Þjóðviljinn - 25.01.1944, Síða 3

ÞriíSjudagur 25. janúar 1944.
ÞJÓÐVILJINN
Hugleiðing um þjóðareðli II
Eitt af dularfyllstu hugtök-
unum í málinu er íslend-
ingseðlið. Það veit í raun og
veru enginn, hvað í því felst.
Ríkt íslendingseðli er þó talin
ein höfuðdyggðin, eins og þrá-
faldlega má heyra við jarðar-
farir og í eftirmælum. En sú
dyggð er ekki öllum gefin, þó
þeir beri íslendings titilinn, —
ekki í lifanda lífi, því er verr
og miður, um það bera dagblöð-
in ljósast vitni.
Ýmsir hafa reynt að skil-
greina íslendingseðlið og slá
úr því fasta mynt. er gengur
síðan mann frá manni. Hefur
venjulegasta aðferðin verið sú
að grípa niður í gullaldarritun-
um eftir eiginleikum hetjanna
þar, og taka síðan til viðbótar
nokkur dæmi úr síðari alda
sögunni, aðeins til staðfestingar
því, að eðlið sé hið sama.
Tál og hugsun um íslenings-
eðli væri þarft að leiða inn á
nýjar brautir. Er fyrst að oerida
á, hve afskaplega er hæpið að
tala um eðli þjóða. í raun og
veru er ekkert þjóðareðli til,
því að þjóð er ekki líffræðileg
heild, heldur samsett af mörg-
um einstaklingum. í annan stað
kemur stéttaskipting til greina,
er skipar þjóðinni í tvær fylk-
ingar með gerólíka hagsmuni
og gerólík sjónarmið. Þegar
rætt er um þjóðareðli, er hér
aðeins átt við ráðandi einkenni
ákveðins tímabils, þ. e. sjónar-
mið, hugsanir og skoðanir rað-
andi stéttar á hverjum tíma,
aldrei sjónarmið þjóðfélagsheild
arinnar. En út í þetta ætJa eg
ekki frekar að fara, heldar
geng að því að tala um þjóðar-
eðli, eins og venja er til.
Fyrsta skilyrði til þess, að ís-
leningseðli myndist, er það, að
til sé íslenzkt þjóðfélag. Það
sem gerði okkur að sérstöku
kyni, var blöndun Norðmanna,
Kelta, Dana eða hverjir það
voru, er festu hér byggð, og
það sem gerði okkur að sér-
stakri þjóð, var sambúðin við
landið, sem við heitum eftir. Ef
þessir þjóðflokkar hefðu bland-
azt annars staðar á hnettinum,
t.'d. í Afríku, þá hefðu þeir orð-
ið önnur þjóð. Það er engan
veginn kynblöndunin ein, sem
gerði okkur að íslendingum,
heldur einnig baráttan og sam-
lögunin við náttúru þessa lands.
En á sama hátt og íslenzka
þjóðin varð til hér á landi, varð
einnig þjóðareðli íslendingsins
fyrst til á íslandi, þ. e. a. s.
það þróaðist hér og mótaðist.
Og það hefui; meira að segja
tekið nokkrar kynslóðir, þar til
kynblöndunin og samlögunin
við náttúruskilyrðin var komin
á til nokkurrar hhtar. Með því
að rekja þessa hluti þannig, kom
um við beint inn á vegi þróun-
arinnar, við getu’m rak'ð hvern-
ig „íslendingseðlið“ þróast og

við getum séð hvaða öfl eru að
verki í þróuninni. En þá er að
nema ekki skyndilega staðar og
álykta sem svo, að einn góðan
veðurdag hafi eðlismyndunin
orðið fullkomnuð, þróunin staðn
að, á ákveðinni stund séum við
orðnir steyptir í mótið íslend-
ingur, og síðan ekki breytzt
söguna meir. Slíkt væri hin
mesta kórvilla en hún er einmitt
sameiginleg flestum eða öllum
Iþeim, sem um ísleningseðlið
hafa rætt og ritað. Þeir ganga
í berhögg við þróunina og draga
beina línu frá fornöldinni til
nútímans, án þess að gera ráð
fyrir nokkrum eðlisbreytingum
íslendinga. Skilyrðin, sem skapa
þróunina, halda áfram að vera
til. Þjóðin blandast með nýjum
og nýjum hætti 1 óendanlegri
margbreytni og baráttan við
náttúruna heldur stöðugt áfram
í síbreyttri mynd og barátta
einstaklinga og stétta birtist í
nýju og nýju formi. Hver kyn-
slóð tekur við af annarri, að
einhverju leyti breytt, við nýja
baráttu, með ný verk og breytt
sjónarmið, því að sagan endur-
tekur sig aldrei í sömu mynd.
íslenzka þjóðin hefur alla tíð
verið að breytast allt fram á
þennan dag og mun halda á-
fram að breytast í aldir frarn.
