Dagur - 22.09.1988, Blaðsíða 8

8 - DAGUR - 22. september 1988
Auðkúluheiði:
Tilhögun gangna fyrr og nú
Gangnaforinginn, Jóhann Guðmundsson í Holti við Kúlukvíslarskála.
F.v.Óli á Búrfelli, Jóhann gangnaforingi í Holti og Dóri á Löngumýri.
Stefán bílstjóri og Guðrún ráðskona sjá um að enginn þurfi að vera svangur.
Auðkúluheiði er mikið og gott
afréttarland og sennilega cru
til óvenjumiklar upplýsingar
um þetta afréttarland vegna
úttekta á kirkjustaðnum Auð-
kúlu til forna. Vitað er um
góðar heimildir um Auðkúlu-
heiði frá árinu 1600 en eldri
heimildir geta verið til. Mikil
aukning fékkst við afréttar-
landið árið 1890 en þá keypti
upprekstrarfélag Auðkúlu-
heiðar 3A hluta af Forsæludals-
kvíslum en fyrr á árum átti
Forsæludalur í Vatnsdal land
allt að Langjökli. Það eru
bændur í Svínavatns- og Torfa-
lækjarhreppum sem eiga upp-
rekstur á Auðkúluheiði og
verður leitast við lýsa hér til-
högun gangna á þessu afrétt-
arlandi fyrr og nú og þeim
miklu breytingum sem orðið
hafa á tilhögun gangnanna
vegna breyttra aðstæðna á
mörgum sviðum.
Tilhögun gangna
fyrir aldamót
Um miðja síðustu öld og fram
um 1870 var göngum hagað
þannig að 16 menn fóru í svokall-
aða undanleit og lögðu þá upp úr
byggð þriðjudaginn í 21. viku
sumars. Þeir höfðu fyrsta nátt-
stað í Biskupsáfanga við Seyðisá.
Daginn eftir riðu þeir suður yfir
Kjalhraun, allt suður í Hvítárnes
í áfanga þar. Á fimmtudag og
föstudag leituðu þeir allt svæðið
frá Hvítárvatni og Hvítá, austur
að Jökulfalli og norður með því
austur í Jökulkrókinn norðan
Kerlingafjalla. Síðan norður með
Hofsjökli í Blágnípuver sem er
hagablettur niður undan Blá-
gnípu sem er klettagnípa sem
gengur suðvestur úr jöklinum.
Þessa sömu daga leituðu
undanreiðarmennirnir vestur-
hluta þessa svæðis, úr Hvítárnesi
upp í Fróðárdal og norðvestur
með Langjökli beggja megin
Fúlukvíslar og allan vesturhluta
Kjalhrauns upp undir Þjófadali
og norður að Kjalfelli.
Aðrir gangnamenn, um 40
menn, þar af 10 úr Vatnsdal fóru
úr byggð á föstudag og höfðu
náttstað við Fellakvísl vestan
undir Áfangafelli. Á laugardag-
inn riðu þeir svo suður í Þjófadal
og á sunnudaginn leituðu þeir
fjöllin og dalina og vesturhluta
Kjalhrauns og allt norður að
Seyðisá. Þann dag riðu undan-
reiðarmenn aftur suður á há-
Kjalhraun og leituðu austurhluta
hraunsins upp aftur samhliða
Þjófadalamönnum norður að
Seyðisá. Var þá allt það fé sem
smalast hafði rekið norður fyrir
Kúlukvísl. Leitarmenn lágu
næstu nótt í Biskupsáfanga,
nema Vatnsdælingar sem þá
höfðu náttstað í Seyðisárdrögum.
Á mánudaginn var svo leitað
norður heiðina að Sandá og nátt-
staður á Kolkuhól. Þá leituðu
Vatnsdælingarnir Kvíslaland,
það sem upprekstarfélag Auð-
kúluheiðar keypti seinna að
stæstum hluta, og ráku féð niður
í Vatnsdal.
