Þjóðviljinn - 21.09.1947, Blaðsíða 5

Sunnudagur 21. sept. 1947.
'ÞJÖÐVjlLJINN
5
SIGURJÓN FRIÐJÓNSSON ÁTTRÆÐUR

1867 - 22. sept. -1947

mu iuiiyi
Við hafíssins heiðni við uxum
og háreista kastalagjörð,
sem norðanhillingin iðjar að
um eyjar og skyggðan fjörð.
Frá Laxá, sem ljóðmæli flytu'r,
við litum á blikandi haf
með eldinn í augum og brjósti,
sem útþráin báðum gaf.
Sveitamenning 19. aldar er
sögulegt rannsóknarefni. Tími
hennar var genginn um garð í
fyrra stríðinu að mestu, í ný-
liðnu stríði að fullu, en menn-
ingarlíf sveita og kaupstaða
byrjað að bræðast upp í hinni
sameiginlegu deiglu sinni,
deiglu atvinnubyltingarinnar.
Enn lifa örfáir þeirra bænda,
sem orðnir voru málsmetandi
fyrir aldamót og voru gildir
aldarfulltrúar jafnan síðan.
Einn þeir'ra greppa er Sigurjón
Friðjónsson, bóndi á Litlu-Laug
um í Þingeyjarsýslu. Við átt-
ræðisafmæli hans er margs að
minnast um uppeldi þeirrar kyn
slóðar, sem með honum fæddist
og senn virðist dáin og gleymd
almenningi.
Vísuna að ofan orti Guðmund-
ur á Sandi, albróðir Sigurjóns, í
eftirmælum eftir skáldbróður
sinn. Hún er heimild um upptök
andlegs lífs með Guðmundi, og
engin rangfærsla er í því að
skýra með orðum hennar skap-
gerð Sigurjóns, sem var aðeins
2 árum eldri og þeir bræður
fæddir' líkari innst inni en menn
hefur grunað.
Útþrá gerði unglinginn frið-
lausan. Ameríkuferðir hófust,
og í liðug 20 ár voru frændur
og vinir að fara og sveitirnar
tómlegri eftir. 1 annan stað eggj
uðu Islendingasögur til utan-
fara að mannast í nálægari lönd
um, og rit skálda eða róttækra
höfunda Noregs og Danmerkur
voru lesin svo ákaft, að ofbirtu
lagði yfir mannréttindabaráttu
þeirra og félagshyggju, meðan
hér var hálfgerð nótt. Af þessu
þrennu gaf útþráin eld í augu
og brjóst. Þó að henni væri ald-
rei svalað með utanför, gat hún
gert mann eins og Sigurjón
Evrópuskyggnan og róttækan í
skoðunum ævilangt.
Heiðnin var útþránni sam-
vaxin. „Þú komst eins og geisli
í grafarhúm kalt, svo glóandi
birtuna lagði um allt,“ segir
Stephan um heiðni sína, sem
opinberaðist honum um þetta
leyti, nokkru eftir að hann flutt
ist úr Bárðardal vestur um
haf. Líkt fór Sigurjóni Frið-
jónssyni, svo að hann gerðist
strangheiðinn maður fram eftir
ævi, lét t. d. hvorki skíra né
ferma börn sín. Raunsæisstefn-
an setti manneðlið og þjóðfé-
lagsmálin ofar öllum klerka-
kreddum. I sama orði og þessa
heiðni nefnir Guðmundur „há-
reista kastalagjörð“ hilling-
anna um eyjar og skyggðan
fjörð. Það er auðskilið, að þar
hillti upp framtíðina. Heiðni
frelsisástiíðunnar og hamingju-
vonir íslands urðu samferða
hjá unglingnum. Aðeins eitt er
torskilið í vísunni: Hvað koma
illspáu náttúrufyrirbrigðin
þessu við, norðanhillingin og
hafísar ?
