Dagur - 24.05.1962, Blaðsíða 4

4
I
Skuldirnar erlendis
STJÓRNARBLÖÐIN í Reykjavík hafa
nú fyrir bæjarstjórnarkosningarnar gerzt
fjölorð um það, að ástandið í gjaldeyris-
máluin þjóðarinnar hafi farið mjög batn-
andi í valdatíð núvcrandi stjórnarflokka.
Ekki þyrfti það að koma á óvart, þó að
gjaldeyrisástandið hefði eitthvað batnað
á þessum árum, þar sem erlendar vörur
liafa stórhækkað í verði til mikilla erfið-
leika fyrir marga og síldaraflinn verið
miklu meiri en fyrr.
En skýrsla stjórnarblaðanna um þessi
mál er ófullkomin og mikið undan dreg-
ið, sem máli skiptir.
Gjaldeyrisstaða viðskiptabankanna út
á við var í árslok 1958 íslendingum hag-
staíð, sem nam 228 milljónum kr., miðað
við núverandi gengi íslenzkrar krónu. í
árslok 1961 var gjaldeyrisstaðan hagstæð,
sem nam 526.5 millj. kr. rciknað á sama
hátt. Gjaldeyrisstaða bankanna hcfur því
batnað um 298 millj. kr. En hér kemur
það á móti, að lán einkaaðila erlendis
(vöruvíxlar) með stuttum greiðslufresti,
námu 293.5 millj. kr. í árslok 1961, en
slík bráðabirgðalán crlendis hafa verið
heimiluð samkvæmt lögum um efnahags-
mál frá 1960. Væru þessar skuldir taldar
hjá bönkunum hcr, teldist gjaldeyris-
staða þeirra svo að segja hin sama í árs-
lok 1961 og hún var í árslok 1958. Mis-
munur 4.5 millj. kr., sem varla er hægt
að guma af.
Þegar núverandi stjórn settist á lagg-
irnar og „viðreisnar“-löggjöfin á næstu
grösum, flutti forsætisráðherra, Ólafur
Thors, og raunar fleiri úr hans Iiði, fjálg-
legar ræður í áheyrn alþjóðar, þar sem
því var Iýst yfir með átakanlegum orð-
um, að skuldir íslcndinga væru orðnar
svo miklar, að þjóðinni væri um megn
að standa straum af þeim. Þá átti það, að
því er virtist, að vera aðaltilgangur „við-
rcisnarinnar“ að Iækka þessar skuldir er-
lendis og á þeim forsendum bað forsætis-
ráðherrann um traust þjóðarinnar og
langlundargeð.
Forsætisráðherrann talaði um þessar
mundir án nægilegrar ábyrgðartilfinn-
ingar. Erlend lán, sem tekin höfðu verið
til nauðsynlegra framkvæmda, voru ekki
hættuleg þjóðinni. Og ráðherrann átti að
geta gert sér grein fyrir því, að ríkis-
stjórn hans myndi EKKI lækka skuldir
þjóðarinnar erlendis.
Niðurstaðan varð þessi:
1. í árslok 1961 var gjaldeyrisstaða
bankanna raunverulega hin sama og
í árslok 1958, samanber það, sem um
þetta er sagt hér að framan.
2. Erlend lán til Iangs tíma námu í árs-
lok 1958 rúmlega 2200 millj. kr., en
í árslok 1961 rúmlega 2800 millj. kr.,
hvort tveggja miðað við núverandi
gengi (dollar = kr. 42.95). Hækkun
skulda erlendis var því ca. 600 millj.
króna.
Þetta eru hinar opinberu og óvefengj-
anlegu tölur um ástand þjóðarinnar í
gjaldeyrismálum í árslok 1958 og í árs-
lok 1961. Sézt af þeim, að ekki er gjald-
eyrisástandið neinn sigur fyrir stjórnina,
ef spilin eru öll lögð á borðið, svo sem
skylt er að gera hverju sinni, en mis-
brestur hefur verið á.
v-----------------------------------------
Aðalverzlunar- og skrifstofubygging Kaupfélags Eyfirðinga á Akureyri.