Þessi breyting þjóðarinnar fer
misjafnlega hratt fram, stund-
um í hægri þróun, stundum í
byltingu. Til að skýra hana nán-
ar yrði að rekja sögu íslendinga,
þar sem þeir eru að verklegum
störfum, í atvinnugreinunum,
við f; amleiðsluna. Þar eru þeir
augliti til auglitis við náttúru-
öflin, þar fer efnaskiptingin
fram milli náttúrunnar og þjóð-
félagsins. Mennirnir breyta nátt
úrunni sér í hag, og glíman við
að vinna auðinn úr skauti henn
ar breytir aftur þeim, unz á
hærra þróunarstigi ný öfl koma
til og valda frekari breytingum
og byltingum í þjóðfélaginu.
En beztur og öruggastur mæli-
kvarði á þróunarstig hverrar
þjóðar er jafnan framleiðslu-
tæki hennar, tækni hennar.
Því fullkomnari tækni, því
betri skilyrði á þjóðin til að
vinna áuðlindir náttúrunnar, því
betri skilyrði til að skapa sér
góð lífskjör, og síðan stig af
stigi, fjölþættari menningu,
fullkomnari lífsskoðun, skýrari
einkenni. Þegar við höfum
fyrir okkur þjóð, og vitum, að
framleiðslutæki hennar h&fa
þróazt frá smábátum upp í
botnvörpunga, frá ljá yfir í
sláttuvél, þá vitum við jafn-
framt. að öll andleg afrek henn-
ar hafa tekið stakkaskiptum,
að stórt stökk hefur orðið í
menoinúu hennar, að „eðli“
hennar hefur breytzt. Og við vit
um ennfremur að náttúran er
ekki lengur hin sama, ojórinn
krinnum strendurnar er orðinn
þjóðinní allt annað en áður.
Tárin
Sýnd f síðasta sinn
Annað kviild sýnir Leikféleg
templara sjónleikinn Tárin, eftii
Pál J. Árdal, í þriðja sinn.
Bæjarbúar ættu að gefa þeim
tilraunum gaum, sem templarai
eru að gera til að koma upp lióp
listgrein nauðsynlegt, og engin Jist'***'
nær íniklum þroska nema að hún Charles Boyer er einn af leikendunum
sé iðkuð af fjölda manna, án þess
að þeir verði atvinnulistamenn.
„Sögur frá Man-
hattarí‘, sem nú er sýnd á Nýja Bíó. Hér er Greta Garbo
(Maria Walewska) og Charles Boyer (í hlutverki Napóleons)
í kvikmyndinni „Maria Walewska“.
Um kvikmyndir
A KNÆPUNNI. Kristinn Ág. Ei-
ríksson og Agúst Fr. Guðmundsson
Vonandi líður nú að því, að við
eignumst marga atvinnuleikara, en
þá er sú hætta fyrir liendi, að starf
áhugamanna liætti, en það mun
þýða kyrrstöðu á sviði þeirrar list-
greinar.
Templarar eiga þvi þakkir skíJið
fyrir að hafa nú sfofnað leikfélag,
sem ekki hikar við að færast all-
mikið í fang. í fyrra sýndi það
sjónleikinn Syndir annara, og nú
Tárin, og hefur hvort. tvegg'ja tek-
izt vcl.
„Tárin" sýna liversdagslegar
myndir úr lífi ofdrykkjumanna,
myndir, sem sjá má þann dag í
dag á fjölda heimila hér í Reykja-
vík, þau sýna einnig brautina frá
svokallaðri hófdrykkju Lil of-
drykkju.
Reykvíkingar mundu hafa gott
af að kynnast þeim skerí sem
templarar eru að leggja til Icik-
listarinnar hér í bæ og þeim boð-
skap, sem Tárin hafa að flytja.
Það eru síðustu forvöð annað
kvöld.
a.
margfalt meiri auður, sveitirn-
ar einnig.
Einungis með því að lítá á fram-
leiðsluhætti íslendinga, atvinnulíf
þeirra og lífskjör, getum við kom-
izt að raun um eðli þeirra, mótun
þess, breytingar og umsköpun. Að
vísu höfum við lengst af lifað við
fabreytta atvinnuvegi og litla
tækni, en við liöfuin þó ekki farið á
mis við sterkar sveiflur í þessum
efnum. Má einkum benda á at-
vinnubyltinguna á 14. öld og aftur
núna á 20. öldinni. Við höfum ckki
heldur um allar aldir verið einangr-
aðir, það hafa komið öft, misjafn-
lcga sterk, utan að inn í þjóðlíf
okkar, er haft hafa örlagarík álirif,
og enginn kostur er að ganga fram
hjá, nema liagga öllum staðreynd-
i um. En allar sveiflurnar í fél^gs-
lífinu endurspeglast í menningu
þjóðarinnar, verkum hennar, lög-
'gjöf hennar, lífsskoðun hennar,
bókmenntum og trú, öllum þeim
þáttum, sem birta eðli hennar, með
öðrum orðum, breytingarnar taka
til eðlisins sjálfs.
