Dagur - 06.06.1968, Blaðsíða 5

4
Skrifstofur, Hafnarstræti 90, Akureyri
Símar 1-1166 og 1-1167
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
ERLINGUR DAVÍÐSSON
Auglýsingar og afgreiðsla:
JÓN SAMÚELSSON
Prentverk Odds Bjömssonar h.f.
FÉLAG SJÓNVARPS-
NOTENDA
NOKKRIR áhugamenn um sjón-
varp, hafa boðað til fundar í Nýja-
Bíói á föstudaginn kl. 22.30, þar sem
væntanlega verður formlega stofnað
sjónvarpsnotendafélag. Þetta var
fréttamönnum bæjarins tjáð á
þriðjudaginn. En talið er nú, að sjón
varp verði komið hér um slóðir í
haust eða síðar á þessu ári. Markmið
samtakanna er, að gæta hagsmuna
væntanlegra sjónvarpsnotenda á Ak-
ureyri og í nágrenni og vaka yfir
því, að sjónarmið þeirra séu virt,
þegar ákvarðanir eru teknar eða regl
ur settar, er varða hagsmuni sjón-
varpsnotendanna. Þá er ráðgert að
halda uppi fræðslu fyrir sjónvarjis-
notendur og að sjálfsögðu verður
reynt að haga innkaupum sjónvarps-
tækja á sem hagkvæmastan hátt. Rétt
er að geta þess, að á stofnfundinum
mætir Stefán Guðjónsson tæknifræð-
ingur og flytur hann erindi um sjón-
varp og sjónvarpsnot.
Strax á þessu ári munu Norðlend-
ingar eiga kost á mörgum tegundum
sjónvarpstækja hjá hinum ýmsu aðil-
um, sem við slíka verzlun fást. Það
er mikilvægt, að komast að góðum
kaupum, en það er ekki síður mikil-
vægt fyrir sjónvarpsnotendur, að
eiga kost á góðri þjónustu og að hafa
tryggingu fyrir því að hana sé að fá.
í Neytendablaðinu nr. 2 frá 1966 er
að þessum málum vikið. Þar segir
m. a.:
„Bráðlæti heimilisfólks eftir að fá
sjónvarpstæki er ofur skiljanlegt,
ekki sízt hjá unga fólkinu, en það
má ekki stuðla að fljótfæmi þess,
sem kaupin gerir. Hér er ekki ein-
ungis um fjárhagsatriði að ræða,
fallegt og gott tæki getur einnig vald
ið óþægindum og leiðindum.“ — Og
á öðrum stað segir svo: „Neytendur
skulu tvímælalaust hafa þá reglu að
samþykkja ekki neina skilmála um
minni rétt en þeir hefðu, ef þeir
tækju ekki við neinu ábyrgðarskír-
teini og ekki væri á neina ábyrgð
minnzt. Kaupandi hefur ársfrest,
samkv. lögum, til að tilkynna selj-
anda galla á keyptum hlut, þótt
hann eigi að gera það þegar í stað og
gallans verður vart. Kaupið aldrei
tæki með minna en árs ábyrgð,“ seg-
ir þar.
Enginn veit ennþá, hvað mörg
sjónvarpstæki verða keypt á þessu
ári hér við Eyjafjörð eða á Norður-
landi. En telja má líklegt, að þau
verði mörg og að samanlegt verði
keypt fyrir miklar fjárhæðir. Félags-
samtök sjónvarpsnotenda em því
alveg sjálfsögð og þau geta haft að-
stöðu til að auðvelda fólki að eignast
(Framhald á blaðsíðu 7)
ÞAÐ ER GOTT AÐ VERA ÍS-
LENDINGUR I KANADA
félögin starfi með ágætum um
þessar mundir. Flest þjóðrækn-
isfélögin eru tengd í eina heild
og hefur það mikla þýðingu.
Blaðaútgáfan ykkar?