Á þriðjudag leituðu Auðkúlu-
heiðarmenn nyrsta hluta heið-
arinnar og að kvöldi var féð rekið
í Vökuhvamm við Sléttá, suð-
vestur frá Stóradal, og vakað yfir
því þar um nóttina. í birtingu að
morgni miðvikudagsins var féð
rekið að réttinni og fjárdráttur
hafinn. Réttin stóð þá í Stóra-
dalsnesi þar sem hún stendur
enn. Hún var byggð það árið
1819 en hafði áður staðið frammi
á Sléttárdalnum.
Tungnamenn
bætast í hópinn
Lýsingin þesi á tilhögun gangna
nær fram til ársins 1870 en um
það leyti fóru Biskupstungnamenn
að reka lömb norður fyrir Hvítá
og þá að smala landið norður á
há-Kjalhraun. Undanreiðar-
mönnum á Auðkúluheiði var þá
fækkað og ekki sendir nema
fimm menn sem áttu að vera til
staðar í Hvítárnesi á fimmtudags-
morgni í Hvítárnesi til að leita
með Biskupstungnamönnum
þaðan norður í Gránunes.
Þar áttu þeir að taka úr það fé
sem var að norðan og gæta þess á
föstudaginn á meðan suðurhluti
Kjalhrauns var smalaður.
Aðrir fimm menn voru sendir í
undanreið degi síðar og áttu þeir
að mæta Biskupstungnamönnum
sunnan í Rjúpnafelli á föstudeg-
inum og leita með þeim suður-
hluta Kjalhrauns, norður í Gránu-
nes. Aðrir Biskupstungnamenn
leituðu sama dag ásamt sumum
af fyrri undanreiðarmönnum
norðanmanna vesturhluta Kjal-
hrauns, Þjófadali og Fögruhlíð.
Allt fé sem smalaðist þann dag
var rekið í Gránurtes og dregið
þar í sundur, fyrst aðeins í
aðhaldi við Svartá en síðan var
byggð rétt í Gránunesi til sundur-
dráttar.
Álaugardaginn leituði undan-
reiðarmenn ásamt nokkrum
Biskupstungnamönnum norður
yfir austurhluta Kjalhrauns,
norður með Hofsjökli að vestan
norður í Blönduupptök og síðan
niður með Blöndu, að Seyðisá í
Biskupsáfanga.
Á sunnudaginn var þetta sama
svæði leitað upp aftur samhliða
gangnamönnum sem höfðu átt
náttstað í Þjófadölum. Að kvöldi
þess dags var féð kannað við
Seyðisá og tóku Biskupstungna-
menn sitt fé og ráku það í áttina
suður næsta dag.
Það tók nokkur ár að fastmóta
þær breytingar sem hér hefur ver-
ið lýst á fyrirkomulagi gangnanna
og var breytingin ekki komin í
fast mót fyrr en um síðustu alda-
mót. Þegar þessar breytingar
urðu hættu Vatnsdælingar að
senda nema fimm menn í Þjófa-
dali og eftir það smöluðu Áuð-
kúluheiðarmenn austurhluta
Forsæludalskvísla, vestur að
Eyjavatni og fé af því svæði var
rekið til Auðkúluréttar. Um
aldamótin fengu norðanmenn 1-2
hundruð kindur í Gránunesi en
sunnanmenn fengu um 1000 fjár
við Seyðisá.
Undanreiðin lagðist
af árið 1936
Þessi tilhögun gangna hélst að
mestu óbreytt fram til ársins 1936
en þá var mæðiveikin farin að
herja á fjárhjarðir bænda og
sauðfjárveikivarnagirðing sett
upp norðan við Kjalhraun á milli
Langjökuls og Hofsjökuls. Við
það lagðist undanreið af og aðal-
gangnamenn hafa ekki leitað
nema að þeirri girðingu og verið
einum degi skemur í göngunum
en áður var.
Sauðfjárveikivarnagirðingin var
skammt framan við Seyðisá en
árið 1954 var hún flutt og sett upp
nokkru nær hrauninu og þar
stendur hún enn.