Þár utar með götunni, en á-
fast aðalhúsinu, er Hafnarstræti
93, nýlegt steinhús með véla- og
búsáhaldadeild á neðstu hæð og
prjónastofuna Heklu á efri hæð-
um.
í Hafnarstræti 95 er gamla
Hótel Goðafoss, nú eign KEA.
Þar er skóbúð, brauðbúð o. fl.,
en blómabúð hinum megin göt-
unnar (nr. 95), í sambandi við
gróðurhús KEA við Brúnalaug.
Við kirkjutröppurnar
Sunnan við gilið, neðst og rétt
neðan við kirkjutröppurnar, 'er
svo stórhýsið nr. 87—89 við
Hafnarstræti. Fyrirferðamest í
þessari byggingu er Hótel KEA,
þar sem einu sinni hét Gilda-
skáli. Þeim stað þarf ekki að
lýsa. Hann þekkja ferðalangar
flestir, ekki aðeins innlendir,
heldur einnig útlendir, sem
hingað leggja leið sína. — Þessi
SamvinnuLærinn Akureyri —
ÞAÐ, sem bér fer á eftir, er
stutt lýsing á því, sem bar fyrir
auga blaðamanns hjá Degi, þeg-
ar hann fyrir nokkrum dögum
lagði leið sína um Akureyrarbæ
í för með einum þeirra 2485 Ak-
ureyringa, sem nú eru skráðir
félagsmenn í almannasamtök-
um þeim, sem stofnuð voru á
Grund í Eyjafirði fyrir 76 árum
og taka yfir mikinn hluta allra
byggða við Eyjafjörð.
Tilgangur þessarar ferðar var
að sjá með eigin augum á einni
stuttri dagstund hvar og hvern-
ig hin sameiginlega starfsemi
þúsundanna, sem eru og hafa
verið félagsmenn í Kaupfélagi
Eyfirðinga, setur svip á bæinn
— en einnig að gera sér grein
fyrir hinni sögulegu þróun, sem
hér hefur átt sér stað eftir því,
sem slíkt er unnt á einni eða
tveim klukkustundum.
Fyrsti áfanginn
Við byrjum þá á því að staldra
við á götunni fyrir utan skrif-
stofur Dags í Hafnarstræti 90,
því að á þessum stað hóf KEA
byggingarframkvæmdir sínar á
Akureyri árið 1898. Litla og
lága timburhúsið, sem þá var
byggt á lóðinni, var ekki nema
svo sem fjórði hluti af húsinu,
sem þar stendur nú. Þetta var
vörugeymsla til afgreiðslu á
pöntuðum vörum. Áratug síðar
var þetta hús stækkað og opnuð
þar fyrsta sölubúð félagsins. —
Það var á fyrstu árum Hall-
gríms Kristinssonar. Árið 1920
var efri hæðin byggð. Kaupfé-
lagshúsið var þá ekki lengur
lægra í lofti en verzlunarhús
kaupmannanna á næstu grös-
um.
í Grófargili
En þegar við bregðum okkur
yfir götuna og upp í Grófargil-
ið að norðan, v£ikna líka hjá
okkur endurminningar um
fyrsta áratug aldarinnar. Því að
þarna byggði félagið sláturhús
árið 1907, eitt af hinum fyrstu í
landinu og kom upp kjötbúð
fyrir bæjarbúa skömmu síðar.
Nú er ekki lengur sláturhús á
þessum stað. Árið 1928 fékk
Mjólkursamlag KEA, fyrsta
mjólkursamlagið í nýjum stíl,
sem stofnað var hér á landi, og
varð öðrum skóli, þessi hús til
fyrir okkur núverandi aðal-
stöðvar KEA: Hið mikla skrif-
stofu- og verzlunarhús KEA á
þrem hæðum, Hafnarstræti 91,
byggt 1930, með aðalverzlunar-
búðum á neðstu hæð: Nýlendu-
vörudeild næst gilinu, þá járn-
og glervörudeild og loks vefn-
| Útsvarsgreiðslur KEA og SÍS
i KEA og verksmiðjur SIS greiddu í útsvar til Akureyr-
I arkaupstaðar á árinu 1961:
Kaupfélag Eyfirðinga 985 þús. kr.