í blaðaútgáfunní eru fjárhags
legir erfiðleikar. Kostnaður hef
ur vaxið mikið í útgáfu viku-
blaðsins Lögberg—Heims-
kringla, en tekjurnar ekki að
sama skapi. Það er auðskilið, að
þá verða erfiðleikar. íslenzka
ríkisstjórnin hefur veitt okkur
árlegan stuðning til útgáfustarf
seminnar. Þegar vikublöð voru
flest í Winnipegborg, voru þau
38, sem hin ýmsu aðfluttu þjóð-
arbrot gáfu út, auk þess voru
svo dagblöðin. Eins og nærri
má geta voru auglýsendur treg
ir, kostnaðarins vegna, að setja
auglýsingar í öll blöðin, en með
því þótti fullu hlutleysi þjónað!
Þið fáið fáa innflytjendur á
síðari árum?
segir Grettir Leó Jóliannsson ræðismaður
GRETTIR LEÓ JÓHANNS-
SON, ræðismaður íslands í
Manitoba og fleiri fylkjum
Kanada, var nýlega á ferð hér
á landi og dvaldi á Akureyri
hvítasunnudagana, nýkominn
frá Spáni og fleiri suðlægum
löndum, ásamt Dorthy konu
sinni. Árni Bjarnason bókaút-
gefandi lét leiðir okkar mætast
til viðræðna stundarkorn og fer
viðtal okkar hér á eftir. En áður
en ræðismanninum er gefið orð
ið, er rétt að minna lesendur á,
að Grettir L. Jóhannsson er
Húnvetningur að ætt en búsett
ur í Winnipeg. Foreldrar hans
fluttu vestur árið 1900. Faðir
hans, Ásmundur Jóhannsson,
hafði ungur lært smíðar og
stundaði iðn sína vestra. Byggði
hann fjölda húsa, seldi þau og
varð efnaður. Hann var hinn
mesti atorkumaður, bar heitar
tiKinningar í brjósti til íslands
og íslendinga austan hafs og
vestan og vann sér m. a. til
frægðar á efri árum, að gefa
50 þús. dollara til stofnunar
kennarastóls í íslenzkum fræð-
um við Manitóbaháskóla, enn-
frémur var hann frumkvöðull í
mikilvægri þátttöku Vestur-ís-
lendinga í stofnun Eimskipa-
félags íslands á sínum tíma og
hann var kunnur fyrir störf sín
í bindindismálum.
Móðir Grettis ræðismanns og
þeirra systkina fleiri var Sig-
ríður Jónasdóttir. Ásmundi,
manni hennar var af íslands
hálfu sýndur hinn mesti sómi,
svo sem í orðuveitingum og á
annan hátt. Sonur þeirra,
Grettir ræðismaður, var að
sjálfsögðu kanadískur þegn, en
dvaldi hér á landi við ýmis-
konar störf um og eftir 1930.
Hann hefur á margan hátt fetað
í fótspor föður síns. Mikill ís-
landsvinur er hann og einn af
áhugasömustu stuðnings- og
stjórnarmönnum Þjóðræknis-
félagsins vestra, var áratugi í
blaðstjórn Lögbergs og beggja
blaðanna eftir að þau voru sam
' einuð og vinnur stöðugt að
ýmiskonar félagsmálum íslend-
inga vestra. Hann var sæmdur
stórriddarakrossi hinnar ís-
lenzku Fálkaorðu 1951. Ræðis-
maður íslands í Winnipeg hef-
ur hann verið síðan 1942.
Grettir L. Jóhannsson er þétt
ur á velli og mun einnig þéttur
í lund, rólegur í fasi, skarp-
greindur og talinn hinn bezti
drengur og ætíð fús að greiða
götur manna. Hann vekur
traust við fyrstu kynni. — Hefst
nú viðtalið.
Hvaðan ertu upprunninn?
Forfeður mínir, hið næsta,
bjuggu m. a. á Haugi og Staðar
bakka í Miðfirði, en foreldrar
mínir fluttust vestur aldamóta-
árið. Ég fæddist 6 árum síðar,
og á heima í Winnipeg, sem er
fjöhnennasta borg Islendinga,
utan Reykjavíkur. En síðan
1875 hafa íslendingar verið þar
í borg. Þar eru fjölmargir af ís-
lenzkum ættum, eins og gefur
að skilja.
