Dagur - 04.09.1990, Page 5

Þriðjudagur 4. september 1990 - DAGUR - 5
Að halda vöku sinni
í dag 28. ágúst las ég grein í Degi
á Akureyri eftir heiðursmanninn
Jón Friðriksson á Hömrum. Jón
ritaði greinina á sínum síðustu
dögum og þótt ellin hafi verið farin
að ganga nærri honum og sorgin
hafi enn nýlega barið að dyrum
hans þá hélt hann reisn sinni og
vilja til að vinna landi sínu og
samfélagi allt það sem kraftarnir
leyfðu. Peir menn af kynslóð
Jóns á Hömrum sem trúir sinni
sannfæringu hafa tekið þátt í
skoðanaskiptum og stefnumótun
til síðasta dags kveðja þennan
heim hver af öðrum. Þeir verð-
skulda samt sem áður að við sem
erum kannski hálfri öld yngri sitj-
um ekki þegjandi hjá þegar
alvörumál eru flutt með yfirgangi
og jafnvel hroka.
Aminningarinnar var þörf og
þökk sé Jóni á Hömrum og öllum
þeim kynslóðum íslendinga sem
hafa haft vilja til að standa upp-
réttir og tjá hug sinn þótt ekki væri
til vinsælda einna saman.
„Á einu saman brauði..
Um fátt er meira skrafað og ritað
í fjölmiðla þessa daga en álver.
Þar hafast menn ólíkt að, en
fylgjendur slíkra fyrirbæra á
íslenskri grund og á tilteknum
stöðum eru töluvert háværari en
hinir sem hafa litla trú - jafnvel
ótrú á áliðnaði og vilja ekki sjá
hann í sinni byggð.
Slagorð og fullyrðingar hafa
ekki látið á sér standa - einkum
þó hér á Akureyri meðan mesti
kosningahitinn var í mönnum.
Það er ekki laust við að mér verði
órótt þegar ég verð vitni að þeirn
yfirgangshroka sem einkennir
málflutning sumra formælenda
efnaiðnaðar við Eyjafjörð. Þeir
vita samt mætavel að fjöldi fólks
er þeim áformum andvígur af
mörgum ástæðum og það fólk á
líka rétt á að tillit sé tekið til
sjónarmiða þess. Það er ekkert
smámál að ákvarða staðsetningu
400 þúsund tonna álvers við
Eyjafjörð þótt ekki verði byggt
fyrir nema 200 þúsund tonna árs-
framleiðslu strax. Það er mál sem
ekki má ákvarða þvert ofan í
vilja og þvert á hagsmuni veru-
legs hluta íbúanna þó að hávaða-
samir fyrirmenn reyni með látum
nokkrum að koma í veg fyrir yfir-
vegaða og sanngjarna umræðu
um málið - nú síðast forystu-
menn bæjarstjórnarinnar hver í
kapp við annan - nýi bæjarstjór-
inn, formaður atvinnumála-
nefndar og einn af oddvitum
Framsóknarflokksins í Degi í gær.
Áliðnaði fylgir áhætta
- jafnvel tjón
Við tökum áhættu fyrir umhverfi
okkar og aðra atvinnuhagsmuni
með því að stofnsetja mengandi
iðnaðarfyrirtæki - einkum hér
við Eyjafjörð. Við getum eyði-
lagt möguleika okkar til að skapa
íslandi og íslenskri framleiðslu
sérstöðu á erlendum mörkuðum
sem hinu ómengaða og einstaka.
Við getum gert að engu vonir um
fiskirækt innfjarða við strendurn-
ar og komið í veg fyrir að nytja-
skógrækt bæti umhverfi okkar og
afkomu þess fólks sem vill nytja
jörð sína til annars en leyfa
öðrum að horfa á hana.