Verksmiðjur SÍS 1.165 þús. kr.
Hér eru ekki talin útsvör þeirra fyrirtækja, sem
I rekin eru í hlutafélagsformi *á vegum KEA, SIS eða
i beggja að meira eða minna leyti, t. d. Kaffibrennsla
[ Akurevrar, Oddi, Útgerðarfélag KEA og Þórshamar,
Í sem öll greiða sérstök útsvör.
afnota, byggði þar síðar upp að
nýju og tók þar í fyrra á rnóti
15 millj. ltr. af mjólk til gerils-
neyðingar, sölu og vinnslu. Það
á líka Grísaból, svínabú fyrir
ofan bæinn, sem SNE annast nú
rekstur á ásamt búfjárræktar-
stöðinni í Lundi. — En margt
annað er nú í Grófargilinu i
eigu samvinnuhreyfingarinnar,
báðum megin við Kaupvangs-
stræti: Sápu- og málningarverk-
smiðjan Sjöfn, sem KEA og SÍS
eiga í félagi, Efnagerðin Flóra,
sem stendur með hagnaði sínum
straum af Menningarsjóði KEA
og starfsemi hans, smjörlíkis-
og pylsugerð félagsins, gamla
jarðeplageymslan, böggla-
geymslan og bifreiðaafgreiðsl-
an, sem veitir héraðsbúum, sem
koma í kaupstaðinn, mikils-
verða þjónustu, kornvöruhúsið
gamla, sem byggt var 1914, en
er nú almenn vörugeymsla, og
ketilhúsið, sem er upphitunar-
miðstöð allra nærliggjandi húsa
almannasamtakanna.
Aðalstöðvar K.E.A.
Þarna á næstu grösum, neðan
við gilið að norðan, virðum við
aðarvörudeild. Á efri hæðum
skrifstofur og fundarsalir, þar á
meðal skrifstofur vátryggingar-
deildar félagsins, verksmiðjuaf-
greiðslu og Útgerðarfélags KEA,
sem á og rekur hið góðkunna,
happadrjúga fiskiskip, Snæfell,
165 rúmlesta, sem smíðað var á
Skipasmíðastöð KEA hér á Ak-
ureyri árið 1943.
gerð o.fl. Svo liggur leiðin áfram
inn í elzta bæjarhlutann,: á
gömlu Akureyri, þar sem
Höepfnersverzlun stóð í reisn
sinni og veldi. En þar er enginn
Höepfner lengur. — í hús-i
Höepfners er nú kjörbúð KEA,
þar sem húsmæðurnar í kring
og í Fjörunni kaupa í matinn.
Við leggjum leið okkar frá
sjónum og upp á suðurbrekk-
una. Lítum á lóð, þar sem ný
kjörbúð er fyrirhuguð ýið
Hrafnagilsstræti ;og Byggðaveg.
Hún kemur fljótlega, enda er
þörf á henni þarna vegna ný-
byggðar. Næst verður fyrir okk-
ur kjörbúð í nýlegu steinhúsi,
Grænumýri 9, og önnur mat-
vörubúð utar og neðar, í Hlíð-
argötu 11.
Svo bregðum við okkur út í
Glerárhverfi. Þarna var tekin í
notkun 1. september sl. glæsi-
legasta og vandaðasta matvöru-
búð Akureyrar og ein sú bezta
á landinu, stór og björt í nýju
húsi í Lögmannshlíð 23, sem er svæði á vegum félagsins. Þang-
hygli, að mjólk í lausu máli er
hér ekki ausið milli brúsa eins
og í Reykjavík. Brúsi viðskipta-
mannsins er settur undir krana,
og þar er tæki, sem mælir
mjólkina.
Iðnaðarmiðstöðin við
Glerá o. fl.