Þjóðræknisfélög munu vera
allmörg vestra?
Þau eru eiginlega allsstaðar
þar sem fólk af íslenzku bergi
brotið býr. Römm er sú taug
o. s. frv. Því var spáð 1912, að
íslendingar yrðu horfnir í þjóða
hafið eftir fimm ár. Þetta hefur
ekki orðið. Fjöldi manna vinn-
ur af áhuga að því að treysta
frændsemis- og vinaböndin. Ég
veit ekki betur en þjóðræknis-
Já, og þar skilur á milli fs-
lendinga og margra annarra.
Við höfum ekki fengið nýtt
blóð að heiman, en það hafa
mörg önnur þjóðarbrot fengið.
Er gott að vera íslendingur í
Kanada?
Já, mjög gott. Frumbyggjarn
ir, sem komu fátækir frá ís-
landi, lögðu á það megin
áherzlu að mennta börn sín,
þótt fjárhagurinn leyfði það
sjaldnast. Þeim var þetta ríkt
metnaðarmál og hreint kapps-
mál. Synir landnemanna urðu
því margir vel menntaðir og á
mörgum sviðum og komust til
mannvirðinga og áhrifa. ís-
lenzka þjóðarbrotið fékk gott
orð. Það orð komst á, að ís-
lendingar gengu aldrei á bak
orða sinna. Það er sannarlega
gott að vera af því bergi brot-
inn, en það eigum við feðrun-
um mest að þakka, það vil ég
sérstaklega taka fram.
Á síðari árum hafa ferðalög
(Framhald á blaðsíðu 7).
Dorothy og Grettir L. Jóhannsson.
(Ljósm.: E. D.)
KVEÐJUORÐ
sínum um skeið, en brátt hlóð-
ust á hann mörg trúnaðarstörf.
Hann varð oddviti Hríseyjar-
hrepps, hreppstjóri, sýslunefnd
armaður og hafði með höndum
fleiri störf fyrir sveitarfélagið
um áratugi, ennfremur var
hann lengi símstöðvarstjóri. —
Eftirlifandi kona hans er Lára
Sigurjónsdóttir, ættuð af Ár-
skógsströnd.
Þorsteinn Valdimarsson var
um margt sérstæður maður, hið
mesta ljúfmenni í viðkynningu
allri, blandaði glöðu geði við
marga og var vinsæll, enda
prúður maður og velviljaður,
en jafnframt lét hann sér mjög
annt um þau störf, sem honum
var trúað fyrir og stóð vel í
ístaðinu fyrir íbúa Hríseyjar.
Þorsteinn Valdimarsson var
jarðsunginn í Hrísey 1. .júní og
var það ein fjölmennasta jarðar
för, er þar hefur fram farið.
Hreppsfélagið óskaði að kosta
útförina í þakkarskyni fyrir vel
unnin störf.
Um leið og Dagur sendir ást-
vinum hans samúðarkveðjur,
þakkar hann góða fréttaþjón-
ustu Þorsteins um árabil og
ánægjuleg viðskipti. E. D.
ÞORSTEINN Valdimarsson í
Hrísey andaðist í Hveragerði
22. maí, en hann dvaldi þar um
tíma að ráðleggingu læknis, sér
til hvíldar og hressingar. En
hann átti við vanheilsu að stríða
síðustu misserin.
Þorsteinn fæddist í Litla-Ár-
skógi á Árskógsströnd 3. des-
ember árið 1903 en fluttist ung-
ur með foreldrum sínum til
Olafsfjarðar en um fenningar-
aldur til Hríseyjar og átti þar
heima til dauðadags. Hann
stundaði útgerð með bræðrum
S
Guðmundur B. Árnason
KVEÐJUORÐ
GUÐMUNDUR Björn Árnason
Bjarmastíg 11, Akureyri and-
aðist á Fjórðungssjúkrahúsinu
25. maí og var jarðsunginn 1.
júní að viðstöddu fjölmenni.
