Dagur - 26.09.1992, Síða 4

4 - DAGUR - Laugardagur 26. september 1992
ÚTGEFANDI: DAGSPRENT HF.
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI,
SÍMI: 96-24222 • SÍMFAX: 96-27639
ÁSKRIFT KR. 1200 Á MÁNUÐI • LAUSASÖLUVERÐ KR. 110
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 765 KR.
RITSTJÓRI: BRAGI V. BERGMANN (ÁBM.)
FRÉTTASTJÓRI: KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
UMSJÓNARMAÐUR HELGARBLAÐS: STEFÁN SÆMUNDSSON
BLAÐAMENN: GEIR A. GUÐSTEINSSON, HALLDÓR ARINBJARNAR-
SON, (íþróttir), INGIBJÖRG MAGNÚSDÓTTIR (Húsavíkvs. 96-41585),
JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON, ÓLI G. JÓHANNSSON,
ÓSKAR ÞÓR HALLDÓRSSON, SIGRÍÐUR ÞORGRÍMSDÓTTIR
(Sauöárkróki vs. 95-35960, fax 95-36130), STEFÁN SÆMUNDSSON,
ÞÓRÐUR INGIMARSSON. LJÓSMYNDARI: KJARTAN ÞORBJÖRNSSON
PRÓFARKALESTUR: SVAVAR OTTESEN
ÚTLITSHÖNNUN: RÍKARÐUR B. JÓNASSON
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRÍMANN FRÍMANNSSON
DREIFINGARSTJÓRI: HAFDÍS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR, HEIMASÍMI 25689
FRAMKVÆMDASTJÓRI: HÖRÐUR BLÖNDAL
PRENTVINNSLA: DAGSPRENT HF.
Stöndum vörð
um málsamfélagið
íslendingar hafa löngum og með
réttu talið sig bókaþjóð. Fá sam-
félög eiga jafn greinargóðar
heimildir í rituðu máli um sögu
og menningu sína og þeir. Lestur
hefur löngum verið útbreiddari á
meðal þeirra en annarra þjóða og
til marks um það má hafa hvað
tunga landsmanna hefur tekið
litlum breytingum í aldanna rás.
íslendingar geta nú undir lok
tuttugustu aldar lesið texta for-
feðra sinna án mikillar fyrirhafn-
ar og lestur og bókmenntir eiga
án efa sinn þátt í að viðhalda
þeirri sterku tilfinningu sem
þjóðin hefur fyrir tilveru sinni og
sérstöðu.
Þótt vegið hafi verið að hinu
íslenska málsamfélagi hefur það
ætíð staðið slíkar árásir af sér. Á
tímum danskra yfirráða sótti
dönsk tunga á og varð um tíma
einskonar yfirstéttarmál á ís-
landi. Jafnvel eftir að landið sleit
öll stjórnmálatengsl við Dan-
mörku og varð frjálst og fullvalda
ríki var danskan einskonar annað
mál í landinu. Hún var löngum
það tungumál sem fólk gat lesið
auk móðurmálsins og sú var tíðin
að almenningur las dönsk tímarit
sér til fróðleiks og ánægju. Þau
fylltu ákveðið tómarúm er var á
milli bóka og dagblaða fyrr á
árum.
Þótt íslendingar hafi staðið
áhrif dönskunnar af sér er ljóst
að þetta litla málsamfélag er ekki
úr allri hættu. Með aukinni fjöl-
miðlun sækja nýjar raddir að.
Stærstur hluti þess ljósvakaefnis
sem sendur er út hér á landi er á
enskri tungu. Enskan hefur einn-
ig tekið við því hlutverki er
danskan hafði - að vera það
tungumál sem flestir landsmenn
skilja auk móðurmálsins. Þótt
enskukunnátta sé íslendingum
nauðsynleg vegna samskipta við
aðrar þjóðir hefur hin mikla fjöl-
miðlun er nú á sér stað á því
tungumáli ákveðnar hættur í för
með sér. Mun meiri hættur er
lestur „dönsku blaðanna" hafði á
sínum tíma.
Öflug útgáfustarfsemi er vís-
asti vegurinn til viðhalds mál-
samfélagi okkar og vörn þess
gegn innrás annarra og út-
breiddari tungumála. Allt til
þessa hefur íslendingum auðn-
ast að standa vörð um almennan
lestur. Fjölbreytt útgáfa blaða og
tímarita á sér stað auk hinnar
hefðbundnu útgáfu bóka. Full-
yrða má að við séum framarlega
á meðal þjóða hvað útgáfumál
varðar og þegar tekið er mið af
stærð hins íslenska málsamfé-
lags verður nauðsyn þess ljós.
