Dagur - 23.08.1945, Blaðsíða 2

2
DAGUR
Fimmtudaginn 23. ágúst 1945
ÞORSTEIN N M. JÓNSSON
skólastjóri, sextugur.
Þorsteinn M. Jónsson.
Fyrst og mest af þeim málum var
fullveldissáttmálinn frá 1918;
Framsóknarflokkurinn kaus Þor-
stein M. Jónsson sem fulltrúa
sinn í nefndina. Það var heppileg
ráðstöfun. Hann var einn af
þeirn fáu mönnum meðal þeirra,
sem þá áttu sæti á þingi, er starf-
aði markvisst að fullum skilnaði
ir ríktu um gjaldskyldu félag-
anna svo að segja í hverjum verzl-
^ unarstað á landinu. Benti ræðu-
maðurinn auk þess á, að málið
I 1
væri mjög vel undirbúið utan
þings, og hefði fengið rækilega
meðferð í efri deild. Lagði Þor-
steinn M. Jónsson til, að málið
I.
Um aldarfjórðungs skeið, frá
því um 1880 til 1905 var mjög
einkennileg verkaskipting milli
latínuskólans í Reykjavík og
Möðruvallaskólans. Úr Reykja-
víkurskólanum komu embættis-
mannaefni landsins' og nokkrir
fræðimenn. Úr Möðruvallaskól-
anum komu margir þeirra
manna, sem fremstir hafa staðið
það sem af er þessari öld, við að
ummynda ísland frá þúsund ára
'kyrrstöðu í nútíma menningar-
land. Úr Möðruvallaskólanum
hafa komið margir af fremstu
mönnum samvinnufélaganna,
allur þorrinn af áhrifamestu
blaðamönnum landsins og mjög
margir af þeim, sem mestan og
beztan þátt hafa átt í að koma á
þjóðlegum samtökum til að lyfta
stærstu stéttum landsins til meiri
vegs og gengis í landinu.
II.
í þessu efni urðu tímamót vor-
ið 1905. Þá útskrifuðust úr
Möðruvallaskóla 12 nemendur,
hinir síðustu, sem búið höfðu við
gamla skipulagið, eins og það
hafði verið lítil breytt um 25 ára
skeið. Einn af þessum tólfmenn-
ingum var tvítugur piltur austan
af Héraði. Hann hét Þorsteinn
M. Jónsson, bóndasonur frá Út-
nyrðingsstöðum. Hann hafði öll
einkenni hinna gömlu sveita-
manna frá aldamótatímanum.
Hann var alinn upp í dreifbýli í
einu af fegurstu og veðursælustu
héruðum landsins. Hann var
vanur öllum helztu framleiðslu-
störfum og ferðalögum í sveit.
Hann hafði lesið mikið áður en
hann fór í skólann og var bezt að
sér sinna sambekkinga í sögu
landsins og hvers konar þjóðleg-
um fræðum. Hann var gæddur
þeirri sterku og öruggu bjartsýni,
sem verið hefir leiðarstjarna hans
alla æfi. Þorsteinn M. Jónsson og
hinir ungu samtíðarmenn hans,
þjáðust ekki af aldamótakvíða
eða efa um framtíðina. Þeim
fannst gaman að lifa. Þeir voru
sannfærðir um gildi starfsins og
kom ekki til hugar að veröldin
hefði ekkert með þá að gera.
Þeim fannst þvert á móti alveg
sjálfsagt að ganga glaðir og sigur-
vissir út í lífsbaráttuna. Þeir ætl-
uðu að eiga sinn þátt í að lyfta
allri þjóðinni til vegs og frama
og að brjóta af henni ánauðar-
hlekkina frá Sturlungaöld.
III.
Eftir að prófi lauk á Akureyri
1905, sneri Þorsteinn M. Jónsson
sér að kennslu. Hann lauk litlu
síðar kennaraprófi við hinn ný-
stofnsetta kennaraskóla í Reykja-
vík, og starfaði við barnaskólana
á Akureyri og Seyðisfirði, unz
hann varð skólastjóri f Borgar-
firði eystra. Gegndi hann því
starfi um langa stund. Ekki full-
nægði kennslan ein allri starfs-
í starfsemi ungmennafélaganna,
og í málefnum sveitar og héraðs.
Jafnframt stundaði hann búskap
samhliða kennslunni og varð loks
framkvæmdarstjóri Kaupfélags-
ins í Borgarfirði þegar það var
stofnað í lok hinnar fyrri heims-
styrjaldar. En tveimur árum áð-
ur, í haustkosningunum 1916,
var Þorsteinn kjörinn þingmaður
Norð-Mýlinga, þá rúmlega þrí-
tugur að aldri.
IV.
