Þjóðviljinn - 19.04.1944, Blaðsíða 3

Miðvikudagur 19. apríl 1944.
1'JÓiBYILJlNW ____ * v »
Johin Burdon Sanderson Hal-
dane prófessor, sem hefur með
hinum heimsfrægu greinaflokkum
sýnum í Daily Worker í London
sýnt milljónum manna, að vísind-
in og vísindalegt viðhorf ættu að
móta líf og starf borgaranna, er
meðlimur í miðstjórn Kommún-
istaflokks Bretlands.
Vísindastörf Haldanes hafa leitt
hann til flokks Marx og Leníns.
Verk hans er hafið upp yfir þjóð-
ernislegar takmarkanir og for-
dóma. Hann er félagi í British
Royal Society og í hinu franska
Societe de Biologie og var nýlega
kosinn heiðursmeðlimur vísinda-
akademís Sovétríkjanna.
Þetta er saga hans, — sagan af
manninum, sem drakk pott af
1—3% saltsýru, sem reyndi á sjálf
um sér háan og lágan loftþrýst-
ing, — andaði að sér eiturgasi, —
kæfigasi, — stöfnaði sér í lífs-
hættu af völdum sprengiefnis —
leitandi, alltaf leitandi að stað-
reyndum.
★
Hann var aðeins fjögurra ára
gamall, þegar hann fylgdist í fyrsta
sinn með föður sínum niður í
námu, og hjálpaði honum seinna
við að rannsaka orsakir náma-
:sprenginga. Þannig kynntist hann
þúsundir feta niðri í jörðinni í
hálfhrundum námagöngum í
meiri eða minni lífsliættu hinni
þrautseigu leit vísindamannanna
að staðreyndum án tillits til á-
hættu, er síðan hefur einkennt líf •
hans.
Þegar hann var tíu ára, safnaði
hann saman glösum með sýnis-
hornum af gasi, sem hann svo
rannsakaði. Seinna var hann ,,for-
framaður“ til að bera kanarífugl-
inn. Ef kanarífuglinn dó, sýndi
það, að kolsýringur var í loftinu.
Þrátt fyrir sprengingar og gas
■og hrynjandi námagöng, varð
hann 13 ára án þess að hafa meiðzt
alvarlega neðanjarðar. En hann
var hraustur og fjörugur drengur
og ofanjarðar braut hann einu
:sinni á sér hauskúpuna, er hann
datt af reiðhjóli föður síns, og
handleggsbrotnaði, þegar hann
var einu' sinni sem oftar að spana
á hjólinu sínu.
Fyrsta vísindaritgerðin sem
hann vanu að var gefin út 1912,
þegar hann var 19 ára gamall.
Hún var um fyrstu nákvæmu
mælingarnar á hemoglobin, þann
hluta blóðsins, sem flytur súrefnið.
Hún kom út í vísindatímariti.
„Vísindamenn gá að staðreyndum
í tímaritum þeim, sem fást við
sérgreinir þeirra, en leita til bóka
eftir fræðikenningum“, segir Hal-
dane.
★
Fyrsta sjálfstæða rannsókn
hans, sem var um erfðir, var birt
1910. Hann var þá liðsforingi í
hinni frægu hersveit, Black Watch.
Það voru engar rannsóknarstofur
á vígvöllunum. En Haldane hætti
ekki rannsóknum. Fyrri stríðsárin
voru meira að segja fjölbreyttasti
kaflinn í vísindaferli hans.
Þegar hann kom til vígstöðv-
anna í febrúar 1915, fórst sprengju-
foringi hersveitarinnar (battalion)
af völdum sprengingar. Haldane
varð sprengjuforingi hersveitar-
innar og seinna sprengjuforingi og
sprengjuvörpuforingi herdeildar-
Innar (brigade).
Hann segir, að verið geti að ár-
angur sumra verka sinna komi
ekki í ljós fyrr en eftir mörg ár,
— og margar af kenningum hans
er alls ekki hægt að sanna til
fulls í bráð.
En hann bíður með eftirvænt-
ingu þeirra tíma, þegar algeng-
ustu þörfum mannanna hefur ver-
ið fullnægt með aðstoð vísindanna
og vísindamennirnir eru frjálsir að
því að rannsaka þessi viðfangs-
efni, sem hljóta eins og stendur
að yera tóm heilabrot.