Auðvitað á KEA sinn hlut,
eins og önnur samvinnufélög
landsins, í hinni miklu iðnaðar-
miðstöð við Glerá, ullarverk-
smiðjunni Gefjun og skinna-
og skóverksmiðjunni Iðunni,
sem eru 4—5 dagsláttur að flat-
armáli og leggja til verkefni fyr-
ir mörg hundruð Akureyringa.
Við ræðum ekki um það í þetta
sinn.
Þarna rétt hjá verksmiðju-
hverfi almannasamtakanna er
Bifreiðaverkstæðið Þórshamar,
sem einnig gerir við landbúnað-
arvélar. Þar er líka smurstöð.
Litlu neðar er stórt athafna-
húsasamstæða var byggð smám
saman á nokkuð löngum tima.
Þar, er auk hótelsins, lyfjabúð
félagsins, Stjörnu-Apótek, aðal-
kjötbúð þess, eða „kjötbúðin“,
sem hún er alltaf nefnd, þótt
kjöt sé einnig á boðstólum í öðr-
um matvörubúðum þess, raf-
lagnadeildin og brauðgerðin.
Á Okumannalóð
Lengr^ suður með Hafnarstr.
sjávarmegin (nr. 82) virðum við
fyrir okkur stórt þriggja hæða
vörugeymsluhús úr steini, sem
einnig er eitt af elztu húsum fé-
lagsins, byggt 1918 á svonefndri
Okumannalóð, uppfyllingu, sem
ökumenn hestvagna gerðu á sín-
um tima úr möl og grjóti úr gil-
inu og seldu síðan KEA. Það
var þeirra atvinnubótavinna í
þann tíð. Þá var því spáð af and-
stæðingum, að bygging slíkt
stórhýsis yrði til þess að setja
kaupfélagið „á hausinn". Þar er
nú byggingavörudeild KEA og
miðstöðvalager.
Útibúin 8 - bráðum 10
Litlu sunnar, hinum megin
götu á KEA neðri hæðina í
Lóni, ásamt skúrbyggingu norð-
an við, nr. 73—75. Þar er kassa-
ný gata. Byggt með forsjá, því
að hér verður bráðum fjöl-
menni. Svo snúum við til baka
að skyggnast eftir matvörubúð-
um í öðrum bæjarhlutum. Við
finnum eina í Brekkugötu 47,
aðra í Brekkugötu 1 og tvær
niðri á Eyri, aðra í Strandgötu
25 (Alaska), hina í Ránargötu
10. Leiðsögumaður getur þess,
að á efri hæð í Strandgötu, uppi,
búi Halldór Ásgeirsson, elzti
starfsmaður KEA — síðan 1913.
Jafnframt skýrir hann svo frá,
að matvörubúðirnar 8, sem við
höfum skoðað, séu reknar sem
að er verið að færa bygginga-
vörudeildina úr Hafnarstræti
82. Búið að byggja sements-
geymslur og stórhýsi í smíðum.
Neðsta hæð fullsteypt og sú
næsta í mótunum. — „Dagsins
glymja hamarshögg“, og þarna
er framtíðin að halda innreið
sína. Enn neðar og nær ánni,
eða að einkverju leyti úti í
henni, á hin nýja mjólkurstöð
að rísa, En Glerá verður að
sætta sig við að fara í annan
farveg, sem búið er að grafa
handa henni. Þannig verða nátt-
uruöflin stundum að lúta í
F élagsliyggja
r
i
útibú frá nýlenduvörudeildinni
í Hafnarstræti 91, en húsin, sem
búðirnar eru í, eru öll í eigu
KEA, að nokkru eða öllu leyti.
Sex af þessum búðum eru kjör-
búðir. Þar eru á boðstólum nýl,-
vörur, mjólk, kjöt, fiskuí og fl.
matvörur, og í Glerárhverfis-
búðinni ýmsar aðrar nauðsynja-
vörur, t.d. verkamannaföt. Það
er gott fyrir þá, sem eiga langt
í miðbæinn. Unnið er að því að
innrétta níunda útibúið niðri á
Eyri, í Eiðsvallagötu 6. Með
suðurbrekkubúðinni verða þær
10. Blaðamaður veitir því at-
Nýja kjörbúðin í Glcrárhverfi er ein fullkomnasta kjörbúð landsins.
lægra haldi fyrir mönnunum og
vélavaldi þeirra.