Fegurð kvöldhiminsins er líka í
hættu og þeir sem á annað borð
vilja horfa í kring um sig og njóta
þeirrar dýrðlegu birtu, sem
sumarkyrrðin við Eyjafjörð ein
gefur, vita að hana megurn við
síst rnissa. Það eru nefnilega
margir sem vilja og verða að láta
sér lynda að njóta íslensks sólset-
urs í sínu fríi - velferðarþjóðfé-
lagið okkar gerir nú ekki betur
við stóran hóp þegnanna.
Það er Ijótt að skrökva
Ég er ekki frá því að menn hafi
stundum sett fram rangar fullyrð-
ingar í umræðum um álver. Það
er t.d. ekki satt að hefðbundinn
landbúnaður lifi í sátt við áliðnað
vítt um heiminn - þvert á móti
hefur hvert fyrirtækið af öðru
neyðst til að viðurkenna ábyrgð
sína á umhverfisspjöllum og því
óhagræði sem felst í því að ekki
þýðir að ætla sér að ala upp kyn-
bótagripi í næsta nágrenni við
álver. Gildir þá einu hvort um er
að ræða Hoogovens í Hollandi,
Alcan í Kanada, álver í Frakk-
landi eða A.-Evrópu.
Það er heldur ekki satt að
áliðnaður sé ekki lengur sá meng-
unarvaldur sem hann áður var
álitinn - hreinsibúnaðurinn geri
nú alla áhættu úr sögunni - þvert
á móti er nú saumað að hverju
fyrirtæki af öðru í þessum iðnaði
- og þrátt fyrir hreinsibúnaðinn
hafa þau neyðst til að taka þátt í
kostnaðarsömum heilsufarsrann-
sóknum og vistfræðirannsóknum
vegna þess að tíðni alvarlegra
sjúkdóma í mönnum þykir athuga-
verð og mikið er um óútskýrðar
stofnsveiflur dýrategunda sent
einnig sýna einkenni illkynjaðra
veikinda.
Nú er svo komið að sum héruð
á meginlandi Evrópu taka ekki
við einni einustu verksmiðju til
viðbótar af þessari tegund og eru
að loka sumum þeim sem fyrir
eru. Það skyldi þó ekki vera þess
vegna sem Jóhannes Nordal og
vinir hans hafa verið með öll mat-
arboðin fyrir „álmennina1'.
Samkeppni um áhættuna
og skaðann:
Það var varla alls kostar rétt að
sveitarfélögin í landinu geti keypt
sér álver með því að bjóða þetta
og hitt. Slík ákvörðun er alltaf
tekin við borð ríkisstjórnar og
Alþingis og svo mun verða
áfram. Það er á hinn bóginn siður
valdsækinna manna að „deila og
drottna" og með því mótinu tekst
að láta líta út eins og eina spurn-
ingin standi um það „hver býður
best“, en menn gleymi hinu;
hvaða áhætta er tekin og hver
gæti orðið hugsanlegur ávinning-
ur. Fáir hafa rætt um það nú upp
á síðkastið.
Það er auðvitað ekki satt sem
nokkrir ágætir bæjarbúar hafa
viljað láta í veðri vaka að álverið
eigi bara að verða 200 þúsund
tonna; það á allt að miðast við að
verða 400 þúsund tonna þó að ekki
verði byggt strax nema fyrir hálfa
framleiðslu.
Það má vel vera að ekki taki af
nema svo sem tíu bújarðir á
stundinni við byrjun framleiðsl-
unnar - þó að þær reyndust tut-
tugu. Slíkt mundi ekki skipta
neinum sköpum fyrir landbúnað í
Eyjafirði né á landinu öllu, en
þegar starfræksla 400 þúsund
tonna álvers hefði staðið unt
stund þá veit ég að jarðirnar yrðu
farnar að skipta tugum og mjólk-
uriðnaður á svæðinu þyrfti ekki
að eyða starfskröftum nokkurs
manns í að framleiða eða selja
„heilsuskyr" til útlanda.