NorðanJiilling veit á veðra-
brigði og úrkomu, minnir á það,
hve byltingasinnuð íslenzka
veðráttan er. Fegurð hillingar
er ekki síður minnistæð fyrir
það, að hún er flagð undir
fögru skinni. Hillingaborgir við
fjörðinn efla ekki síður sköp-
unareðli fyrir það, að þær deyja
nýfæddar inn í drauma manns-
hugans, og svo skellur yfir
hann veðurbyltingin varnar-
lausan, borgarlausan. Hafísinn
á Skjálfanda er stundum tröll-
aukinn borgarís eins og frosta-
veturinn mikla 1880—81, er
þeir Sandsbræður, Sigurjón og
Guðmundur, voru farnir að
stálpast og eignast náttúruauga
sitt. Mynd hans er fögur og
grimmúoug í senn. Ári seinna
ollu hafísar þeim vorkuldum og
sumarhretum, að jörð náði
várla að grænka norðan lands,
og lieyskapur sumarsins varð
svo sem enginn, en fénaður hor-
aður fyrir veturinn. Mörg fleiri
harðæri komu á síðasta þriðj-
ungi 19. aldar. Þaðan efldist
ódrepandi lífsskoðun, sem Guð-
mundur lætur samlagast frels-
isástríðunni og kallar „hafíss-
ins heiðni.“ Einar Benediktsson
kvað um þessa hafísa:
Af því verður norðlenzka nátt-
úran frjáls,
nágranni dauðans lífseigur
fæðist.
Djarfasta bjargráð þingeysku
bændanna var að stofna kaup-
félag sitt einmitt þau árin, sem
hallærið gekk yfir og mest var
þörf á umlíðun verzlunarskulda
hjá Húsavíkurfaktor, erlendri
verzlun á fornri einokunarrót.
En þeir létu ekki aftra sér, þeir
tóku að skilja, hvað verzlunar-
arðránið var og nýlenduféflett-
ing Islands. Friðjón á Sandi var
meðal þeirra bænda, sem fakt-
orinn krafði um skjóta skulda-
greiðslu, nema þeir gengju úr
kaupfélaginu og verzluðu áfram
við sig. En Friðjón vildi ekki
beygja sig né bregðast félaginu,
heldur rak mikinn hluta af án-
um sínum á blóðvöll hjá hinni
erlendu verzlun. Þá var eftir á
Sandi leifar af bústofni, margt
barna, fæðuskortur og fátækt,
en sæmdinni borgið. Þessi sigur
mótaði Sigurjón Friðjónsson
ævilangt eigi síður en útþráin
og heiðnin.
Sigurjón bóndi á Litlu-Laug-
um er marxisti og ákveðinn sósí
alisti.
★
Um æviferil Sigurjóns verður
að nægja stutt skýrsla. Hann
fæddist 22. sept. 1867 á Síla-
læk.þar sem móðir hans var upp
runnin, Sigurbjörg Guðmunds-
dóttir, en að Sandi, sem er
næsti bær, fluttist Friðjón með
fjölskyldu sína fáum árum
seinna. Sigurbjörg varð skamm-
líf. Með síðari konu börnum
Friðjóns varð hópur Sands-
systkina allstór, og mun þá Sig-
urjón því hafa hugsað til jarð-
Þessi mynd var tekin af Sigur-
jóni sextugum
næðis annars staðar. Þó bjó
hann lengi á jarðarparti þar
heima, 1892—1906. Hann kunni
glögg skil á fjárrækt og jarð-
rækt að þeirrar tíðar hætti og
hafði lokið búfræðiprófi ungur
í Eiðaskóla. Að Einarsstoðum í
Reykjadal fluttist hann 1906 og
hélt þar næstu 5 árin sauðfjár-
kynbótabú fyrir Fjárræktarfé-
lag Þingeyinga. Var hann for-
maður þess félags um skeið.
Síðan 1913 hefur Sigurjón set-
ið að Litlu-Laugum þar í daln-
um. Frægur varð sá staður
fyrst, er Laugaskóli reis, og af-
henti Sigurjón skólanum land
fyrir mjög lítið fé.
