Dagur - 06.05.1959, Qupperneq 5

Miðvikudaginn G. maí 1959
D A G U R
5
Jónas Jónsson frá Breklmakoti:
Lýðræðið í hættu?
LEIKFELAG AKUREYRAR
„Vakið og syngið”
Höf. Clifford Odets - Leikstj. Baldvin Halldórss
Fyrr og nú.
Fyrir 50 árum var engin stór-
borg á íslandi, og Suðvesturland-
ið hafði litla sérstöðu. Byggðin
var dreifð og jafnari um landið
allt, framleiðslan og tæknin
sömuleiðis, og allt í smærri stíl.
Þá var í Rvík kjöt- og mjólkur-
framleiðsla til mikils gagns fyrir
íbúana. Þá var eðlilegra en nú að
ræða um jafnan kosningarétt
fyiár alla, stækkun kjördæma og
hlutfallskosningar. Kjördæmin
liafa síðan með ýmiss konar inn-
byrðis félagsstarfi og fram-
leiðslu-aukningu komist í sér-
stöðu hvert og eitt.
Á síðustu áratugum hefur Rvík
dregið til sín fólkið, — ekki sízt
unga fólkið, — í vaxandi mæli
og með glæsileik og gylliboðum,
háu kaupi, mikilli eftirvinnu,
glaum og gleði. En þetta m. a.
veldur svo hærra verði á afurð-
um bænda og auðn á fleiri og
fleiri jörðum í sveitunum. Þetta
er í raun og sannleika öllum til
tjóns: sveitunum, Rvík, landi og
þjóð. En það sjá víst ekki all-
ir. Reykjavík vill halda sínu, —
vill fá meira og meira. Húsmæðra
kennaraskóli íslands er þar við
hrakhólavist og hússnæðisleysi.
Á Akureyri bauðst mjög gott
húsnæði fyrir nefndan skóla, en
Rvík sagði nei! Með harðneskju
fékkst sementsverksmiðjan stað-
sett á Akranesi — togstreita við
Reykjavík. Aftur á móti var
Áburðarverksmiðjan reist í um-
dæmi Rvíkur. En í henni hefur
undanfarið dregið mjög úr af-
köstum vegna rafmagnsskorts,
svo að nú verður að kaupa inn í
landið sams konar óburð á tún
bænda. Rafmagnsþörf Reykja-
víkur vex eðlilega mjög ört. Þeir,
sem úti í sveitunum hafa beðið
eftir rafmagninu árum saman og
innilega þróð það,- vita, að í Rvík
þyrftu þeir ekki lengi að bíða.
Hvað eigum við að þola lengi
myrkrið og kuldann? Hverjir
flytja næst suður — í dýrðina?
Reykjavík er að vaxa sjálfri
sér og landinu yfir höfuð. Þetta
er eins og veltandi snjókúla, sem
hleður utan á sig án afláts, nema
stöðvuð verði eða frost geri. Rík-
isstjórn sú, er lét af völdum í des.
sl. vann markvisst gegn þessari
öfugþróun með jákvæðum að-
gerðum. Þeir, sem síðan ráða,
hafa breytt um stefnu, — sjáið t.
d. ákvarðanir í raforkumálum
sveitanna, tugmilljóna frádrag á
þessu ári, m. a. frestað veitu frá
Laxárvirkjun um Norðurland —
og sama víðar og víðar! —
Það er „bróðurhöndin" sem þeir
rétta „að sunnan“!
Ólíkar aðstæður.
Við 2—3 götur í Reykjavík býr
nú mannfjöldi meiri en allir
Vestmannaeyingar. En hvert
mun hlutfallið milli þessara að-
ila, þegar litið er á öflun gjald-
eyrisverðmæta og lífsnauðsynja?