Tárniðnaður á veeum
K.E.A.
En niðri á Oddeyri hafa al-
mannasamtökin látið margt
annað til sín taka en að koma
upp þeim 2—3 matvörubúðum,
sem vikið hefur verið að. Þar
kemur, ef að er gáð, ýmislegt í
ljós, sem þeir verða lítið varir
við, sem aðallega hafa miðbæinn
og brekkuna fyrir augum dag-
lega. Ofarlega í Strandgötunni
glyttir í lágt bakhús úr steini.
Þar er gúmmíviðgerðarstöð
KEA. 4—5 menn vinna þar að
viðgerð hjólbarða. í Gránufé-
lagshúsunum neðarlega í göt-
unni, sem nú eru eign KEA, er
vélsmiðjan Oddi. Járniðnaðar-
mennirnir þar gera meðal ann-
ars við togarana og önnur stál-
skip, og bráðum fá þeir, og aðr-
ir járniðnaðarmenn hér, að
smíða stálskip sjálfir hér á Ak-
ureyri. Þarna rétt hjá og undir
sömu stjóm er blikksmiðjan
í steinhúsi við Kaldbaksgötu.
Við Sjávargötu
Næstum neðst á Oddeyri
beygjum við til vinstri, þar sem
heitir Sjávargata. Ýmiss konar
atvinnurekstur á vegum KEA
setur svip.sinn á þá götu, en frá
Sápuverksmiðjan Sjöfn í Grófargili er sameign KEA og SÍS.
götunni sézt þó minnst af því,
sem þar er unnið. — Þarna af-
greiðir KEA kolin, sem notuð
eru í bænum. Þar eru hús þau,
sem félagið keypti nýlega af
Guðmundi Jörundssyni, útgerð-
annanni. f öðru þeirra er kart-
öflugeymsla á neðri hæð, en á
efri hæð frartileiðir Plastein-
angrun h.f. einangrunarplötur
þær, sem nú eru mest notaðar
við húsagerð og þó skammt síð-
an þær komu til sögu. KEA er
meðeigandi í því framleiðslu-
fyrirtæki. En fleir.a er við þessa
götu. Þar er Skipasmíðastöð
KEA og málmhúðunarverk-
stæði. Einnig eru þar smíðaðir
gluggar, hurðir o. fl. innrétting-
ar. Að skipasmíðinni er unnið í
járnskemmu einni mikilli og
þar er nú verið að byrja á 120
(Norðurpóll), sem félagið á og fisk, og þaðan er fiskurinn flutt-
hyggst rífa, en á lóð þess og ur í matvörubúðir þess víðs veg-
nærliggjandi svæði verður ar um bæinn, þegar á sjóinn gef-
byggð kjötvinnslustöð sú hin ur og lán er með þeim, sem þar
nýja, sem nú er áformað að leita fanga.
koma upp. Neðst við Glerárós að sunnan
| SÍS-verksmiðjur greiða þefta: I
i ARIÐ 1961 greiddu verksmiðjur SÍS fyrirtækjum Ak- \
\ ureyrarkaupstaðar þessar fjárupphæðir: 1
Rafmagn 888 þúsund kr.
Vatnsskattur 88 þúsund kr.
Hafnargjöld 66 þúsund kr.