Hann var N.-Þingeyingur, fædd
ur í Ærlækjarseli í Axarfirði
15. október 1873. Hann hóf bú-
skap í Lóni með föður sínum
en var síðan 15 ár bóndi í Þór-
unnarseli og síðan á fleiri stöð-
um, var hreppstjóri í Keldu-
hverfi að föður síninn látnum
en fluttist til Akureyrar 1921 og
varð ári síðar bæjarpóstur og
hafði það starf með höndum í
20 ár en vann síðar skrifstofu-
og afgreiðslustörf á meðan heils
an leyfði. Á efri árum skrifaði
hann margt bæði í blöð og tíma
rit og var pennafær í bezta lagi,
áhugamaður um almenn mál,
skarpgreindur og einarður. —
Kona Guðmundar var Svava
Daníelsdóttir og áttu þau þrjú
börn og eru tvo þeirra, Jón og
Sigurveig, búsett á Akureyri,
en Árni, læknir, í Reykjavík.
Guðmundur B. Árnason var
stór maður vexti, fríður og karl
mannlegur í senn, traustur mað
ur í orði og verki, mikill veiði-
maður og frábær skytta á yngri
árum, náttúruunnandi og sam-
einaði margt það bezta í orði og
athöfn, sem prýtt hefur mæt-
ustu íslendinga fyrr og síðar.
Dagur þakkar löng og góð
viðskipti við hinn látna heiðurs
mann og kveður hann með
þökk og virðingu. E. D.
Handrit Gautrekssögu fóru víða
se"ir skozki fræðimaðurinn Michael Chesnutt
MÆLT ER, að flestir ungir
fíkotar séu miklir knattspyrnu-
menn, en undantekningar finn-
ast ætíð frá reglunni. Hér á
landi hefur dvalizt um skeið,
ungur Skoti, sem aðra íþrótt
stundar. Hann heitir Michael
Chesnutt og er lektor í Dublin
á írlandi. Hann nam forn-ís-
lenzkar bókmenntir við Oxford
háskóla hjá Gabríel Turville-
Petre prófessor. Og hinn ungi
fræðimaður hefur undanfarna
mánuði dvalið í Árnasafni í
Kaupmannahöfn og nú síðast á
Landsbókasafninu í Reykjavík,
en kom hingað snögga ferð um
hvítasunnuna til að sjá Noi'ður-
land. Michael Chesnutt er fædd
ur í Edinborg en er í aðra ætt-
ina írskur, grannvaxinn og snar
legur, skarpur í hugsun, fríður
sýnum, skilur hvert orð í forn-
sögum íslenzkum og flest þau,
sem síðan hafa verið tekin í
málið, en er óvanur að tala ís-
lenzkuna. Þegar vel liggur á
honum, þylur hann mergjaða
kafla fornsagnanna á ágætu
máli.
Dagur bað lektorinn að svara
nokkrum spurningum, sem vera
mætti að lesendum Dags þætti
forvitnilegt að fá svör við. Fer
viðtalið hér á eftir.
Ilvers vegna að lesa forn-
íslenzku við Oxfordháskólann?
Það er venja við Oxfordhá-
skóla, að nema forn-íslenzk
fræði með miðaldaensku. Ég fór
í það enskunám og hlaut því að
taka forníslenzkuna með. Guð-
brandur Vigfússon samdi á sín-
um tíma íslenzk-enska orðabók
við Oxfordháskóla og norrænu-
nám hefur lengi verið þar við
skólann. Eldri menn munu e. t.
v. minnast nafns Skotans Sir
William Craigie, sem líka var
kehnari í Oxford um langt
skeið og gaf út hér á íslandi rit
gerðir um rímur o. fl. í fótspor
þessara manna fetar Turville
Petre kennari minn. En hann
dvaldi einmitt hér í Eyjafirði,
bæði hjá Stefáni bónda Jóns-
syni á Munkaþverá og séra
Benjamín Kristjánssyni á
Laugalandi og gaf út Víga-
Glúmssögu. En sú saga var
norðlenzk, eins og allir vita.
Hverra erinda ertu koniinn
hingað til lands?
Þegar prófum í miðalda-
ensku og íslenzkum fræðúm við
Oxfordháskóla var lokið, sagði
Turville Petre mér, að gott gæti
verið að rannsaka Gaútreks-
sögu, kanna aldur hennar og
margt fleira, henni viðkomandi.