Bæði fjölhæfni hans sem vísinda
manns og eðli rannsókna hans •—
skýrist af því, sem hann sagði
mér nýlega.
„Sumir vísindamenn“, sagði
hann, „hafa skapað hreinar gerfi-
skiptingar .í rannsóknarstörfum
sínum. Þeir skilgreina vandlega
þessi starfssvið og einbeita sér
svo að sínum litla hluta og úti-
loka allt annað.
Eg sé enga ástæðu til, að ég geti
ekki farið úr hreinni stærðfræði
yfir í líffræði. Öll vísindi eru
tengd sín á milli.
Það er fólgin hætta í mjög mik-
illi sérhæfingu. Vísindamenn eru
verkamenn, sem fást við að breyta
þjóðfélaginu, — því að það er það
sem felst í því að vera vísinda-
maður.
Ef þeir komast úr sambandi við
aðra verkamenn, þá geta breyt-
ingar þær, sem þeir valda, orðið
vondar.
Vísindamenn ættu að hugsa um,
hvað þeir eru að gera með tilliti
til alls lífsins, ekki einhvers lítils
hluta af því, og hafa opin augu
fyrir ábyrgð sinni gagnvart fólk-
inu á breytingum þeim, sem störf
þeirra hljóta óhjákvæmilega að
hafa í för með sér.
Búfræðingurinn
ársrit Húlamannafélags
og Hvanneyrings
Búfræðingurinn, ársrit „Hóla-
mannafélags“ og Hvanneyrings,
X. árgangur, er nýkominn út.
Jakob H. Líndal ritar þar langa
grein er hann nefnir Jarðvegsfrœði
og er greininni skipt í 7 aðalkafla.
Fyrsti kaflinn fjallar um berg-
myndanir og stein-a; almenna sögu
bergmyndana, sögu íslenzkra berg
myndana, steintegundir og íslenzk
ar bergtegundir og íslenzkar berg-
myndanir. II. kafli: Jarðvegsmynd
unin og öflin sem að henni vinna.
III. kafli: Lífið í jarðveginum og
sérstök starfssvið þess. IV. kafli:
Sýrustig jarðvegarins. V. kafli: Eðl
iseigindir jarðvegsins. VI. kafli:
Efniseiginleikar jarðvegsins. VII.
kafli: Efniseinkenni í íslenzkum
jarðvegi.
Kristinn Guðlaugsson á Núpi
skrifar: 50 ára endurminning frá
Hólum í Iljaltadal.
Arni Sveinsson skrifar um byggð
asöfn, Gísli Magnússon um stefnu
mörk i sauðfjárrækt. Ennfremur
er grein um tamningastöð Búnað-
arsambands Skagfirðinga; frá
Bændaskólanum á Hvanneyri; frá
Bændaskólanum á Hólum og
skýrsla um hann skólaárin 1940—
1942.
Hann kom á fót sprengjuverk-
smiðju á bak við víglínuna, þar
sem reykingar voru leyfðar .Þeir,
sem mótmæltu þeirri reglu voru
sendir aftur til herdeilda sinna.
Það voru þeir taugaóstyrku. Af-
leiðingin af þessari sálfræðilegu
grisjun var sú, að slysum, sem
vanalega stöfuðu af taugaóstyrk,
var útrýmt.
Þegar hann hafði náð sér eftir
sár, sem hann fékk af völdum ó-
vinasprengjukúlu, var hann send-
ur til Skotlands til að stofna
sprengjuskóla, þar sem hann not-
aði sömu sálfræðilegu aðferðirnar.
Agæti þeirra má marka af því,
að eftir að hann var farinn, fékk
skólinn vont orð á sig fyrir glappa-
skot og slys, af því að þeir notuðu
ekki aðferð hans. Og slys í
sprengjuskólum þarfnast oftar að-
stoðar líkamans en læknis.
Ein af „grisjunaraðferðum“
hans var þessi: Hann sagði nem-
endunum hryllilegar sögur um af-
leiðingar þess, þegar sprengitæki
spryngi framan í menn.
