Dagur - 21.04.1988, Qupperneq 6

6- DAGUR-21. apríl 1988
- spjallað við Harald Bessason háskólarektor um íslenska landnema í Kanada og storf hans að fræðim
Háskólinn á Akureyri er ekki gömul stofnun, eins og flestir vita, því kennsla í
honum hófst sl. haust. Haraldur Bessason veitir háskólanum forstöðu, en hann
hefur starfað um 30 ára skeið við íslenskudeild Manitoba-háskóla í Kanada.
Skrifstofa rektorsins er í gamla Iðnskólahúsinu við Þórunnarstræti, á sama stað og
skrifstofa skólastjóra Iðnskólans var. Veggirnir eru þaktir bókum sem flestar
fjalla um íslensk fræði; málfræði, bókmenntasögu, íslendingasögur, heimspeki og
uppeldismál. Auk þess eru nokkrar bækur um sögu íslendinga í Vesturheimi, en
sú saga hefur öðrum þræði notið sérstakrar hylli Haraldar Bessasonar, enda hafa
fáir eða engir íslendingar haft þá aðstöðu sem hann hefur haft um áratugaskeið
til að rannsaka ýmsa fleti á þeirri sögu.
- Hvenær vaknaði áhugi þinn á
sögu og málþróun Vestur-íslend-
inga?
„Hann vaknaði ekki fyrr en ég var
sjálfur fluttur vestur. Vesturför mína
bar mjög brátt að, en ég var nýbyrj-
aður í starfi sem fulltrúi útvarps-
stjóra þegar mér var boðið að gerast
prófessor við Manitoba-háskólann.
f*etta gerðist árið 1956 og ég var
nýútskrifaður úr íslenskudeild
Háskóla íslands. Ég var kvæntur
maður með fjölskyldu, og langaði
alltaf til að sjá umheiminn. Pað
fyrsta, sem mér datt í hug, var að
þarna væri tækifærið til að fara til
útlanda og fá um leið bærilega-laun-
að starf. Eg taldi mig ekki hafa efni á
að afþakka þetta boð.”
- Hafðir þú stefnt að því að fást
við kennslustörf?
„Ekki beinlínis, nei. Ég var búinn
að kenna svolítið í ígripum og hafði
verið nokkuð lengi í skóla og get
ekki sagt að ég hafi talið kennara-
starfið leiðinlegt. En mig langaði þó
til að gera eitthvað annað. Að vísu
var prófessorsembættið vestra kenn-
arastarf, en dálítið öðru vísi en gerist
t.d. í menntaskólum.“
Fyrirlestrahaldið var
erfítt til að byrja með
- Þig hefur ekki óað neitt við því að
taka þetta embætti að þér?
„Nei, eiginlega ekki. Mér fannst
þó fyrirlestrahaldið erfitt fyrsta
haustið, og ég þurfti að leggja miklu
meiri vinnu í fyrirlestrana en kennsl-
una sjálfa. Mér þótti alltaf vænt um
enska tungu á skólaárum mínum en
var þó ekki undir það búinn að skrifa
fyrirlestra um sérfræðileg málefni á
því máli. Ég hafði þó mjög gott af
þessu og ég hafði góða og mikla
aðstoð og hjálp við þetta fyrsta árið,
og tel ég að ég hafi lengi búið að
þessari reynslu.
Mér þótti starfið ágætt strax í
byrjun, en það er nú einu sinni svo í
háskóla, þegar nýr maður kemur til
að kenna í dálítið skrýtnu fagi eins
og íslenska er í Kanada, þá er mikið
um að þeir séu beðnir um að flytja
fyrirlestra hingað og þangað, og ég
lenti mikið í fyrirlestrahaldi."
- Kom þér eitthvað sérstaklega á
óvart þegar þú komst vestur og hófst
störf?
„Fátt kom mér á óvart því þótt ég
hefði aldrei áður til Kanada komið
hafði ég lesið töluvert um landið sem
unglingur, og enn meira las ég þann
stutta tíma sem leið frá því að ég vissi
að þangað átti ég að fara. Ég hef
aldrei verið fróðari um Kanada en
fyrstu vikurnar eftir að ég kom þang-
að fyrst en ég held að ég sé búinn að
gleyma mikiu af þessu núna. En ég
vildi vera viðræðuhæfur um landið
þegar vestur kæmi.
Þó verð ég að segja að stærð
háskólans kom mér á óvart, en þó
var hann frekar lítill þá miðað við
það sem hann er orðinn í dag. En á
íslenska vísu var skólinn mjög stór,
einnig í þá daga. í dag er skólinn gíf-
urlega stór, og þar ganga um garða
rúmlega 40 þúsund manns dag hvern.
Fastir nemendur eru um 25 þúsund,
en nemendur í hlutanámi á kvöldin
eru einnig mjög margir. Petta er eig-
inlega heil borg í kringum háskól-
ann.“
- Er eitt prófessorsembætti í
íslensku við háskólann?