Hann var þá að vinna að ágætri
bók sinni um íslenzka og norska
goðafræði, sem síðar köm út.
Rannsóknir mínar á Gaútreks-
sögu leiddu mig til íslands.
Hvað er merkilegast við Gaut
rekssögu?
í Gautrekssögu er t. d.'þáttur
um hin fornu blót, sem náuðsyn
legt er að rannsaka eftir föng-
um og er merkileg heimild.
Turville Petre telur það nauð-
synlegt rannsóknarefni, að kom
ast eftir aldri sögunnar og að
bera saman hin mörgu handrit,
sem til eru, eins og áður segir.
Hvar er Gautrekssagá skrif-
uð?
Það er ekki með fullú vitað,
en Gautrekssaga og fylgisaga
hennar, Hrólfssaga Gáutreks-
sonar, eru oftast saman í hand-
ritum og nefnast þá aðeins
Hrólfssaga Gautrekssonar.
Möðruvallaklaustursmáldagi
skýrir svo frá, að eitt eintak
þessarar sögu var þar til á mið-
öldum meðal kirkjugripa. Hand
rit af sögunni, sem enn er til í
Árnasafni hefur verið skrifað af
manni einum, sem skrifaði bi'éf
o. fl. fyrir Hólabiskup í byrjun
16. aldar. Þetta handrit fór suð
ur á land, sem arfur konu einn-
ar, er þangað fluttist, þaðan síð
ar til Vestfjarða, einnig sem arf
ur konu, er vestur giftist. Þar
fékk Árni Magnússon handritið
og flutti það til Kaupmanna-
hafnar. Mörg yngri handrit af
þessum tveimur sögum, sem nú
eru í Landsbókasafninu, eru
héðan af Norðurlandi.
Hvert liggur leiðin héðan?
Til Færeyja, en þar ætla ég
að safna efni í bókaskrá, sem ég
einnig vinn að. En bókaskrá
þessi fjallar um allt þáð, sem
skrifað hefur verið um sam-
band milli Kelta og norrænna
manna á miðöldum. En ríkis-
stjórn Irlands hefur veitt nokk-
urn styrk til þessa verks. Með
mér við þetta starf vinnúr Akur
eyringurinn Davíð Erlingsson
og skiptum við með okkur verk
um. Margir hafa ritað um þessi
mál, svo sem Christian Matras
prófessor í Þórshöfn, Einar Ólaf
ur Sveinsson prófessor í Reykja
vík og Norðmaðurinn Carl
Marstrander prófessor í Osló.
Þetta á að létta fræðimönnum
leitina að heimildum um sam-
band Kelta og norrænna manna
fyrr og síðar.
Hafa norræn fræði Iengi ver-
ið kennd í Dublin?
Nei. Það eru aðeins fjögur ár
síðan. Og það vildi svo til, að ég
var fyrsti lektor þar, í þeim
Michael Chestnutt.
fræðum. Ég var eiginlega sóttur
að prófborðinu, þegar leitað var
að manni til þess starfs.
Eru margir háskólar í ír.-
landi?
Aðeins tveir. En þeir eru
Trinity College, Dublin, og the
National Univercity of Ireland,
en sá síðarnefndi er í þrem
deildum: I Dublin, Cork og
Galway, en þeim skóla eru um
10 þúsundir stúdentar í Dublin,
auk hinna deildanna. En Trinity
College er mun fámennari, 3—4
þús. nemendur.
Hefur þú ferðazt eitthvað hér
norðanlands?
Lítið, vegna þess hve vegirn-
ir eru vondir um þetta leyti. En
ég fór þó að Munkaþverá þar
sem munkaklaustrið var til
forna og ók um sögusvið Víga-
Glúms og skoðaði gömlu torf-
kirkjuna í Saurbæ, ennfremur
fór ég að Möðruvöllum í Hörg-
ái'dal, hinu gamla menntasetri
frá eldri og yngri tíma. I Amts-
bókasafninu á Akureyri átti ég
hinar ágætustu viðræður við
Árna Jónsson bókavörð. Ég var
kannski ofurlítið of snemma á
(Framhald á blaðsíðu 7).