Nú er þéttbýlt og talsvert mann-
margt í Eyjum, en samstaða með
Rangárþingi og Skaftfellingum
sýnist ekki mikil. Eða tökum til
dæmis Hólsfjöllin, horn úr dreif-
býliskjördæmi. Þið hafið e. t. v.
komið í Grímsstaði og borðað
hangikjöt, — a. m. k. heyrt getið
um Hólsfjallahangikjötið — á
boðstólum um land allt. — En
það er erfitt að búa og lifa — eft-
ir því, sem nú er krafizt — á
Hólsfjöllum: mikill snjór og
kuldi, sandfok og uppblástur og
óhægara með rafmagn en á
Reynistað hjá Jóni bónda En
kjötframleiðslan er bæði mikil og
góð, svo að jafnvel Reykvíkingar
fá það að reyna. En úr herbúðum
þeirra heyrist þó stundum, að
bændadurgarnir hafi það nógu
gott, — fái styrki til alls og okri
svo á vörum sínum. Og jafnvel,
— að skynsamleg'ra væri að
hætta þessu hokri og kaupa frá
útlöndum ódýrt kjöt. Hversu
langt myndi þess að bíða, — ef
kjördæmafrumvarpið nær fram
að ganga, að tilkynning komi „að
sunnan", að ekki skuli lengur
kastað fé í búhokur á Hólsfjöll-
um, — í raforkúframkvæmdir
(sést nú þegar), sandgræðslu o.
fl.?
Og mótherjar Vestmannaey-
inga við götuna í Rvík segjast
líka verða að lifa — eins og rétt
er, — og geta fundið upp á því að
segja, að eins mikil þörf sé á
nýrri vinnustöð fyrir þá, t. d. að
fá nýjan Hæring við hafnargarð-
inn, eins og að bæta enn við fisk-
iðjuveri úti í þessu Vestmanna-
eyjaskeri. Skipin geta eins siglt
inn til Reykjavíkur. Og for-
ráðamenn Rvíkur, Sjálfstæðis-
menn og kommúnistar, verða —
fylgisins vegna — að sjá fyrir
sínu fólki. Og götubúar eru 10
fleiri en eyjaskeggjar. Eiga þeir
fleiri þá ekki að ráða? Er það
ekki lýðræðið, sem barizt er fyr-
ir nú, — það takmarkið, að hver
maður í landinu — á kjöraldri —
hafi jafna aðstöðu til að ráða
gangi mála, — hvað sem öllu
öðru líður, og allt landið eitt
kjördæmi.? Jú, surnir „umbóta-
mennirnir" hafa sagt það, skýrt
og skorinort, og vitað er, að aðrir
stefna ákveðið að því, þótt ekki
sé viðurkennt opinberlega á
þessu stigi málsins.
Nú nýlega voru nemendur úr
skóla einum í Rvík að kveðja
skóla sinn og yngri félaga með
viðeigandi ópum og ókvæðisorð-
um, kastandi 100 frökkum í háa-
loft og óku svo um bæinn í
dráttarvélum og kerrum bænda
úr nálægum byggðum. En sömu
dagana var Gagnfræðasskóla
Vestmannaeyja lokað um sinn,
svo að nemendur hans gætu unn-
ið nótt með degi að hjörgun afl-
ans, sem að barst, að öflun gjald-
eyris, sem stjórnarflokkarnir á
sömu stundu væru að ákveða,
að varið skuli til kaupa á „lúx-
us“-varningi, glæsibílum m. m.,
sem treyst er á að gefi tekjur í
tóman ríkiskassann, og um leið í
kassa „þeirra stóru“ í okkar stóru
Reykjavík, hvar þessi varningur
og bílar einnig hljóta að lenda
Aftur á móti skal dregið úr fram-
lagi til kaupa á nauðsynjavörum
til landbúnaðar og annarrar
framleiðslu. — Svo verður aug-
lýst eftir ungu fólki til að selja
„lúxus“-vörurnar og byggja
hallarsali yfir nýju bílana — og
snjókúlan veltur áfram og vex.
Góðir félagar!
Sjálfstæðismenn, í innilegum
og traustum félagsskap við komm
únista, hafa nú ákveðið að bylta
aldagamalli kjördæmaskipun
landsins. En um þessa félaga
sína sögðu Sjálfstæðismenn fyr-
ir fáum árum: „Kommúnistar
láta sig engu skipta þjóðleg verð-
mæti, frelsi eða sjálfstæði ís-
lands,“ — og bættu þá eðlilega
við: „Við verðum að berjast við
þá alltaf og alls staðar.“ —- Það’ á
að leggja niður einmenningskjör-
dæmin, — en um það sagði for-
inginn meðal Sjálfstæðismanna,
Jón Þorláksson, á sínum tíma á
þessa leið: „Eg álít, að réttast sé
að tryggja það, að fámenn kjör-
dæmi séu ekki svipt réttinum til
að senda sína sérstöku fulltrúa á
Alþingi, því að þau þurfa að eiga
þar hvert sinn fulltrúa til að tala
sinu máli.“ Og annar forustum.
