Þjóðviljinn - 25.11.1943, Blaðsíða 3

ÞJÓÐVILJINN
3
Fimmtudagur 25. nóv. 1943.
Héraðabækur
Það er gaman að blaða í bók-
um þeim ýmsum, sem nú hafa
verið út gefnar um sýslur og
héruð, nokkrar þeirra liggja hér
fyrir framan mig: Saga Borgar-
fjarðar í tveim bindum, Barð-
strendingabók, Hornstrendinga-
bók og Heim að Hólum; hin síð-
ast talda geymir þó aðeins sögu-
legan fróðleik fornan varðandi
Skagafjörð. Án efa hafa bæk-
umar allar til síns ágætis nokk-
uð, þótt bersýnilega hafi enn
ekki fundizt viðhlítandi form,
er svari til fulls, kröfum, sem
gera verður til slíkra bóka.
Endurminningar Kristleifs á
Kroppi eru mér ævinlega hug-
þekkur lestur, en einhvernveg-
inn finnst mér þær séu ekki
„saga Borgarfjarðar“, heldur
ættu betur heima í ævisögu
gamla mannsins. Titillinn einn
fyrir sig, „saga“ Borgarfjarðar,
er líka af ýmsum ástæðum vill-
andi. Um sögu einstakra sýslna
eða héraða, aðskilda þjóðarsög-
unni, getur naumast verið að
ræða, vegna þess að sýslurnar
hafa aldrei staðið sem sjálfstæð
ar einingar með þesskonar af-
markaðri baráttu og lífi, risi og
línu, sem gerir sögu 1 réttri
merkingu orðsins. Persónusögu
ýmsra héraða má semja, en
slíkt er ekki saga héraðsins og
hefur gildi aðeins sem safn til
íslenzkrar persónusögu. Þar fyr
ir utan má safna allskonar fróð-
leik 'Um héruðin, en slíkt verð-
ur heldur ekki „saga“. Þetta
hafa þeir fundið, sem héraðsrit
sömdu eftir að saga Borgarfjarð
ar kom, og tekið þann kost að
nefna rit sín „bók“ héraðanna,
Barðstrendingabók, Hornstrend-
ingabók. Sumt í bókum þessum
ér skrifað af liprum rithöfund-
um og verður skemmtilegur
lestur þessvegna: greinar um
ákveðin efni, vinnulýsingar,
ferðalýsingar, hrakningasögur.
Obbinn er þó venjulega allskon
ar samtíningur af fróðleikstagi,
sem fæstir kæra sig um að taka
í stórum skömmtum en getur ver
ið gott að grípa til, ef leitað er
heimilda um héraðið. En því
mjður eru bækurnar ekki svo
aðgengilegar handbækur um
héruðin, að þær mundu t. d.
koma ferðamanni eða ókunnug-
um að fullu gagni; og hefðu höf
undar þessara bóka vel mátt
hafa Bedeker til fyrirmyndar
við samningu þeirra, því hann
er með’ allra þörfustu og ágæt-
ustu bókum, ómissandi hvar 1
heiminum sem er, ef maður
kemur í nýjan stað. Ritin koma
að takmörkuðum notum sem
handbækur um héruðin sakir
þess hve fróðleikurinn sem þær
flytja er sundurlaus, gloppótt-
ur og tilviljunarkenndur, eða
þá lítt niðurökipaður og óhagan
lega, hinsvegar ofmikið af orða-
flúnki og spekúleringum, rakn-
ingu allskonar sjálfsagðra hluta
og almennra efna, sem auðvelt
r
og Islandsbók
er að afla sér betri fræðslu um
annarsstaðar. Nauðsynlegar upp
lýsingar vantar, en hégómlegir
hlutir eru margteknir fram. Eg
leita í Barðstendingabók að
fræðslu um þrjá stórmerka
menn, sem lifðu og störfuðu í
þessari sýslu, en þeirra er
hvergi getið. í Sögu Borgarfjarð
ar rekst ég á tvítekna frásögn
af kvíahellunni á Húsafelli og
hve þung hún sé; á seinni staðn
um er þess kyrfilega getið hvað
mennimir hétu, sem vógu stein
þennan fyrir nokkrum árum.
Illkleift er að finna í bókum
þessum það, sem maður leitar
að, þótt leynast kunni einhvers-
staðar, vantar leiðbeiningu um
hvar hvers og eins sé að leita,
enda tilviljun hvað tekið er
með og hverju sleppt af áþreif-
anlegum fróðleik um menn,
staðhætti og söguatriði hérað-
anna.