Kona Sigurjóns var Kristín
Jónsdóttir Ólafssonar. Hún er
látin fyrir 19 árum. Börn þeirra
eru mörg, og má nefna Hall-
dóru Sigurjónsdóttur, forstöðu-
konu húsmæðraskólans á Laug-
um, og Arnór Sigur'jónsson,
bónda að Þverá í Dalsmynni.
Sigurjón hefur verið langa
ævi riðinn við mál sveitar og
sýslu og þingmaður (landskjör-
inn, varamaður) 1917—22. Það
má teljast upphaf að starfsemi
hans í almennum málum, að
hann gerðist í æsku félagsmað-
ur í Huldufélaginu (Ósýnilega
félaginu), sem Jón í Múla og
aðrir Mývetningar höfðu for-
göngu fyrir. Huldufélagið fór
leynt með starfsemi sína, og
töldu sumir áróður þess og inn-
anfélagsfræðslu vera uppreisn-
arkennda og viðsjárverða. Um
félagið hefur Arnór Sigurjóns-
son skrifað í ritgerð sinni um
Þorgils gjallanda, er hann gaf
út Ritsafn hans (Helgafell,
1945, síðara bindið). Sigurjón
var um tíma sýslunefndarmað-
ur en síðan lengi hreppsnefnd-
armaður og oddviti Reykdæla-
hrepps. Deildarstjóri var hánn
í Kaupfélagi Þingeyinga um 40
árá bil og gegndi í öðrum trún-
aðarstöðum þess. Nokkru eft-
ir hið fyrra heimsstríð var Sig-
urjón í stjórn kaupfélagsins og
fékk ekki ráðið þeim endurbót-
um, sem hann taldi nauðsynleg-
ar á fjárreiðum þess. Ágrein-
ingur magnaðist við stjórnar-
meirihlutann, sem var kyrrstæð
ur mjög í skilningi sínum á þró-
un félagsins. Lauk svo, að Sig-
urjón birti í Lögréttu ádeilu-
grein eina um kaupfélagsmál.
Fyrir það var honum vikið úr
stjórn félagsins. Kom þama í
ljós sem oftar, að Sigurjón fór
jafnan sinna ferða, hvikaði yf-
irleitt ekki frá stefnu, sem hon-
um þótti réttmæt, hvað sem
aðrir sögðu. Hann var yfirleitt
ninn starfsamasti maður, er
hann beitti sér í félagsskap, til-
lögumargur, tillögugóður og
vitsmunir hans ávallt í jafn-
vægi. Á alþingi komu fram hin-
ir sömu kostir hans.
★
Þegar Sigurjón komst á sjö-
tugsaldurinn, tók hann að gefa
út ljóðabækur eftir sig og önn-
ur rit. Óvænlegt hefði það ver-
ið venjulegum hagyrðingi að
byrja þá fyrst að leita ljóðum
sínum viðurkenningar. Áður
hafði hann aðeins birt nokkur
þeirra í tímar. og blöðum. Þess
kennir á kvæðunum, að Sigur-
jón hefur lítinn tíma haft til að
æfa og efla skáldorku sína, með
an sálarfjörið var mest. Þess
vegna hefur tækifærið til stórra
afreka farið miklu meir fram
hjá honum en Guðmundi bróður
hans, En Sigurj. á ljúfar raddir
í hörpu sinni. Um langlífi kvæða
hans er ofsnemmt að spá. En
sá, sem les þau af alúð, nýtur
hinnar tæru ljóðrænu þeirra og
göfugrar skapgerðar, sem birt-
ist að baki þeim. Ritin eru þessi:
Ljóðmæli 1928, Skriftamál ein-
setumannsins 1929, Þar sem
grasið grær 1937, Barnið á
götunni 1943, Heyrði ég í hamr-
inum I—III, 1939—44.