Fátækramál fyrri tírna
I GRÁGÁS, fyrstu lögbók ís-
lands, er frá öndverðri 12. öld
svo nefndur ómagabálkur. Þar
er ákveðið, að frændur, er næst
is stóðu hinum þurfandi skyldu,
ef efni leyfðu, sjá fyrir ómög-
um ættar sinnar, og færðist
kvöðin á fjarskylda ættingja, ef
þeir, sem næstir stóðu, voru
ekki til þess færir.
Brygðist þetta mun oft hafa
verið gripið til þess, að láta
þurfamenn ganga boðleið milli
bæja og dvelja um tíma á
hverjum stað. Dæmi veit ég til
þess, að úrræði þessu var beitt
fram á þessa öld.
1 lögbókinni Jónsbók frá 1281
er þurfamannaframfæri skipað
með framfærslubálki. Ákvæði
hans er svipaðs efnis og í Grá-
gás. Þar er sá talinn fram-
færslulaus, er engan átti þre-
menning eða nánari skyld-
menni og var þá hreppurinn
skyldur að annast framfærsl-
una.
Það, sem hér er tilfært, er úr
einu af erindum Ólafs Þor-
valdssonar fræðimanns, sem
hann hefur flutt í útvarp
En nú kom fyrir, að hvort
tveggja brást, bæði hreppurinn
og ættingjarnir og fór þá stund-
um svo, að viðkomandi varð
förumaður eða förukona. Síðan
fékk þetta fólk viðurnefnið um-
renningar eða flakkarar og var
heimilislaus ölmusulýður, oft
til vandræða stundum beinlín-
is illa liðið enda misjafn sauð-
ur i mörgu fé.
Þessi öreigastétt varð nokkuð
fjölmenn einkum á harðinda-
tímabilum eða eftir þau. Þetta
göngufólk segir Ólafur, var
orðið vandamál. — Hvað gerði
svo þjóðfélagið til að bæta úr
böli þessa fólks? Allt varð að
koma frá þeim, sem betur voru
á vegi staddir en þessir „guðs
voluðu vesalingar".
Árið 1096 kom Gissur ísleifs-
son biskup á tíundarlögum, þar
sem fjórði hluti skyldi renna til
fátækra. Þá komu einnig til
matargjafir, svo sem fátækra-
hlutur í fiski úr thelgidagaróðr-
um, í hvalreka o. fl. Allt það
fé, sem fram var lagt til fá-
tækra, brúa og kirkna, var
kallað kristfé og það fé þurfti
ekki að tíunda, eða telja fram.
Þá þurfti heldur ekki að telja
fram fé það sem lagt var fram
til sæluskipa, en með því er
átt við ferjuhald og var liður í
hjálp við förufólk.
Höfuðverkefni þess fjár, sem
nefnt var Kristfé og menn
greiddu og gáfu og þurftu ekki
að borga tíund af, var hjálp við
hina fátækustu í þjóðfélaginu.
Um það fara prófessor Guð-
brandi Jónssyni svo orð:
„Fyrst eru samgöngubæturn-
ar, þ. e. brýr, ferjur og búin
(sálubú) og Kristfé. Hagræði
vegfarandi manna af brúnum
og ferjunum, hvort sem fátækir
voru eða ekki, er augljóst, en að
það var Guðs að þakka verk að
koma á brú eða ferju byggist
ekki á almennu umferða hag-
ræði heldur af hagræði fyrir
hina fátæku, fyrir förumenn-
ina, göngumennina, flakkarana.
Það eru því þeir, sem þurftu að
komast áfram, þar sem afkoma
þeirra veltur á því, að þeir geti
gengið af bæ á bæ eftir ráð-
stöfun hreppstjórnarmanna. —
Þeir gengu, og er af því orðtaki
ljóst, að þeir hafa almennt ekki
haft reiðskjóta, og fyrir bragð-
ið var þeim fyrirmunað að ríða
stórvötnin. Tengslin milli brúa
og ferju annars vegar og sælu-
búa, sem drógu nafn af því, að
þau voru gefin fyrir sálu gef-
anda —og Kristbúa hins vegar,
og að þetta voru liðir í einu
kerfi, kemur Ijóslega fram í
elzta Kristfjármáldaga, sem til
er — máldaga sæluhússins á
Bakka í Borgarfirði, sem síðar
var nefndur Ferjubakki, vegna
ferjunnar, sem þar var á Hvítá.“
Fleiri voru fátækra ferjur
heldur en á Hvítá í Borgarfirði.