Fjárskipti vegna mæðiveikinn-
ar fóru fram á upprekstrarsvæði
Auðkúluheiðar árið 1948. Þá var
sett upp önnur girðing þvert á
heiðina við Friðmundarvötn og
féð haft norðan þeirrar girðingar
fram til ársins 1953. Þá voru
aðeins hross höfð á heiðinni
framan þeirrar girðingar og fóru
aðeins 13 menn til að smala
þeim.
Um 1000 hross komu til
Auðkúluréttar
Á mæðiveikiárunum fjölgaði
hrossum mjög mikið og komu um
1000 hross til Auðkúluréttar þeg-
ar flest var. Síðast liðin fjögur ár
hefur upprekstur hrossa verið
bannaður á Auðkúluheiði og hef-
ur hrossaréttin því fallið niður að
sinni, hvað sem seinna verður.
Nú er kominn þokkalegur
akvegur um endilanga Auðkúlu-
heiði, til Hveravalla, og eldhús-
bíll með ráðskonur um borð
fylgja gangnamönnum. 27 menn
ganga nú heiðina í fyrri göngum
og reka sex þeirra alla hestana til
Hveravalla, sem er fyrsti nátt-
staður, en hinir gangnamennirnir
eru fluttir þangað á bílum. Það
munar miklu fyrir hestana að
hlaupa lausir til Hvaravalla og
vera ólúnir er göngur hefjast. Nú
hafa gangnamenn góða skála til
að gista í, tjöld og moldarkofar
heyra sem betur fer fortíðinni til
og hús hafa verið byggð yfir hest-
ana í náttstöðum.
í fyrri göngum eru hestarnir
reknir til Hveravalla á þriðjudegi
og allir gangnamenn safnast þar
saman um kvöldið. Næsta dag er
smalað norður um Kúlukvísl eða
Arnarbæli og gist aftur á Hvera-
völlum þá um nóttina. Á fimmtu-
daginn er lengsta dagleiðin farin,
en þá er reynt að smala allt norð-
ur að Kolkuhóli og er gist í skála
þar um nóttina. Föstudagurinn er
síðasti gangnadagurinn og þá er
nyrsti hluti heiðarinnar ásamt
Blöndugili smalaður og safnið
rekið til Auðkúluréttar. Misjafnt
er hvað tekst að koma safninu
snemma til réttar þann dag en
venjan er að sundurdráttur hefj-
ist þá um kvöldið og réttarstörf
hefjist svo aftur snemma á laug-
ardagsmorgninum. Undantekn-
ingalítið er féð bílflutt frá réttinni
og fjárrekstrar á vegunum eru að
mestu horfnir.
Þangað til nú í haust hafa 11
menn farið í seinni göngurnar en
nú urðu þeir 13 vegna þess að
Auðkúluheiðin var smöluð fyrr
til fyrrirétta en þær heiðar sem að
henni liggja. Göngunum var hag-
að þannig að menn og hestar
voru fluttir að skálanum á Kolku-
hóli á þriðjudagskvöldi. Daginn
eftir var vesturheiðin leituð fram,
frá Öldum að girðingunni við
Hveravelli, af 10 mönnum en þrír
menn voru skildir eftir á Kolku-
hóli og leituðu vesturheiðina frá
Öldum og norðurúr og ráku féð
sem þeir fundu að skálanum. Það
er mikil dagleið að fara frá
Kolkuhóli og leita vesturheiðina
upp að Langjökli og niður að
Hveravöllum. Á fimmtudaginn
var leitað austan við fellin og var
dagleiðin þann dag frá Hvera-
völlum að Kolkuhóli.
Menn og hundar kunnu
sitt fag
Blaðamaður Dags var staddur á
heiðinni þann dag og hitti hann
gangnamennina í áningarstað við
Kúlukvísl en þar er stansað og
menn og hestar fá þar hressingu
og því fé sem þá hefur fundist er
komið á bíl. Gangnamenn voru
hressir að vanda og sagði Jóhann
Guðmundsson í Holti, sem var
gangnaforingi, að þeir hefðu
fengið slæmt veður daginn áður á
leiðinni fram en þrátt fyrir það
Þessa tók hundurinn Sírí.