„Já, það er svo, en sennilegt er að
þau geti orðið tvö áður en langt um
líður. Þetta embætti var stofnað um
1950, og kennsla hófst árið 1951.
Fyrsti prófessorinn var dr. Finnbogi
Guðmundsson, sem nú er landsbóka-
vörður. Finnbogi hafði kennt þarna í
fimm ár áður en ég kom, og var að
nokkru búinn að móta og skipuleggja
námið með þv( að rita námsskrá og
námslýsingar. Þetta var því allt sam-
an komið í gang þegar ég kom fyrst
til háskólans.
Fimmtugt fólk á ekki
að kenna nútímamál
Ég var eini fastráðni starfsmaður
íslenskudeildarinnar, en allmörg
fyrstu árin hafði ég aðstoðarkennara
auk nokkurra stundakennara.
íslenskir stúdentar hafa verið við alls
konar nám í Manitoba bæði fyrr og
síðar og þá fengum við oft til að
kenna nútímaíslensku, og fór vel á
því. Talsverð kennsla var í nútímaís-
Íensku við deildina, og ég tók
snemma eftir því að ég hafði verið
ágætur í þetta þegar ég var 25 ára, en
unglingar ætlast til þess að nútíma-
mál sé kennt af ungu fólki, og það
hefur reynst ágætlega að senda mjög
ungt fólk til slíkra kennslustarfa.
Menn hlógu að mér þegar ég hélt
upp á fimmtugsafmæli mitt, en við
það tækifæri sagði ég að nú myndi ég
ekki framar kenna nútímaísiensku,
því fimmtugt fólk talaði ekki lengur
nútímamál. Þetta er auðvitað ekki
alveg rétt, en þó er ákveðinn sann-
leikur í þessu. En fólk vill fá unga
kennara frá landinu sjálfu, ekki bara
í íslensku heldur öðrum málum, því
það vill vera visst um að kennararnir
kenni nákvæmlega það mál sem er
talað í landinu í dag."
- Hafðir þú einhver sérstök
áhugamál, önnur en fræðimennsku?
„Þau eru nú sjálfsagt nokkuð
mörg, en þó flest tengd fræðunum.
Ég býst við að ég hafi aldrei farið
mikið út fyrir þau takmörk sem fræð-
in settu mér, enda er fræðigreinin
íslenska mjög umfangsmikil.“
- Fléttast sagnfræði og saga lands-
ins ekki mikið inn í almenna kennslu
í fræðigreininni?
„Þetta er nú allt í samhengi hvað
við annað. Að vísu kenndi ég aldrei
beinlínis sagnfræði þó að ég kæmist
ekki hjá því að tala um sögu landsins
og þjóðarinnar þegar ég var að
kenna fornbókmenntir, slíkt var auð-
vitað útilokað. Kennsla á því sviði
fór mestmegnis og eingöngu fram á
ensku, ég kenndi t.d. eitt námskeið á
þriðja ári þar sem fornbókmenntir
vorú kenndar í erlendri þýðingu. Um
skeið var það vinsælt og er vinsælt
enn að kenna á þennan hátt, og þá
kom maður inn á miðalda- og forn-
aldarsögu.
Þegar þetta var hófumst við handa
um útgáfu ritraðar um íslensk fræði
við háskólann, og sú útgáfa stendur
enn. Ég þýddi miðaldasöguna eftir
prófessor Jón Jóhannesson á ensku,
og eftir það var miklu léttara að
kenna námskeiðið. Ég fór út í þýð-
ingar á sögu miðalda eftir að sá áhugi
hafði kviknað í kennslustundum. Nú
er mikið þýtt og gefið út af íslend-
ingasögum á ensku, og má sérstak-
lega nefna störf prófessors Her-
manns Pálssonar í Edinborg og
félaga hans, en þeir komu sögunum á
framfæri hjá „Penguin Classics," sem
er heimsþekkt ritröð, og sögurnar
hafa aldrei verið eins mikið lesnar og
einmitt nú, í kjölfar þessarar
útgáfu.“
koma fótunum undir íslenskudeild
við Manitobaháskóla, sem er miklu
stærri en Winnipegháskólinn, en þær
ráðagerðir trufluðust eðlilega á
stríðsárunum. En skömmu eftir
stríð, ég held um 1947, hófst fjár-
söfnun. Háskólinn setti það sem skil-
yrði að þeir söfnuðu 150 þúsund doll-
urum, ef ég man rétt, þá kæmi skól-
inn með það sem þyrfti á móti.
Söfnunin gekk miklu lengra en þetta,
ég held að um 250 þúsund dollarar
hafi safnast - en það var geysileg
upphæð í þá daga - og þá var komið
meira en nóg til að hægt væri að
stofna íslenskudeildina.
Þegar þetta gerðist var til allgott
íslenskt bókasafn við háskólann, en
það hafði verið sett á stofn nokkru
áður. Safnið hefur vaxið gríðarlega
síðan þetta gerðist, og verður að telj-
ast mjög stórt safn í dag.“
skipti mig miklu máli þegar ég fór að
starfa að útgáfumálum, og fólki
fannst að við værum að hlúa að
menningararfleifð þeirra.