Má þar til nefna ferju hjá Kot-
ferju í Ölfusi, því í máldaga
þeirrar ferju segir, að þar skuli
flytja alla menn áleiðis, en af
búpeningi og hrossum megi að-
eins taka ferjutoll áf þeim, sem
voru svo efnum búnir að geta
'borgað. Þá má nefna jörðina
Ferjubakka í Öxarfjarðar-
hreppi. Um þessa jörð segir í
jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns: „Þessi jörð hefur
verið gefin og til flutnings lögð
yfir Jökulsá í " fýrndinni með
því skilyrði, að ábúandi hefði
hér jafnan ferju, meðan ájn er
þíð, og flytti ókeýþis fátæka
menn alla, sem 'koma að austan
og vestan.“
Fleiri jarðir mætti nefna, þar
sem skylda hvíldi. á að halda
við göngubrúm á smærri'áan og
lækjum, til að greiða för um-
ferðamanna, en því skal sléþþt
að sinni.
Hér hefur í stórum dráttum
verið lýst annarri hlið á hlut-
verki á þessari mjög svo merki-
legu starfsemi fýrri aIda,"Kríst-
fjárbúa sælu- eða sálubúa á-
samt ferju- og brúarhaldi.
Starfsemi þessa þáttar i
Kristfjárflokknum, sem . að
framan hefur að nokkru yerið
rakinn, miðaði einkum að því
að greiða för umferða fólks —
flakkara milli sveita innan hér-
aðs, landsfjórðunga — óg' um
allt landið — og veita fólki
þessu hús og mat eina eða fáar
nætur án endurgjalds.
Undir greiða þeim, sem við-
komandi bóndi á jörð þeirri eða
sælubúi, sem kvöð þessi hvíldi
á, ag lét nefndu fólki í té, áttu
að standa eignir þær eða hlunri-
indi, sem sælubúunum fylgdu.
Þetta fylgifé var oft æði mikið,
og átti því að þola nokkra
ánauð. T. d. á Ferjubakka í
Borgarfirði, sem að framan er
nefndur, fylgdi frá gefanda
hálfu hvorki meira né minna
en 20 kúgildi, þ. e. 10 kýr og 60
ásauða, eða 10 kúgildi. Undan
þessum 20 kúgildum átti að
fást á ári 40 fjórðungar smjörs,
þ. e. 200 kg. Þess utan ér'Und-
anrenna og áfir svo og .lömb
ánna og ull. Þetta er aðeins eitt
dæmi af mörgum svipuðum. Á
bóndanum hvíldi svo viðhalds-
og endurnýjunarskylda. Ekki
mun fyllilega Ijóst, hve lengi
það fyrirkomulag hélzt, sem
hér hefur verið að nokkru lýst.
Þegar svo var. komið, að um-
ferðafólk og aðrir þeir, sem
ekki nutu frændsemi þeirra,
sem betur voru stæðir, þá varð
að sjá þessu frólki fyrir ein-
hverjum samastað yfir lengri
eða skemmri tíma. Það var
meginhliðin á hlutverki Krist-
fjárins.
I þessum þætti er þess ekki
kostur að í-ekja þær margvís-
legu breytingar, sem urðu á
málum göngufólks og annarra
þurfamanna, eftir að sælubúin
og Kristbúin lögðust niður, en
féllu þá undir starfsemi hins
almenna Kristfjár. Þeim fylgdi
þó um sinn hin fyrsta kvöð, að
ala skyldi þar ómaga einn eða
fleiri að öllu eða einhverju
leyti. Sú eldisskylda tók oft til,
hvað eldið skyldi vera, og fór
stundum eftir vinnugetu þess,
er alinn var. Þá voru nefndir 6
álna ómagar, þriggja marka og
hundraðs: ómagar. Fleira kom
þar til, sem ekki verður rakið
hér.