Þrátt fyrir augljósa þörf á
öflugri útgáfu ritaðs máls á
íslenskri tungu virðist sem ráða-
menn þjóðarinnar hafi misst
sjónir af því leiðarljósi um sinn.
Við gerð fjárlaga fyrir íslenska
ríkið hafa verið dregnar fram
hugmyndir um aukna skattlagn-
ingu á útgáfu bóka og blaða.
Með því að hætta að greiða inn-
skatt af aðföngum útgáfuaðila er
verið að veikja útgáfu prentaðs
máls í landinu. Ekki er nægjan-
legt að tala um varðveislu tungu
og menningar í hátíðaræðum á
tyllidögum. Verkin verða einnig
að vera í sama farvegi.
Hinu opinbera ber skylda til að
standa vörð um þann arf, sem
landsmönnum hefur tekist að
varðveita allt frá fyrstu tíð
byggðar í landinu. Slíkt verður
meðal annars gert með því að
hlífa útgáfustarfseminni við
þeirri skattlagningu sem nú er
rætt um. Afnám söluskatts af
bókum var stórt skref er náðist
eftir áratuga baráttu. Þótt tíma-
bundnir erfiðleikar steðji að efna-
hagslífi þjóðarinnar og þar með
fjárlagagerðinni má ekki af
skammsýni einni saman fórna
útgáfustarfseminni - undirstöðu
hins litla en gróna málssamfé-
lags landsmanna - fyrir stundar-
hagsmuni. ÞI
Dýraríki íslands
Fuglar 7. þáttur
Fýllinn, eða múkkinn, er af ætt-
bálki stormfugla, en tilheyrir svo
fýlingaætt, er hefur inni að
geyma næstum 100 tegundir.
Hún skiptist, auk fýla, niður í
skrofur, drúða, risafýlinga, ísdúf-
ur og hvalfugla. Allt eru þetta
sjófuglar, með afburða flughæfi-
leika, sérhæfðir í lífi úti á rúmsjó
utan varptímans.
Fýllinn er um 50 sm á lengd, og
á.a.g. 1.000 g á þyngd. Hann er
ljósgrár á baki, vængjum og stéli,
en hvítur að öðru leyti. Hálsinn
er digur, og nefið kubbslegt,
græn- eða blágrátt og gult í
oddinn. Nasaholurnar mynda
pípu ofan á nefmæni. Fætur eru
bláleitir. Vænghafið um 100 sm.
Hann er algengur um öll norð-
læg höf, og er mergð hans víða
geysimikil.
Til er litarafbrigði, algráir
fuglar, nefndir „kolapiltar" eða
„srniðir", og koma þeir stundum
hingað til lands sem gestir norðan
úr höfum á veturna, og ílendast
sumir í varpi.
Fýllinn er einkvænisfugl, og
hjúskapurinn langvarandi. Kynin
eru eins í útliti.
Allir náfrændur fýlsins búa á
suðurhveli jarðar; hann er einn
sinnar tegundar á norðurhveli.
Þó er talið líklegt, að fýllinn sé
upprunninn á suðurslóðum, eins
og hinir ættingjarnir, en hafi bor-
ist þaðan um Kyrrahafið norður
með ströndum Ámeríku að vest-
anverðu, norður fyrir Síberíu og
þaðan til Svalbarða, Franz Jósefs-
lands, Grænlands og annarra
norðlægra eyja. Það var ekki fyrr
en á 18. öld, sem hann tók að
breiðast út suður á bóginn á ný,
FÝLL
(Fulmarus glacialis)
frá norðurheimskautinu.
Af íslenskum héraðslýsingum
og ferðabókum á 18. öld má
ráða, að fýll hafi lítt eða ekki
verpt hér á landi á fyrri hluta
aldarinnar. En eftir það fer að
bera nokkuð á honum, fyrst í
Grímsey árið 1740, svo Horn-
bjargi og víða norðanlands, en
síðan á Reykjanesi og í Vest-
mannaeyjum, þar til hann
breiddist á 19. öld út um allt
land.
Um síðustu aldamót er varpið
mest í Vestmannaeyjum, Mýrdal
og undir Eyjafjöllum.
Útbreiðslan hélt áfram suður á
bóginn til Evrópu, e.t.v. í kjölfar
hvalveiðiskipa, sem flest voru
hollensk og skosk. Um 1840 fór
hann að verpa í Færeyjum, um
1880 á Hjaltlandi og Orkneyjum,
en ekki fyrr en árið 1920 á Sunn-
mæri í Noregi.
Að jafnaði líða um 9 ár þar til
varpskyldan kallar. Á þeim tíma
fer hann víða um norðanvert
Atlantshaf og Dumbshaf.