Þar í grenndinni er líka, í er áburðargeymsla KEA, stór
nýju húsi, kaffibrennsla KEA járnskemma, og úr henni af-
og SÍS við Tryggvagötu. greiddur allur tilbúinn áðurður
á félagssvaaðinu.
f]
k
ramKyæm
d
rúmlesta fiskiskipi. Búið er að
smíða þarna hálfan þriðja tug
fiskiskipa með þilfari og marga
opna vélbáta. (Þess skal getið,
að KEA er einnig meðeigandi í
Slippstöðinni, sem er skipa-
smíðastöð.) Enn norðar er
sláturhús KEA, kjötfrystihús,
fjárrétt og þar er slátrað 40 þús.
fjár á hverju hausti og fjölda
stórgripa, þar er og reykhús
félagsins. Enn norðar er olíu-
stöð KEA, sem afgreiðir olíur til
togaranna og fleiri skipa, til
húsakyndingar og yfirleitt
hvers konar olíuvörur. Hinum
megin við Sjávargötu (að aust-
an), er íbúðarhús úr timbri
Bryggjur á Oddeyri
Austan við Sjávargötu, á bak
við það, sem nú hefur verið
nefnt, eru saltgeymslur félags-
ins, ennfremur beinamjölsverk-
smiðja, sem aðallega vinnur
verðmæti úr úrgangi frá slátur-
húsinu, m. a. fótum, sem nú er
hætt að svíða. Við göngum hér
í gegn og erum þá komnir fram
að sjó við eyraroddann. Þarna
á KEA allstóra hafskipabryggju
úr timbri. Við hana er afgreidd
olía. Togarar og jafnvel stærri
skip leggjast þar að og ennfrem-
ur fiskibátar, sem leggja afla á
land til sölu í bænum. KEA hef-
ur þarna móttöku fyrir nýjan
Við Ráðhústorg og
Skipagötu
Svo leggjum við leið okkar til
baka, upp Strandgötuna. Á Ráð-
hústorgi virðum við snöggvast
fyrir okkur það, sem KEA hef-
ur byggt upp í skarð (nr. 3),
sem áður var í steinsteypusam-
stæðuna sunnan torgsins. Ný-
bygging þessi er að nokkru leyti
leigð öðrum, sem gjarnan vilja
reka atvinnu á þessum fjölfarna
stað, en efri hluti hennar er ætl-
aður til geymslu á skjölum fé-
Iagsins. Nýir árgangar við-
skiptaskjala og bóka hlaðast
upp eftir því sem tíminn, líður.
Svo förum við inn í Skipa-
götu. Þar finnum við veiðar-
færaverzlunina Gránu í Skipa-
götu 7, sem KEA á og rekur að
miklu leyti, þvottahúsið Mjöll í
nr. 14 og vörubílastöðina Bif-
röst í nr. 18. Þar er afgreiðsla
fyrir þá vörubíla, sem félagið á
og hefur í notkun til margs kon-
ar flutninga á sínum vegum.
Á hafnarbakkanum
Og nú erum við komnir fram á
hafnarbakkann við skipakvína
við Torfunefsbryggju, sem
enn er aðalhafskipabryggja Ak-
ureyrar. Þarna á hafnarbakkan-
um er núverandi kornvöru-
geymsla félagsins, langt og
breitt, lágt, járnklætt hús með
tveim burstum og norðanv'ert
við það autt svæði, þar sem
mjólkurbílarnir koma við til að
(Framhald á bls. 7)
| KEA greiðir 57% af hafnargj. I
i ÞESSAR UPPHÆÐIR greiddi Kaupfélag Eyfirðinga |
| fyrirtækjum Akureyrarkaupstaðar árið 1960:
| Hafnargjöld 706 j)ús. kr. |
| Vatnsskattur 239 þús. kr. é
e Rafmagn 1.218 Jjús. kr. 1
1 Hafnargjöld þau, er KEA greiddi, voru rúmlega é
I 57% af öllum tekjum Akureyrarhafnar af vörugjöld- - |
| um árið 1960. Hér eru ekki taldar greiðslur þeirra fyr- J
1 irtækja í bænum, sem rekin eru í hlutafélagsformi, á §
| vegum KEA að rneira eða minna leyti, t. d. Útgerðar- |
1 félag KEA, Kaffibrennsla Akureyrar, Oddi og Þórs- |
I hamar, sem greiða vörugjöld sín sérstaklega.
• MimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmimmmmmmmiimÍMml|mmimmfm»