þeirra, Pétur Ottesen, talaði sem
næst þessu: „Að breyta landinu í
eitt eða örfá kjördæmi tel eg
ófært og andstætt þeim skilyrð-
um, sem við eigum við að búa.“
Skyldu þeir ekki hafa vitað og
meint það, sem þeir sögðu? Og
lá er eins rétt að láta vera, að
vitna í ummæli foringjanna, Ol-
afs og Bjarna um þetta efni,
frekar en þegar er orðið. Það er
eitt í dag og annað á morgun.
Lýðræðinu ógnað.
Þótt Jón á Akri og Jón á
Reynistað væru látnir tala —
aðallega, þegar útvarpað var um-
ræðum þessa máls, þá er það
Reykjavíkurvaldið, sem óráð
lessi brugga. — Það segir, að
málið sé útkljáð og afgert, og
áhrifanna er þegar farið að gæta.
Hvað myndi síðar, ef lögfest
verður?
En ef lýðræði á að gilda og
vera meira en nafnið tómt í þessu
landi, er ekki hægt að skella
skollaeyrum við hrópum, áskor-
unum þeirra, sem úti um landið
búa, frá hafi til fjalla. Þar er
vitað hvað í húfi er. Um þeirra
hag og örlög er fjallað, en úrslitin
varða mjög framtíð þjóðarinnar
allrar. Við alþingiskjör í sumar á
skilyrðislaust að kjósa um kjör-
dæmamáþð aðeins, samkvæmt
stjórnarskrá. Annað væri ofbeldi
af versta tagi, — óskylt lýðræði.
„fslandi allt.“ — „Reykjavík allt.“
Og hví skyldi unga fólkið,
ungmennafélögin dæmd til að
þegja og sitja hjá við þessi átök,
eins og fram kom í grein S. J. í
íslendingi nýlega? Líf þeirra er í
veði. í mörgum ungmennafélög-
um er það roskið fólk, sem enn
heldur merkinu hátt. Fjöldi
heimila í sveitum landsins byggja
nú aðeins 1—3 mannverur, a!dr-
aðar. Reykjavík hefur seitt til sín
unga fólkið víða að, (aðrir kaup-
staðir vitanlega nokkuð), fram-
tíðarþrótt ungmennafélaganna,
og myndi enn versna í þessu efni,
ef vald Reykjavíkur er aukið, og
hagur strjálbýlisins enn frekar
fyrir borð borinn, svo sem horfir
með frumvarpi þessu.
En kjörorð ungmennafélaganna
er: „íslandi allt.“ Það, og stefna
félagsskaparins, hefur vissulega
skapað marga þjóðholla menn og
mikilhæfa.
_ Formaður Sjálfstæðisflokksins,
Ólafur Thors, mælti á áhrifa-
stundu í fjölmenni síns flokks
fyrir ekki löngu á þá leið, að þeir,
Sjálfstæðismenn, gættu fyrst eig-
in hags, þá hagsmuna síns ágæta
flokks og síðan þjóðarhags. — Má
nærri geta, að liðsmenn hafa
fagnað því, hve vel foringjanum
sagðist — eins og vant er! Skyldi
Ólafur aldrei hafa verið í ung-
mennafélagi?
Hlýtur ekki yfirlýsing sem
þessi, flutt af slíkum forustu-
manni stærsta stjórnmálaflokks
landsins, að ,sýna annað tveggja:
undraverða fljótfærni eða þjóS-
hættulegt innræti — nema hvort
tveggja sé?