Með þingstörfunum byrjaði
nýr þáttur í starfssögu Þorsteins
M. Jónssonar. Hann hafði frá
barnæsku haft mikinn áliuga
fyrir stjórnmálum, og jafnan ver-
ið þar í flokki, sem fastast var sótt
á um aukið frelsi. Hann var, ef
svo má segja, fæddur skilnaðar-
og lýðveldismaður. í kosningun-
um 1908 vann hann það sem
hann mátti móti þeirri skipun,
að íslendingar lýstu sjálfir yfir,
að land þeirra væri hluti af veldi
Danakonungs. Og á framboðs-
fundum 1916 dró hann enga dul
á, að hann teldi skilnað íslands
og Danmerkur einu lausnina á
sjálfstæðisbaráttu íslendinga.
Það var mjög þýðingarmikill
atburður fyrir framfarabaráttu
þjóðarinnar, að Þorsteinn M.
Jónsson skyldi vera kosinn þing-
maður 1916. Gömlu flokkarnir,
sem oft voru kenndir við ísafold
og Lögréttu, voru þá að liðast í
sundur. Verkefni þeirra voru
þrotin, en forkólfarnir héldu
dauðahaldi í skipulagið sér til
persónulegs framdráttar og metn-
aðarauka. Þorsteinn M. Jónsson
hafði frá því veturinn 1915—16
fylgt með áhuga stefnu óháðra
bænda, og stutt kosningu Sigurð-
ar Jónssonar í Yztafelli við lands-
kjörið sumarið 1916. Um leið og
hann kom til þings skömmu fyrir
áramóún 1916-47, vory ráðjp
flokkssamtök Framsóknarmanna.
Stóðu að þeim merkir bændur og
héraðshöfðingjar. Voru sumt
þrautreyndir þingmenn, eins og
Ólafur Briem, Þorleifur Jónsson
í Hólum og Guðmundur Ólafs-
son í Asi, en næst þeim gengu ný-
kosnir bændahöfðingjar: Einar
Árnason á Eyrarlandi, Sigurður
Jónsson í Yztafelli og Sveinn ól-
afsson í Firði. Allir þessir menn
höfðu að baki sér langa starfssögu
við þjóðmál og mikla reynslu, en
allir voru þeir nokkuð við aldur.
Þorsteinn M. Jónsson var lang-
yngstur þessara þingmanna.
Hann kom þar sem fulltrúi ungu
kynslóðarinnar og þeirra hug-
sjóna, sem síðan mótuðu mest
starf og stefnu þjóðarinnar um
næsta aldarfjórðungs skeið. Sam-
starf Þorsteins M. jónssonar og
hinna eldri flokksbræðra hans á
Alþingi var mjög gott. Þeir lögðú
til rnarga af beztu eiginleikum
hinnar eldri kynslóðar, en Þor-
steínn M. Jónsson bar inn í þing-
ið merki æskunnar, þeirra, sem
vildu hafa hvítbláan fána, ísland
lýðveldi, og að stærstu stéttir
landsins gættu hagsmuna sinna
betur en fyrr var gert. Þorsteinn
M. Jónsson var á fyrstu árum
flokksins mjög á verði gegn því,
að æfintýramenn og persónulegir
valdaspekúlantar hefðu nokkur
völd eða áhrif í Framsóknar-
flokknum. Myndi saga flokksins
hafa orðið önnur, ef tekizt hefði
til lengdar að framfylgja í þessu
efni söfnu meginstefnu og Þor-
steinn M. beitti sér fyrir frá 1917
-1923.
V.
Hér er ekki staður eða rúm til
að segja ýtarlega frá störfum Þor-'
steins M. Jónssonar á Alþingi.
Verður aðeins getið nokkurra
mála, sem alþjóð eru kunn og
haft hafa landssögulega þýðingu.
íslands og Danmerkur. Að baki
hans stóð í þessu máli unga kyn-
slóðin í landinu, sem bar til sig-
urs hina forustulausu en fylgis-
miklu lausn málsins vorið 1944.
Þorsteinn M. Jónsson og Bjaini
Jónsson frá Vogi stóðu í samn-
inganefndinni hlið við lilið í bar-
áttunn um bæði meginatriði sátt-
málans: Fullveldisviðurkenning-
una og fyrirheitið um uppsegjan-
leika sambandsins eftir 25 ár, ef
sú krafa væri Jjá borin fram af
sterkum þjóðarvilja. Með þessum
liætti tókst Þorsteini M. Jónssyni
sem fulltrúa skilnaðarmanna á
Alþingi, að undirbúa þá lausn,
sem þjóðin þráði og var henni
mest til gagns og sæmdar.
Síðan leið eitt ár. Á Alþingi
1919 komu embættismenn lands-
ins fram með launakröfur sínar.
Höfðu þeir orðið hart úti á
stríðsárunum og töldu sig nú eiga
rétt nokkurra uppbóta. Ein var
sú stétt, sem fáir mundu eftir á
þessu þingi. Það var stétt barna-
kennaranna. Þorsteinn M. Jóns-
son tók að sér mál þeirra ogjeýsti
það með mikilli lægni og fram-
sýni. Síðan 1919 hefir stétt barna-
kennara verið viðurkennd sem
nauðsynleg grein á meiði launa-
manna.