Fýllinn velur sér að iafnaði
hreiðurstæði í björgum, sem vita
að sjó. Þar sem hann er í bjargi
með langvíu eða álku, er hann
venjulega efst og næst brúninni.
Sérstaklega kann hann við sig í
móbergsfjöllum sunnanlands,
með hellum og grastóm. Hreiðr-
inu, sem í rauninni er næsta
fábreytt, kemur hann fyrir í
sprungum og glufum, eða á
syllum. Það er skálmyndað, og
fóðrað með grasi og smásteinum.
Varpið hefst í maí.
Eggið er bara eitt, hvítt að lit,
og er rúmar 7 vikur að ungast út.
Foreldrarnir liggja á til skiptis og |
hjálpast að við að mata ungann,
sem verður mjög feitur, og stærri
en foreldrarnir. Eftir um 2 mán-
uði kastar hann sér loks úr hömr-
unum, og er borgið ef hann nær
til sjávar.
Þar sem fýlavarp var hér áður,
þótti mikil búbót af því. Sérstak-
lega þótti unginn gómsætur 6-7
vikna gamall og asholda. Lengi
var fýlatekja mest í Vestmanna-
eyjum, en síðan í Mýrdal, m.a. í
Reynisfjalli, og voru á hvorum
stað teknir á bilinu 20.000-25.000
fýlsungar. Fýlatekja var einnig í
Grímsey, en töluvert minni, eða
um 500 ungar á hverju sumri.
Á árunum 1930-1940 kom upp
svonefnd „páfagaukaveiki" í
mörgum fýlastofnum, er minnti
helst á slæma lungnabólgu.
Komst hún í menn og gat leitt til
dauða, einkum þá, sem reyttu
fuglana. Var orsakanna að leita
til flutnings 5.000 veirusýktra
páfagauka frá Argentínu til
Kaupmannahafnar árið 1929, er
tóku sumir að drepast á leiðinni.
Var þeim kastað í sjóinn við
Bretlandseyjar, en fýlar átu hræ-
in og veiktust. Komst sjúkdóm-
urinn þannig til Færeyja og svo til
íslands.
Fyrstu veikindatilfelli í mönn-
um komu upp í Færeyjum árið
1933, og til ársins 1937 veiktust
165 manns, og allir í september, í
lok fýlatímans. Alls dóu 32, eða
19.4% þeirra, sem veikina tóku.
Fýlatekja var bönnuð þar árið
1938.
Hér á landi veiktust nokkrir,
aðallega konur, en enginn dó.
Var fýlatekja á íslandi þó bönn-
uð með lögum, í maí 1940, og
lagðist mikið til af. Þótt hún væri
leyfð aftur gegn varúðarráð-
stöfunum, náði hún sér ekki á
strik.
í Færeyjum er þessi veiði enn
við lýði, en strangar reglur við
hafðar, og refsingum og hörðum
viðurlögum beitt, séu þær brotn-
ar hið minnsta.
Varpheimkynni fýlsins ná í dag
frá ströndum Frakklands og
norður undir heimskaut allt í
kringum pól.
Ekki hefur orðið vart sömu
útbreiðslu þessa fugls suður með
strönd Ameríku. Að vísu dvelur
fýll af Grænlandi og Baffínslandi
á vetrum hjá Nýfundnalandi, en
hefur ekki myndað þar varp-
stöðvar enn sem komið er.
Áður fyrr lifði múkkinn eink-
um á fiski og svifi, en eftir að
hvalveiðiskip tóku að sigla um
norðurhöf, fór hann að sækja í
leifar og úrgang frá þeim. Og í
framhaldi af því tók hann að elt-
ast við fiskiskip, bæði skonnortur
og togara. Talið er, að nú á tím-
um sé fuglinn háður þeim matar-
sníkjum.
Islenski fýlastofninn er mjög
stór, gæti verið nokkrar milljónir
verpandi para, og er auk þess í
örum vexti, þar eð fuglinn er nú á
tímum lítið sem ekkert nýttur.
Aukningunni fylgir sá vandi,
að hreiðurstæði við sjó eru fyrir
löngu uppurin, svo að fýllinn hef-
ur á síðari árum þurft að sækja æ
lengra inn til landsins.
Fýlar verpa nú lengst frá sjó í
um 50 km fjarlægð, í Markar-
fljótsgljúfrum (í svo kölluðum
Emstrum). Er talið að þeir fljúgi
með ám til og frá varpstað.
Elsti merkti fýll, sem um getur,
varð 34 ára gamall.
Fýll á sundi. (Þorsteinn Einarsson: Fuglahandbókin. Reykjavík 1987.)