Þessi tvö öfl eru ennþá virk vestra,
þannig að áhugi fyrir íslensku er ekki
eingöngu bundinn við háskólann og
þá sem þar vinna og kenna.“
- Hvernig hefur tekist að sam-
ræma hin akademísku og þjóðrækn-
islegu sjónarmið? Hvernig hefur
fólki tekist að hagnýta sér námið í
íslenskudeildinni?
„Það er ákaflega erfitt að svara
þessum spurningum. Þó má benda á
að þeir sem hafa stundað íslensku-
námið í nokkur ár og getað samræmt
það nám við nám í öðrum tungumál-
um hafa getað nýtt sér það við rann-
sóknir og kennslu í háskólanum.
Maður veit aldrei hvernig háskóla-
nám nýtist fólki nema þá helst þegar
það fær tilteknar stöður út á sitt nám.
Almenningur safnaði fé
tU stofnunar íslenskudeildar
við háskólann
- Mig langar til að spyrja þig aðeins
nánar um tildrög þess að Finnbogi
Guðmundsson hóf störf við Mani-
toba-háskóla. Hvers vegna gerðist
það einmitt árið 1950?
„Það er löng saga að segja frá því,
en upphaf íslenskukennslu á þessum
slóðum má rekja til þess að í Winni-
peg-háskóla var byrjað að kenna
íslensku upp úr aldamótum. Þessi
kennsla var að nokkru leyti fjár-
mögnuð af háskólanum og að hluta
af vestur-íslensku kirkjunni í Winni-
peg og presturinn, séra Friðrik
Bergmann, kenndi íslenskuna. Hann
kenndi nokkuð lengi, mig minnir að
hann hafi starfað við kennsluna tals-
vert fram á 2. áratug aldarinnar, en
þá held ég að þeir hafi lent í
fjárþröng. Þó var það svo að íslenska
var kennd allt fram til 1940 við
Winnipeg-háskóla, þó ekki reglu-
lega.
Á þessu skeiði hófust umræður
meðal Vestur-íslendinga í þá átt að
þeir þyrftu að hefja fjársöfnun til að
Akademíska sjónarmiðið
réði miklu
- Má rekja stofnun íslenskudeildar-
innar til þess að Vestur-íslendingar
vildu viðhalda menningararfleifð
sinni?
„Já, það var örugglega mjög sterkt
viðhorf á þeim tíma og er ennþá
gagnlegt. Þó skipti mestu máli að
íslenskan er latína Norðurlanda, og
skólamönnum í Kanada var kunnugt
um að forníslenska hafði verið kennd
við háskóla í Bretlandi frá miðri 19.
öld, að vísu oftast í tengslum við
enskukennslu. Staða íslenskunnar
innan indó-evrópskra mála skipti
meginmáli hvað akademískt sjón-
armið háskólans varðaði, þegar
ákveðið var að hefja kennslu í mál-
inu við skólann. Það voru ekki
íslendingar sem réðu þar.
En auðvitað var þjóðrækniskennd-
in ríkjandi hjá mörgum gefendanna,
sem álitu að þetta væri besta leiðin til
að viðhalda og rækta íslenskan
menningararf vestra. Þetta var, held
ég, einsdæmi við stofnun háskóla-
deildar, því gert var ráð fyrir stuðn-
ingi almennings á móti stuðningi
háskólans. Þessi áhugi almennings
Hvað fyrri hluta spurningarinnar
varðar þá vil ég benda á að alllöngu
eftir að íslenskudeildin tók til starfa
við Manitoba-háskóla þá var farið að
kenna íslenskar bókmenntir og jafn-
vel íslensku við almenna skóla, eink-
um í því fylki sem háskólinn er. Bók-
menntirnar voru kenndar í þýðing-
um, að vísú, en kennslubækur voru
samdar undir yfirumsjón háskóla-
deildarinnar.
Ég get annars ekki mælt hagrænt
gildi þess að stúdera bókmenntir, en
með tilliti til menningararfleifðar
hefur íslenskunámið hiklaust gert
mikið gagn. Þó verð ég að segja að
engin stofnun, hversu stór sem hún
annars er, getur til lengdar viðhaldið
tungunni þarna, því ekkert nema
stöðugur innflutningur frá heima-
landinu megnar slíkt. Þó hefur
íslenskan sýnt meira viðnám gegn
enskunni en nokkurt annað þjóðar-
brotarmál sem ég þekki.“
Gamaldags sjónarmið
um sögu Vestur-íslendinga
- Þú hefur fengist töluvert mikið við
rannsóknir á sögu og málþróun Vest-
ur-íslendinga. Frá hvaða sjónarhorni
Frumbyggjaheimili í Nýja-íslandi. Sigtryggur Jónasson er lengst til vinstri, en hann var e.k. landsstjóri íslending-
anna á þessum slóðum.