Tveimur árum síðar var til
meðferðar á Alþingi stefnuskrá
samvinnufélaganna, hin svo-
nefndu samvinnulög. Höfðu
kaupfélögin óg Sambandið verið
að kalla má réttlaus gagnvart
ranglátri skattgreiðslu um nálega
40 ára skeið. Mátti heita, að and-
stæðingar kaupfélaganna hefðu
frarn í þessu efni svo að segja
undir hæl sér í hverjum kaup-
stað og kauptúni á landinu. Um
þessar mundir hafði Sambandið
liaft nefnd á málinu, og bjó hún
til ýtarlegt frurovarp um skipu-
lag samvinnufélaga, rétt þeirra
og skyldur. Var mál þetta flutt í
efri deild Alþingis 1921. Var því
allvel tekið í efri deild. Stóð svo
á, að stjórn Jóns Magnússonar
var mjög á fallanda fæti, hafði ó-
tryggan stuðning, vildi sitja leng-
ur, en var uggandi um framtíð
sína. Var af þessum ástæðum all-
mikið logn í þinginu. Vildi
stjórnin að vísu ekki beita sér fyr-
ir framgangi samvinnulaganna,
en heldur ekki beitast á móti
þeim. Frumvarpið var komið
heilt á húfi gegnum tvíveðrung
efri deildar, en áliðið þings, og
sýnilegt, að kaupmannasinnar
ætluðu að svæfa málið í nefnd í
neðri deild. Þorsteinn M. Jóns-
son var hér í einu djarfur og við-
bragðsfljótur. Kvaddi hann sér
hljóðs og sagði sem satt var, að
lausn þessa máls væri þjóðar-
nauðsyn, þar sem ófriður og árás-
yrði látið ganga nefndarlaust
gégnum deildina. Var sú tillaga
hans samþykkt með miklum at-
kvæðamun, og frumvarpið sjálft
litlu síðar á hinu sama þlngi.
Bjuggu samvinnufélögin að þess-
ari réttarvernd þar til í síðari
heimsstyrjöldinni þegar Aljringi
tók að leggja bæði stríðsgróða-
skatt og veltuskatt á samvinnufé-
lögin. Búa samvinnumenn nú
við maigfalt réttleysi í þessum
efnum, en því skyldara er að
minnast flokksleiðtoga þeirra
manna, sem hlóðu árið 1921 öfl-
ugan skjólvegg um samvinnufé-
lögin, sem varð þeim til verndar
og hlífðar, þegar mest lá á.
Enn liðu tvö ár af þingferli
Þorsteins M. Jónssonar, þar til
liann hafði úrslitaáhrif við
merkilegt þjóðmál. Á Alþingi
1923 bar hann fram frumvarp
um að hans gamli skóli yrði gerð-
ur að fullkomnum menntaskóla.
Hafði því máli ekki verið áður
hreyft í frumvarpsformi. Nú var
Sigurður Guðmundsson setztur í
sæti þeirra Hjaltalíns og Stefáns
Stefánssonar, alráðinn í að beita
sér fyrir hinni gömlu og eðlilegu
kröfu, að Hólaskóli yrði endur-
reistur, sem sameiginlegt mennta
setur Norðlendinga og Austfirð-
inga. Sótti Þorsteinn M. Jónsson
málið fast á Alþingi, en mótstað-
an var seig og föst fyrir. Embætt-
ismenn í Reykjavík vildu ekki
sleppa einkayfirráðum á uppeldi
embættismanna landsins. Brugðu
þeir fæti fyrir málið í það .sinn.
En með sókn Þorsteins M. Jóns-
sonar á Alþingi og Sigurðar Guð-
mundssonar í héraði var baráttan
liafin, sem leiddi nokkrum árum
síðar til þess, að Hólaskóli var
með lögum endurreistur 1930.
Á Alþingi 1923 flutti Þor-
steinn M. Jónsson frumvarp um
Þjóðleikhús í Reykjavík, með
Jakob Möller. Náði það frum-
varp fram að ganga. Samkvæmt
því skyldi leggja skemmt-
anaskattinn í einn sjóð um nokk-
urra ára skeið, og reisa fyrir það
fé fullkomið Þjóðleikhús í
Reykjavík. Var þetta alþjóðlegt
menningarmál. Þjóðin þráði
leiklist, en var hvarvetna húslaus
með þessa listiðkun. Ef leiklist
átti að geta notið sín á íslandi,
varð fyrst og fremst að koma á
stofn fullkomnu leikhúsi í höfuð-
staðnum. Þar hlaut þessi listgrein
að hafa bezt þroskaskilyrði og á-
hrifin að berast um land allt.
Eftir nokkur missiri verður Þjóð-
leikhúsið fullgert. Það er mest og
fegurst bygging á íslandi. Mun
þjóðin í því efni lengi búa að
stórhug þeirra manna, er hrundu
leikhúsmálinu áleiðis með lög-
gjöfinni um leikhússjóð frá 1923.
(Framhald á 3. síðu).
þörf hans. Hann tófc roikinn þátt I