Svo lét hann hvern .mann taka
sprengitæki og festa það á/kveiki-
þráðinn með tönnunum. Sumir
bitu fast í, en aðrir náfölnuðu og
nörtuðu aðeins í. Þeir Voru sendir
aftur til herdeilda sinna.
Það var óhjákvæmilegt, að Hal-
dane yrði einn af þeim fyrstu til
að reyna varnartæki gegn hinu
nýja vopni, — gasinu.
Hann andaði nógu gasi að sér í
gegnum ófullkomnar grímur til að
gera suma menn að taugaveikluð-
um aumingjum. En það gerði
hann aðeins dálítið andstuttan um
tíma.
★
Strax eftir stríðið byrjaði hann
á erfðafræðilegum og lífeðlisfræði-
legum rannsóknum og sökkti sér
niður í ýmsar hugleiðingar, sem
honum höfðu dottið í liug í tóm-
stundum sínum.
Ilann var fyrsti maðurinn sem
reyndi að gera uppdrátt af erfða-
berunum (gcnunum) í litningum
hryggdýra, þ. á. m. manna.
í samtali og í alþýðlegum grein-
um getur hann alveg útskýrt hvat5
hann meinar án þess að nota mik-
ið sérfræðilegt orðalag. (Ein af rit-
gerðum hans var nýlega þýdd á
stofn-ensku, og það er erfitt að
þekkja frumritið frá þýðingunni,
nema maður sé vel að sér í stofn-
ensku).
Eftir því sem höfundur þessar-
ar greinar veit bezt, eru erfðaber-
arnir örsmáar agnir, sem menn
hugsa sér eins og perlur á festi í
litningunum í kjarna hverrar
frumu í líkamauum.
Það eru þeir, sem ákvarða öll
þau einkenni dýra, sem ekki mót-
ast af umhverfinu, frá lengd tánna
til litar hársins.
Haldane hafði upp á þeim og
byrjaði það verk, sem enn er ó-
lokið, að ákvarða stöðu þeirra í
litningunum. Það hefur verið gert
■•KFTIR
Peter Phílips í
«VWV^AA^^fWWWWW"WWWW
áður í flugnategundinni Drosop-
hila, af því að þannig er hægt að
rannsaka margar kynslóðir á
stuttum tíma. En það er ekki hægt
að bíða í margar kynslóðir eftir
einkennum seinþroska dýra til að
vita, hvort þau þróast í samræmi
við vísindalega kenningu eða eru
frábrugðin.
Haldane segist hafa orðið að
breyta alveg reikningsaðferðum
sínum, þegar leið á verkið.
Hann fann reikningsreglur sem
gerðu rannsóknina mögulega, —
og seinna sannaði rannsóknin út-
reikninginn.
Á árunum 1922—1932, er hann
var fyrirlesari í lífefnafræði í
Cambridge, framkvæmdi hann
sumar af kunnustu tilraununum
á sjálfum sér.
Hann var t. d. fyrsti maðurinn,
sem smakkaði súrefni.
Þótt maður andi að sér með
©
opnum munni, finnst ekkert bragð
að loftinu, og það er í rauninni
heldur ekkert bragð að hreinu súr-
efni við eðlilegan þrýsting. Fyrst
andaði liann súrefni að sér úr
geymi. Næst fór hann inn í loft-
heldan klefa og Iét dæla lofti inn,
þangað til þrýstingurinn var orð-
inn sex sinnum meiri en eðlilegt
er.
„Þá finnur maður bragð að því.
Það er dálítið líkt engiferöli, —
sætt og kitlandi. Og bragðið finnst
með tungurótunum“.
Hættulegustu tilraunir hans, —>
þótt þær væru „undir eftirliti“ —
voru ef til vill þær, sem hann
framkvæmdi til að komast að
raun um, að hve miklu leyti ein-
kenni vissra sjúkdóma stöfuðu af
auknum sýrum.
Þá var það, að hann drakk salt-
sýruupplausnina. Ilann komst að
raun um, að einn pottur með
1—37° styrkleika var hámark
þess, sem hann þoldi.