Hér verður Iítil tilraun gerð
til að rekja afdrif Kristfjárjarð-
anna. Það er allflókið mál að
rekja og langt og því varla á
mínu færi.
Til þess þó að skilja ekki svo
við kafla þennan og það merka
efni, sem hann að mestu er
byggður af, þ. e. Kristfjárflokk-
urinn með hans möx-gu afbrigð-
um, þá set ég hér nokkur orð
úr áðurnefndri greinargei’ð pró
fessors Guðbrandar Jónssonar
um þetta efni. Þar segir:
„Það er þegar eftir siðaskipt-
in Ijóst, að Kristféð er í heild
úr sögunni og virðast Kristfjár-
jarðirnar hafa runnið til kon-
ungs með klausturs og biskups-
stólafénu, enda þótt skotizt hafi
undan fáeinar þeirra. Brúar-
og ferjumál eru nú og komin
undan góðvilja manna .í hendur
hreppstjórum 1573.
Ólafur Jansen Bagge fógeti á
Bessastöðum er því í vandræð-
um með ómagana og leggur til
1579, að stofnuð séu 4 fátækra-
hæli sitt , hverjum landsfjórð-
ungi.“
Þetta sagði prófessar Guð-
brandur.
Frá árinu 1592—1873 er sex:
sinnum spurt opinbei'lega eftir
Kristfjárjörðum. — Þetta voru.
einkum höfuðsmenn og kon-
ungur, sem spui'ðu um þetta og
fóru fram á, a ð Kristfjárjarðir
leggðust aftur til fátækra, er..
þetta mun lítinn árangur hafa
borið, og hefur sennilega meii'
vei'ið til málamynda gert en I
fullri alvöru.
Til skýringar framansögðu
um afdrif Kristfjárjarða, sem
vissa var fyrir að til voi'u fyrir
siðaskipti en tala þeirra var þá
eftir því sem n æst verður kom-
izt eitt hundi'að og átta. Jarða-
bækur þeirx-a Árna og Páls frá
tveimur fyrstu tugum átjándu
aldar----og Jarðabók Jóhnsens
frá 1847 telja aðeins 9 jarðir
með nafninu Kristfjárjarðir, og'
munu flestar eða allar komið til
eftir siðaskiptin.
Margt fleira mætti segja mn
•þetta forna og margþætta fyr-
irkomulag fátækramála þess
tíma, en hér skal nú brátt stað-
ar nema.
Ég vil þó, áður skilið er aci
fullu við þetta, reyna að gera
lítillega grein fyrir, hvernig
Kristfé löngu liðinna alda varð
einkum til, ásamt þeim ýmsu
flokkum, sem þeim tilheyi’ðu.
Megnið af Kristfénu voru dán-
argjafir, oftast sálugjafir, þ. e.
gefnar fyrir sálu þess eða
þeirra, sem gáfu, eins konar
fyrirframgreiðsla fyrir sæluvist,
þegar héðan væri farið. Þess
vegna voru mörg af þeim bú-
um, sem reist voru að öllu eða
nokkru af Kristfé oft nefnd
sælu- eða sálubú. Það er vitað,
að langflest af Kristfjárjörðum
og öðru Kristfé var gefið fyrir
siðaskipti, hvernig sem gefin
hafa verið, og mun nafnið,
sálugjafir, fara að verða fátíð-
ara eftir að nokkuð kom fram
yfir það tímabil, sem við siða-
skipti er kennt. Þó hættu þess-
ar gjafir ekki, þótt sálugjafa-
nafnið yrði, þegar aldir liðu, æ
fátíðara, en munu aðallega hafa
gengið undii' nafninu dánar-
gjafir, og hafa eitthvað tíðkazii
fram á síðustu tíma.
Framanskráð eru stuttir og
styttir kaflar úr erindi Ólafs
Þorvaldssonar um fátækramál
fyrri tíma. En þau eru vissu-
lega ekki úr sögunni þótt úr-
bóta sé nú leitað með öðrum
hætti. □