Ferðaþjónusta og
iðnaðarmengun:
Á síðustu missirum er æ fleirum
að verða Ijóst að langþreyttir
borgarbúar Evrópu og Ameríku
kjósa ekkert fremur en að kom-
ast langt frá andþyngslum hvers-
dagsins í ofurmengaðri stórborg
þar sem hörgull er á heilnæmri
matvöru. Iðnvæddur landbúnað-
ur er nú á undanhaldi og neytend-
ur allra landa virðast nú tilbúnir
til að borga a.m.k. 15-20% hærra*
verð fyrir ekta náttúruafurðir.
Landbúnaður í A.-Evrópu stefnir
nú á stig einyrkjabúskaparins og
„hormónakjötið" fer á haugana í
henni Ameríku. Það er þess
vegna dálítið skrítið að á íslandi
samtímis skuli vera til fólk sem er
að fást við pólitík og vill ekki
sækja frarn á þessum vígstöðvum
þar sem sæmilega stæðir og vel
upplýstir borgarar þéttbýlla
landa eru tilbúnir til að borga það
sem upp er sett fyrir gæðavöru.
Við setjum hvert metið eftir
annað „í fjölda ferðamanna", en
samt sem áður seljum við þeim
alltaf minna og minna. Við setj-
um hvert metið á fætur öðru í
innflutningi, en útflutningur situr
á hakanum.
Verði reist hér álver við fjörð-
inn þá erurn við að dæma okkur
úr leik sem framtíðar ferða-
mannaparadís fyrir Evrópubúa.
Ekki vegna þess að ekki verði
hægt að draga andann heldur
vegna þess að enginn hefur sér-
stakan áhuga á að leggja á sig
langt og dýrt ferðalag til að anda
að sér nákvæmlega sama meng-
unarloftinu og heima hjá sér.
Við eigum óteljandi
möguleika:
Þjóðfélag okkar er að líkindum
eitt það allra ríkasta í heiminum
þótt misskipting sé orðin hér
vandamál nútíinans. Við erum
ekki á síðasta snúningi með að
koma orkunni í verð. Við verð-
unt að muna að óumflýjanleg
bráðalokun „Tsjernobýl-kjarn-
orkuveranna" í A.-Evrópu leiðir
til orkuhungurs á meginlandinu,
sem líklega sprengir upp orkuverð-
ið a.m.k. um tíma - þó að Persa-
flóadeilan leysist farsællega.
Hvað verður ef til átaka kemur
austur þar skal ég ekki reyna að
spá, en láta mér nægja að vona.
Við ættum að vera okkur nteð-
vituð um að ofurmengaðar borgir
Evrópu hungrar í mengunarlaust
brennsluefni fyrir bifreiðar svo
vetnisframleiðsla nteð rafgrein-
ingu kynni að verða álitlegur
orkunýtingarkostur fyrr en varir
- kostur sem ekki mengar umfram
það rask sem virkjunarfram-
kvæmdirnar sjálfar valda.
Við skyldum líka hafa hugfast
að orkuflutningur með streng er
ekki bara fræðilegur möguleiki
hann gæti senn orðið nægilega
hagkvæmur til að skapa okkur
markaði handan hafs.
Kjarnorkuúrgangur heintsins
er orðinn að raunverulegum
vanda sem skapar ný viðhorf til
allra þátta umhverfismála á ís-
landi og um leið ný viðhorf til að
treysta afkontugrundvöll íslensku
þjóðarinnar.
„Gísli, Eiríkur, Helgi
- faðir vor kallar kútinn“
Allir þekkja sögurnar af Bakka-
bræðrum og minnast þess hvernig
úrræðaleysið lék þá „mannvæn-
legu“ sveina. Enginn aðhafðist
neitt en hver tautaði upp í annan;
„Gísli, Eiríkur, Helgi - faðir vor
kallar kútinn". Líkt finnst mér
vera farið með Bakkabræðrum
og þeirn forystumönnum í
atvinnu- og bæjarlífi sem góla
hver upp í annan „álver! - álver!“
og heimta frá ríkisvaldinu þenn-
an eða hinn greiðann en aðhafast
ekkert sjálfir til eflingar mannlífi
í byggðunt Eyjafjarðar.