Geta ekki ungmennafélagar
vænst þess, ef vald slíks foringja
og flokks hans vex enn mikillega
við umrædda kjördæmabyltingu,
að skipun komi „að sunnan“, áð-
ur en langt líður, að af eðlilegum
ástæðum, skuli ungmennafélagar
(og aðrir út um land) skipta um
kjörorð og skuli það verða með-
an líf endist við Arnai-hól:
„Reykjavík allt!“
Lokaður inni á Kleppi
Eitt sunnanblaðanna segir frá
því í gær, að maður nokkur, al-
heilbrigður, hafi verið handtek-
inri fyrir 10 mánuðum og lokaður
inni á Kleppi. Og þar situr mað-
urinn enn að sögn blaðsins.
Leikfélag Akureyrar frumsýndi
fjórða og síðasta leik sinn á þessu
ári, „Vakið og syngið", í Samkomu-
lnisinu á laugardaginn var. Leik og
leikstjóra var sérlega vel fagnað.
Leikurinn er óvenjulegur bæði
að efni og formi. grípur á hinum
ólíkustu viðfangsefnum mannlegs
lífs, slengir þeim næstunr því fram-
an í áhorfandann og setur hann í
vanda.
Þessi sjónleikur er alger andstaða
léttra gamanleikja, sem vekja kát-
ínu og gleymast jafn fljótt og hlát-
urinn dvín. En þó býr hann yfir
vissum léttleika, mitt í sterkum og
örlagaþrungnum átökum. Sjónleik-
urinn „Vakið og syngið" fær mönn-
um verkefni í hendur að sýningu
lokinni. Hann lætur mann ekki í
friði af því, að hann fjallar um
okkar eigin vandamál, sem ekki er
hægt að líta á úr fjarska. Hann
talar til okkar í alvöru og í þeim
tón, að ekki er hægt að skella við
skollaeyrum.
Leikurinn er margslunginn og
fjallar um misheppnuð hjónabönd
og ástir og að nokkru um orsak-
irnar, um auðuga menn og snauða,
æskuna og ellina, viðkvæmni og
hrottaskap og harða innri og ytri
- Afmæliskveðja
Framhald af 8. siðu.
þokkalegt sem það er og það
hefur ekki vit á fela.
Nýr vettvangur.
Aldrei mun sú blaðagrein hafa
verið skrifuð, fyrr eða síðar, sem
ekki er hægt að snúa út úr, ef því
er fyrst slegið föstu, að lof þýði
last, hamingjuóskir þýði það
sama og bölbænir og að yfirleitt
sé allt annað meint en sagt er.
Það er óneitanlega rúmur vett-
vangur fyrir óvandaða og ill-
kvittna menn, að búa sér til for-
sendurnar á líkan hátt og hér
hefur verið bent á og leggja svo
út af þeim. Menn gætu til dæmis
hugsað sér hvernig íhaldið hefði
lagt út af því, ef Dagur hefði
óskað þess, eins og þau virðast þó
hafa ætlast til, að Friðjón Skarp-
héðinsson skipaði sem lengst sæti
dómsmálaráðherra. Utleggingin
hefði þá auðvitað orðið sú, að
Dagur hefði sýnt Friðjóni þann
fjandskap, að óska þess að hann
kæmi aldrei heim aftur.
Hver hafi sitt.
Hér að framan hafa íhaldsblöð-
in verið nefnd saman og ekki
gert upp á milli þeirra. En það er
þó ekki alveg réttlátt, og skal nú
bætt úr því. íslendingur birti af-
mælisgrein um Friðjón á sínum
tíma. Hún var harla ómerkileg,
enda eflaust sagt það eitt, sem
meint var, og ekki sá blaðið
ástæðu til að láta mynd fvlgja.
En nú bregður svo við, að í síð-
asta íslendingi eru birtar af hon-
um tvær myndir á sömu blaðsíð-
unni, sem uppistaða í skammar-
grein um Dag. — Þannig notar
íslendingur mynd Friðjóns Skarp
héðinssonar, og þó frekar tvær en
eina, en jiótti ekki ástæða til að
gera það í tilefni afmælisins.
Hvernig skyldi nokkurt blað
geta svívirt dómsmálaráðherrann
á freklegri hátt en fslendingur
hefur nú gert? Jafnvel smæð
blaðsins og lítil útbreiðsla er ekki
nein afsökun fyrir ósæmilegri
blaðamennsku. Þess vegna er það
í senn broslegt, og þó öllu frem-
ur afkáralegt, að bæta nú gráu
ofan á svart með því að gera af-
mæliskveðjur að umtalsefni á
þann hátt sem íslendingur gerir.
baráttu fólks a£ hinum ólíkustu
manngerðum.