Ljóðgáfa Sigurjóns minnir á
Laxá, sem þeir bræður unnu,
og á hafið blikandi, sem Guð-
mundur nefnir:
Frá Laxá, sem ljóðmæli flytur,
við litum á blikandi haf
með eldinn í augum og brjósti
Nú, þegar starfsævi Sigur-
jóns á Litlu-Laugum er lokið,
horfir hann fram á hið meira
haf í þeim hug sem hann kvaddi
Jón á Litluströnd með í ljóði,
samherja sinn úr Huldufélag-
inu:
Oft greip mig sem frostbitur,
feigðarköld hönd
að sjá fjöldann í skjalarans
taumi.
En sjá‘i eg þá fáu, sem fara
sinn veg
og fljót’a ekki sjónlaust með
straumi,
þá horf’i eg með von út í vor-
bjarmans rönd,
og hann vaknar minn gróðrar-
lífs ylur.
Því rétt‘i eg nú eftir þér hendur
og hug
út á hafið, sem veraldir skilur.
Allir sýslungar og samherj-
ar senda hlýjar kveðjur til Sig-
urjóns á Laugum á afmæli
hans.
Björn Sigfússon.
★
Ólotinn í herðum og svo ung-
legur í hreyfingum að margur
fimmtugur hefði mátt fyllast
öfund. Málsnjall á mannfundum
og gat verið tannhvass ef í odda
skarst. Þannig minnist ég
skáldsins og bóndans Sigurjóns
Friðjónssonar á Litlu-Laugum
er ég sá hann fyrst, þá sjötug-
an. Þessi unglegi öldungur er
áttræður á morgun.
Sigurjón er fæddur 22. sept.
1867 að Sílalæk í Aðaldal, en
fluttist með foreldrum sínum
að Sandi í sömu sveit og ólst
þar upp. Á þeim árum var1 oft
hart í búi í Þingeyjarsýslu,
harðir vetur, misjöfn sumur,
hafís og verzlunarkúgun þjörm
uðu mjög að héraðsbúum. Fén-
aður féll úr hor en fólkið svalt.
Afleiðing þessa varð fyrst í
stað þverrandi trú á landið,
sem berast kom í ljós við stofn-
unUtflytjendafélags þeirra Ein-
ars í Nesi og Jakobs Hálfdán-
arsonar, er hafði það markmið
að flytja sem flesta Þingeyinga
til Brasilíu. Minna varð þó úr
þeim landflótta en til stóð og á
þessum hörmungarárum hófst
sú frelsisbarátta í félags- og
menuingarmálum Þingeyinga,
sem Ijómi stafar af enn í dag,
enda þótt örar breytingar þeirra
þjóðfélagsafla er íslenzk alþýða
stöðugt á í höggi við hafi nú
drjúglega afmáð sporin er þá
vor’u mörkuð. Þjóðvinafélagið,
Þjóðliðið, Kaupfélag Þingey-
inga, leyhifélagið Ófeigur í
Skörðum og félagar og síðar
tímaritið Réttur voru baráttu-
tækin sem þingeysk alþýða þá
skóp í uppreisn sinni gegn
kúgun, ófrelsi og harðrétti. Sig-
urjón Friðjónsson kemur
snemma við sögu þessarar al-
þýðuhreyfingar. Hann hafði
lokið prófi frá búnaðarskólan-
um á Eiðum með hæstu próf-
einkunn er þar hafði nokkru
sinni verið veitt, unnið á búi
föður síns að Sandi unz hann
kvæntist Kristínu Jónsdóttur
frá Rifkelsstöðum í Eyjafirði
og reisti bú á þriðjungi jarðar-
innar. Sem ungur bóndi á Sandi
tók hann þátt í störfum leyni-
félagsins Ófeigur í Skörðum og
félagar er varð einskonar kjarni
þeirrar alþýðuvakningar er náði
um það leyti mestri reisn í Þing
eyjarsýsíu, og lagði grundvöll-
inn að hinu fræga Sýslubóka-
safni Þingeyinga. Mun hann ó-
Framhald á 7. síðs. ,