Það væri óskandi að góður
maður gengi hjá og kenndi þeim
„Bakkabræðrum nútímans" að
þekkja fætur sína svo þeir geti
staðið uppréttir.
Miðstýrðar risalausnir hafa
reynst austantjaldsríkjunum
þyngstur baggi óhagræðis og
röskunar og eins er á voru landi.
Byggðir Suðurlands vældu þegar
virkjunarframkvæmdir drógust
saman - Nágrannar okkar vestan
Benedikt Sigurðarson.
Vatnsskarðs eru byrjaðir að
jarma um hrun þegar Blöndu-
virkjun er fullgerð. Svo eru bygg-
ingafyrirtæki, smiðjur og verk-
takafyrirtæki á okkar svæði illa
leikin m.a. af orkuvöxtum að það
eru hverfandi líkur á að nokkurt
þeirra reyndist samkeppnisfært
um arðvænlegustu verkefnin við
stórframkvæmdir - fyrirtækin Að
Sunnan myndu hirða allt og þá
gæti svo farið að sumir bringu-
breiðir talsmenn álversbygginga
yndu því illa að fá bara að vera
sendir - í besta falli „búðastjór-
ar“ - hjá verktakafyrirtækjum að
sunnan.
Skattar og gjöld starfsmanna
og fyrirtækjanna rynnu að sjálf-
sögðu í kassa stóru sveitarfélag-
anna fyrir sunnan og vestan.
Auðvitað þurfa menn vinnu og
forsvaranleg laun þannig að
gangverk samfélagsins skili sæmi-
legri lífshamingju til flestra þegn-
anna. Vinna er ekki bara í iðju-
verum - öðru nær einkum á tím-
um róbótanna.
Byggjum ákvarðanir
á rökum:
Það er útbreiddur siður að stilla
fólki upp með og á móti, en
valdamenn mega ekki alltaf vera
í framboðsáróðri. Ákvarðanir
verða að byggjast á ljósum rök-
um og vera teknar fyrir opnum
tjöldum þar sem ákvarðendur til-
greina kost og löst.
Ég hef gert hið neikvæða í
umræðunni að áherslupunkti í
mínu máli til mótvægis við mál-
flutning þeirra sem einblína á
„sendingar að sunnan".
Mín niðurstaða er augljós og í
sem stystu máli þessi:
Við höfurn ekki varanlegan
ávinning af orkusölu til álvers á
þeirn nótum sem um er rætt -
álverð er auk þess ótryggt til
framtíðar ef við getum reitt okk-
ur á að minnkandi vígbúnaður
risaveldanna verði varanlegur og
endurnýting umbúða taki jafn
stórstígum framförum næstu
fimrn árin og hin síðustu.
Þær fórnir sem við færum með
glötuðum tækifærum t.d. í mat-
vælaframleiðslu og ferðaþjónustu
ásamt þeim skaða sem risafram-
kvæmdir valda á gróinni atvinnu-
starfsemi á svæðinu eru miklu
stærri til lengri tíma litið en hugs-
anlegur ávinningur getur orðið í
skamman tíma.
Ég tek því undir með Jóni
heitnum á Hömrum þegar hann
segir: Ekkert álver við Eyjafjörð.
Akureyri 28. ágúst 1990
Benedikt Sigurðarson.
Höfundur er skólastjóri Barnaskóla
Akureyrar.
Alltjyrir skóknn!
Allar stœrdir og gerðir af
skólatöskum og
pennaveskjum
jtekSfsfJÍii^íS_______
Hafnarstræti 108 - 602 Akureyri - Pósthólf 660 - Sími 96-22685