Þar er dregið fram í sterkum
litum hve örögin leika menn grátt
og í leikslok, velur ung kona á
milli manns síns og barns annars
vegar og fyrsta elskhugans hins
vegar, og gamall maður fórnar
lífi sínu.
Leiksljórn Baldvins Halldúrs-
sonar er örugg og ber vott um kunn-
áttu og smekkvísi. Koma hans hing-
að til Akureyrar var hin ágætasta.
Jóhann Ognmndsson leikur Myr-
on Berger, hinn ógæfusama, fátæka
heimilisföður, sem stormar lífsins
hafa beygt til jarðar, en næða ekki
pm hann lengur, því að hann hefur
búið sér til sinn eigin liugarheim
og veit það naumast, hve líf hans
er lítils virði. Jóhann leysir hlut-
verk sitt vel af hendi.
Frú Matthildur Sveinsdóttir leik-
ur frú Berger, hinn mesta svark,
sem leiðir lieimilislífið í ógöng-
ur. Frúin gerir margt vel,
en ef til vill vantar þunga í leik
liennar, sem svarar til járngreipa
frú Berger.
Július Oddsson leikur Jakob
gamla, föður frúarinnar. Sá aldraði
segir dóttur sinni til syndanna a£
hvassri hreinskilni, en lifir að öðru
leyti í byltingarsinnuðum hugar-
heimi. Þótt ekki verði annað sagt
um leik Júlíusar, en að liann sé
á ýmsan hátt mjög eftirtektarverð-
ur, hefði hann mátt vera dálítið
ellilegri — ekki eins ferskur —. Á
þann hátt hefði hann náð ennþá
meiri samúð á stærstu augnablik-
unum.
Ungfrú Brynhildur Kristinsdóttir
leikur Henny Berger, lieimasætu,
eiginkonu og móður. Henny elskar
fyrsta elskluiga sinn, einfættan og
lirjúfan hermann og verður leik-
soppur lieitra tilfinninga, sem tog-
ast á við skyldur hennar við barn
og eiginmann. Brynhildur liefur
ekki komið á leiksvið fyrr. Samt
nær hún undraverðum tökum á
erfiðu viðfangsefni.
Hálfdán Helgason leikur Ralph
Berger, ungan mann og ástfanginn.
I andlegum efnum byggir Ralph
á kenningum afa síns og vill gera
uppreisn á heimili sínu og endur-
bæta heiminn. Hálfdán, sem er ný-
liði, nrr ekki fullum tökum á
hlutverkinu. En einhvern veginn
finnst mér þó, að meira búi £
piltinum og að leikstjóranum hafi
bara ekki tekizt að ná því í fyrstu
tilraun.
Jón Ingimarsson leikur Schlosser,
gamlan mann. Hlutverkið er rnjög
lítið, en vel af hendi leyst.
Jón Kristinsson leikur einfætta
hermanninn, Moe Axelrod, hinn
hrjúfa en blóðheita elskhuga, sem
að lokum fagnar sigri. Jón skilar
hlutverkinu af næmum skilningi
°g öryggi.
Emil Andersen fer með hlutverk
ríka mannsins í þessum leik, Morty
frænda. Aíorty er veraldarvanur og
glaðsinna náungi, áferðargóður á
yfirborðinu en jiorpari að innræti.
Emil gerir lionum góð skil.
Gunnar licrg er þriðji nýliðinn
í leiknum og fer með hlutverk hins
unga, lieilsulausa og viðkvæma
eiginmanns, sem að síðustu situr
eftir með barn konu sinnar. Leikur
Gunnars er gott dæmi um það,
hver ávinningur er að því að fá
nýtt fólk til starfa.
Þýðingu leiksins annáðist Asgeir
Hjartarson — leiksviðsteikningu
gerði Magnús Pálsson — en leik-
sviðsmálningu annaðist Aðlsteinn
Vestmann.
Ég ráðlegg fólki eindregið til að
sjá leikinn, og það fyrr en síðar.
- ED.