Sannleikurinn er sá, að til-
viljunarkenndur, illa kerfaður
fróðleikur, blandinn ljóðrænum
ástarjátningum til átthaganna
og huglægum vangaveltum, er
ekki það sem almenning varðar
um hin ýmsu héruð landsins,
þótt að öðru leyti sé margt
gott um bækur þessar, og lofs-
verður sá áhugi sem felst bak
við þær. Okkur vantar hinsveg-
ar aðgengileg uppsláttarrit um
hvert hérað, alfræði hvers hér-
aðs, samda eftir stafrófsröð um
sem flest þau atriði, er héraðið
snerta sérstaklega, einkum per-
sónusögu og landfræðileg efni.
Slíkt rit þarf að geyma nöfn,
upplýsingar og tilvísun um upp-
runa sérhvers manns úr hérað-
inu að fornu og nýju, sem nokk-
uð er hægt að vita um; fróðleik
um allar jarðir 1 héraðinu, sér-
hvert örnefni undantekningar-
laust, og sögu þess ef i,il er;
upplýsingar um drauga og
forynjur í héraðinu og aðra
þjóðtrú, sem liggur í landi; um
vinnubrögð, sem eru sérstök
og einkennileg fyrir héraðið,
svo sem gert er í hinni ágætu
ritgerð Þorleifs Bjarnasonar
um bjargsig í Hornstrendinga-
bók; um orð og orðatiltæki, sem
tengd eru þessum sérstöku
vinnubrögðum, svo og afbrigði
í máli, sérstakt orðaval eða
framburður sem einkennir hér-
aðið. Slík héraðsrit, gerð með
hagkvæmri niðurskipun, laus
við huglægar athugasemdir mis
góðra höfunda um almenn efni,
gætu í senn verið þarfar hand-
bækur og skemmtilestur fyrir
alla, sem einhvers meta áþreif-
anlegan, óþvoglaðan fróðleik.
En hvort sem slíkur fróðleik-
ur verður gefinn út í sérstökum
héraðsbókum eða ekki í fram-
tíðinni, þá er fræðasöfnun af
þessu tagi þjóðnýtt starf, sem
áhugamenn og opinberir aðiljar
ættu að leggjast á eitt um að
vinna á komandi árum, líta þó
Nítjánda júní árið 1750 réðust
tveir ungir menntamenn, Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson, til upp-
göngu á eldfjallið Heklu með
nokkur ófullkomin mælingartæki
að vopni. Enginn skyldi ætla, að
þetta hafi verið smáræðis fyrirtæki
að almennings dómi, og verður því
ekki betur lýst en með orðum leið-
angursmannanna sjálfra:
„Þegar við komum að Sel-
sundi, kotbæ einum, sem er næsti
bær við Heklu, reyndum við að fá
bóndann þar til að vísa okkur leið.
Hann var nákunnugur umhverff
fjallsins, en hafði aldrei komið að
rótum þess. Almcnningur taldi það
ofdirfsku að ætla að rannsaka
Heklu, og það var fullyrt, að ó-
mögulegt væri að komast upp á
fjallið fyrir háskasamlegum leir-
pyttum, scm væru alls staðar í
kringum það, þar sem allt væri
fullt af rjúkandi og brennandi
brennisteinj. Uppi á fjallinu, var
sagt, að væru sjóðheitir goshverjr
og gínandi gjár, sem spúðu eldi og
reyk án afláts. Enn fremur var
okkur sagt, að þar væru undarleg-
ir, svartir fuglar, líkastir hröfnum
á vöxt, en með járnnefjum, og réð-
ust þeir á alla, sem dirfðust að
ganga á fjallið. Hið síðasttalda at-
riði var gömul bábilja, sem sprott-
in var af hjátrú þeirri, sem hvílt
hefur á fjalli þessu um öll Norð-
urlönd. Einfaldur almúgi trúir því
einnig annars staðar, þar sem eru
ægilegir og ókunnir staðir, sem tor-
velt er að komast til, að þar séu
kvalastaðir fordæmdra. Við spurð-
um bóndann, hvort hann hefði orð-
ið nokkurs þess var og kvað
hann nei við því. Hins vegar var
fylgdarmaður okkar að Selsundi
ekki á það sem takmark í
sjálfu sér, heldur sem þátt í því
verki sem nauðsyn ber til að
unnið sé hér á landi, en það er
samning alfræðirits um ísland,
íslandsbókar, orðabókar um öll
íslenzk efni, þar sem tilkvæm-
ar séu sem fullkomnastar upp-
lýsingar í stuttu máli um hvað-
eina er snertir land, þjóð og
sögu.
H. K. L.
fullur lijátrúar og ímyndunar um
þá hluti“.