Þeir, sem þjást af blýeitrun sök-
um atvinnu sinnar, kunnu að hafa
hagnazt á slíkum tilraunum. Blý
er eitur, sem safnast saman. Hlut-
verk læknanna er að hjálpa líkam-
anum til að losa sig við blýsöltin.
Þetta getur stundum tekizt, ef
söltin eru gerð uppleysanlegri í
blóðinu með því að gera blóðið
súrara.
Haldane sló föstu því marki,
þegar efnabreytingarnar verða í
líkamanum og gat þannig sagt
fyrir, hvað mundi verða seinna,
þegar „sýrulækningin“ yrði verri
en veikin.
Onnur óöfundsverð, en þakkar-
verð „met“ Ilaldanes eru fólgin í
magni því af calcium og stronti-
um, sem hann hefur tekið inn til
að ákveða önnur hættustig.
Hann var vegna þekkingar sinn
ar á áhrifum kolsýrings, sem hann
hefur smakkað við mismunandi
þrýsting í margs konar blöndum,
kvaddur til að bera vitni í sam-
bandi við rannsókn slyssins, er kaf
báturinn Thetis fórst.
Haldane hefur lengi stuðzt við
meginreglur dialektisku efnishyggj
unar í störfum sínum. Hann hefur
verið sósíalisti síðan 1918.
En það var ekki fyrr en fasism-
inn fór að vaða uppi í Evrópu, að
hann vaknaði til meðvitundar um
afskiptaleysi sitt af stjórnmálalíf-
inu.
Ábyrgð marxistiskra vísinda tak
markast ekki við rannsóknarstof-
una.
Hann fór að útbreiða skoðanir
sínar og niðurstöður.
Hann var virkur þátttakandi í
andfasistisku hreyfingunni ásamt
leiðtogum kommúnista og, þegar
stxúðið á Spáni boðaði upphaf stór-
fellds yfirgangs af hálfu fasista, fór
hann til Madrid til að gefa lýð-
veldisstjórninni ráð um gasvarnir.
Hann var samtals um þrjá mán-
uði í þessu sárt leikna landi, fór
hvert sem honum sýndist, sá tölu-
vert til brezku herdeildarinnar og
Whasington-Lincoln-herdeildar-
innar. Hann var viðstaddur tvær
orustur.
Hann hóf herferð fyrir bættum
loftvörnum, sem byggðust á
reynslu hans, og naut í því stuðn-
ings verkalýðsleiðtoga. Nafn hans
er varanlega tengt við djúpbyrgja
stefnuna.
Hann segir, að það sé að gera
vandamxilið einfaldara. Það er
minni hætta af sprengjum, ef mað
ur er undir einu feti af jarðvegi
en undir fimm fetum, — þeim mun
minna er til að hrynja ofan yfir
mann.
Það er lögun byrgisins, sem skipt
ir máli, — styrking samkvæmt
verkfræðilegum reglum, veggir til
að breyta rás sprengingargustsins.
, Þá var verið að byggja löng
byrgi án veggja gegn sprengju-
þrýstingnum. „Mér leiddist að sjá
það“, sagði Haldane blátt áfram.
„Þetta ráð var kunnugt þegar í
Krímstríðinu".
Það var ekki fyrr en eftir langa
töf, að nokkrar af aðferðum hans
til að framkvæma þetta voru
teknar í notkun.
★
Jafnframt hélt hann áfrarn rann
sóknum sínum í erfðafræði og arf-
gengi og í hinni alveg sérstöku
grein sinni, biometri —- (sem er
notkun reikningslegra og mæling-
arlegi’a aðfei’ða í líffræði).
Hann varð prófessor í erfða-
fræði og seinna í biometri (sem
nii er staða hans) við háskólann
í London.
Dcild hans hefur nxi aðsetur sitt
í liinni heimsfi’ægu tilraunastöð í
Rothamsted í Hertfordshire.
En hann heldur enn um hundr-
að opinbera fyrirlestra á ári. Ilann
er einn af virkustu meðlimunum
í miðstjórn Kommúnistaflokksins.
Ilann skrifar vikulega grein í Daily
Worker og er formaður ritstjórn-
arinnar. Og hann fæst við mjög
leynilegar rannsóknir fyrir eina
deild hersins.