í Ijósi þessarar þróunar skýrist
ennfremur, hve öll afrek þjóðarinn-
ar eru misjöfn á hverjum tíma,
ekki eingöngu að þroska, heldur
inntaki og sjónarmiðum. Og það er
I auðvelt að rekja, hvernig þau í
\ stórum dráttum endurspegla lifs-
lcjör þjóðarinnar á hverjum tíma,
eða að minnsta kosti nokkurs liluta
]> j óðarinnar. Fornbókmenn tirnar
ska])ast, er atvinnulíf lslendinga
við þau skilyrði, er þá voru, náði
mestum blóma, cu þróunarmögu- J
leikar þess atvinnuháttar voru að j
tæmast. Og svipað og fulltíða mað-
ur, er sér, að brátt hallar undan
fæti, sezt niður til að rita endur-
minningar sínar, fóru þá skáld og
rithöfundar þjóðarinnar að. Og það
eru ekki einungis næstu endur-
minningar þjóðarinnar, er þeir
festa á skinn, heldur samslungin
reynsla margra kynslóða og auð-
urinn, er safnazt hafði við kynn-
ingu á öðrum þjóðuin. Síðar, þeg-
ar atvinnulífið hefur hrörnað, lífs-
kjörin stórlega þrengzt, étinn er
upp auðurinn, einokun og erlend
kúgun komin á, þá verða andlegu
afrekin hrörleg og fátækleg. Og
þegar atvinnulífið helzt öldum
saman í svipuðum skorðum, og
kjörin taka litlum breytingum, þá
verða einnig yrkisefnin og skáld-
skaparformin hin sömu öld eftir
öld. Sex alda tryggð íslendinga við
að yrkja rímur, má telja, að sam-
svari því að sitja jafnlangan tíma
við að tæja ull. En af þessu mis-
jafna inntaki og þroska liinna and-
legu verka þjóðarinnar leiðir það,
að menn komast strax í ógöngur,
er þeir ætla sér að fara að rekja
ákveðna eiginleika (t. d. stórlæti,
íhaldsemi, tregðu) gegnuni allar
aldirnar, og fullyrða. að þeir séu
eðliseinkenni íslendinga.
íslendingseðlið er ckki föst
mynt.
Kr. E. ,1.
I>að er mjög vafasamt að menn
geri sér það yfirleitt ljóst, hve kvik-
myndasýningar eru orðnar mikil-
vægur þáttur í lífi okkar, a. in. k.
okkar Reykjavíkurbúa. Hér í
Reykjavík eru nú starfandi þrjú
kvikmyndahús, sem taka um það
bil 1500 manns í sæti samtals. Þessi
kvikmyndahús hafa að jafnaði
tvær sýningar á dag allan ársins
hring og eru venjulega öll sæti
skipuð. En það samsvarar því, að
hver Reykvíkingur færi í kvik-
myndahús tvisvar á mánuði að
meðaltali, og enginn vafi er á því,
að kvikmýndahúsin eru þeir
skemmtistaðir, sem bezt eru sóttir
hér í Reykjavík.
Það er því í rauninni furðulegt,
að blöðin skuli ekki hafa varið
meira af rúmi sínu, en þau hafa
gert til þessa, til þess að geta um
kvikmyndir, gagnrýna þær og leið-
beina fólki um val þeirra.
Þjóðviljinn hefur nú í hyggju,
að birta að staðaldri greinar,
þar sem rætt verður um helztu
myndir, sem sýndar eru í kvik-
myndahúsum bæjarins, ennfremur
um kvikmyndalist og kvikmynda-
tækni almennt, eftir því sem tök
yrðu á. — Mikill hluti þeirra kvik-
mynda, scm hér eru sýndar, eru
skemmtimyndir, sem eru lieldur í
lakara lagi. Þó koma hingað marg-
ar myndir, sem eru með ágætum,
og einstaka myndir, sem veruleg-
ur fengur er að, bæði hvað snertir
listrænan leik, tækni og framsetn-
ingu, og má þar aðeins nefna
myndir eins og Þrúgur reiðinnar,
Grænadalsfjölskylduna og Fanta-
síu. Hins vegar sjáum við, sem les-
um ensk og amerísk blöð og tíma-
rit, oft getið um kvikmyndir, seni
allir virðast lofa einum rómi, cu
sem koma samt aldrei til landsins.
Nú er varla um aðrar kvikmynd-
ir að ræða en amerískar og enskar.
Lítill vafi er á því að amerískar
kvikmyndir skara að ýmsu leyti
fram úr kvikmyndum Evvcipuþjóð-
anna, en hvað snertir listrænt gildi
hafa þó bæði rússneskar og fransk-
ar myndir jafnan vcrið talda.r þeim
frcmri. Rússneskar myndir hafa
vakið almenna aðdáun og lirós í
hinum engilsaxnesku löndum og cr
]>að hreinasta furða að kvikmvnda-
húsin hér skuli ekki hafa reynt að
ná í þær.