En þeir félagar hittu hvergi fyrir
illfygli eða eiturgufur, þeim gekk
ferðin að óskum, nema hvað fylgd-
armaðurinn fékk höfuðverk, er að
fjallsrótunum kom, og treysti sér
ekki að fara lengra. Héldu þeir
Eggert og Bjarni áfram og komust
upp á tindinn um miðnætti. „Allt
var þar kyrrt og ekkert að sjá
nema ís og snjó. Þar voru engar
gjár né vatnsföll og því síður sjóð-
andi hverir, eldur og reykur. Bjart
var sem um dag og sáum við víða
vegi af fjallinu“. Þeir félagar lýsa
förinni í sama tón og hverri annarri
rannsóknarför, þar sem vísindaleg
náttúruskoðun er aðalatriðið. En
við vitum að þeir hafa verið glaðir
og reifir, þrátt fvrir þreytuna, er
þeir „komust klakklaust niður af
fjallinu og hittum þar fylgdarmann
okkar, sem nú var orðinn vel hress
aftur. Undraðist hann mjög að við
skyldum koma óskaddir af fjall-
inu“.
*
Hekluför þeirra vinanna Eggerts
og Bjama gefur táknrænan svip
yfir hið glæsilega rannsóknarstarf,
er varð meginefni Ferðabókarinn-
ar, ritsins er jafnan mun halda á
lofti nöfnum þeirra. Það má ef til
vill með enn rneira rétti segja um
þá en aðra, að þeir komu er Fróni
reið allra mest á, á tíma þegar lá
við, að þjóðinni væri svo ofboðið,
að ekki væri viðreisnar von. En
þeir koma sem íslenzkir boðberar
hins nýja tíma, menn hinna ungu
náttútuvísinda, með lélegar loft-
vogir og hitamæla að vopni, ferð-
uðust um allt land og rannsökuðu
náttúru þess eftir því sem föng
voru til um þeirra daga, en þá
voru vmsar helztu greinir náttúru-
fræðanna, t. d. jarðfræðin, í
bernsku. Erlendis ríkja hinar fár-
anlegustu hugmyndir um ísland og
allt því viðkomandi; nafnið Ilekla,
í þúsund erlendum myndum, var
stofn í sterkum hjátrúarþætti með-
al lærðra og ólærðra um alla Norð-
urálfu. Heima á tslandi hnípti
kúguð þjóð í fjötrum fátæktar og
hjátrúar; alþýðan hrædd við flest,
meira að segja við ættjörðina, við
fjöllin; cinmitt þeir drættir í hinni
svipmiklu mjmd íslands, sem
seinni kynslóðir hafa lært að meta
og líta til með lotningu og aðdáun,
vekja forfeðrum okkar fyrir tveim
öldum hrylling og ótta, er verður
til að gera líf þeh-ra vesælla. Við
getum brosað að höfuðverk bónd-
ans í Selsundi, en sú sýn er inn-
gangurinn að lýsingu Eggerts og
Bjarna á Hekluförinni gefur inn
í hugsanalíf og hjátrú þessara alda,
er allt annað en brosleg.
Frh. á 5. síðu.
Margar bækur
vænt?nlegar frá
Víkingsprenti
Enn eru margar bækur vænt-
anlegar á markaðinn frá Vík-
ingsprenti fyrir jólin, að því er
Ragnar Jónsson forstjóri skýrir
Þjóðviljanum frá.
Meðal þeirra er ný útgáfa af
Þymum Þorsteins Erlingssonar,
og ritar Sigurður Nordal próf-
essor langan inngang um ævi
Þorsteins og skáldskap.
Þá má nefna tveggja binda rit
um Jón Th-oroddaen, eftir Stein-
grim Þorsteinsson magister, nýja
skáldsögu eftir Kristmann Guð-
mundsson, ,JV átttröllið glottir“;
sögubók eftir frú Svanhildi Þor-
steinsdóttur, ,Jdjadóðir“; „Við-
jjarðarundrin ‘ eftir I’órberg Þórð-
arson; „Gróður og sandfoJc' eftir
Guðm. G. Hagalín, „Brimgnýr"
eftir Jóhann Bárðarson (höfund
bókarinnar „ÁraskipV), fyrsta bind
ið af stóru ritverki „Saga Ames-
sýslu', og er það ritað af náttúru-
fræðingnum Guðmundi Kjartans-
syni frá Ilruna og Steindóri Stein-
dórssyni.
Tvær þýddar bækur „Frelsisbar-
átt-a vuinnsandans' eftir van Loon.
í þýðingu Níelsar Dungals prófess-
ors og Ævriaga Níelsar Finsen eft-
ir Aggerbo, í þýðingu Maríu Hall-
grímsdóttur læknis, verða einnig
meðal ,,jólabóka“ Víkingsprents.