Þjóðviljinn - 30.11.1947, Page 3

ÞióÐVILUINN
3
Suiinudagur 30. nóv. 1947.
Hallgrímur Pétursson
Magnús Jónsson: Hallgrím
ur Pétursson. 1—2. Leiftur
Kvík. 1947.
Hallgrímssevisagan í upphafi
þes'sá'mikla rits er hin óklerk-
legasta og vantrúarlegasta
sem enn héfur' vérið
gerð, og af. þeim sökum vildi
ég kynna bókina nokkrum or'ð-
um. Vantrft mín og vantrú höf-
undarins fara eigi ávallt sömu
götur. En ég fagna viðleitni
bókarinnar að lýsa Hallgrími
sem mjög venjulegum Islend-
ingi í lund og háttum, enda
verður árangur nokkuð góður.
Hallgrímur prestur mundi ekki
lineykslast á bókinni, en það
mundi Brynjóifúr Sveinsson
biskup gera á stöku st.að, ef
liánn læsi hana í himnaríki.
Fjárhagsþzóun 17. aldar er í
fám orðum sýnd í ljósi efna-
legrar söguskoðunar, áður en
saga Hallgríms byrjar. Síðan
.kennir höf. atvinnulömuninni
um sljóleik margra mætra
manna á þjóðmálanauðsynjar,
og Hallgrímur, segir hann,
,,virðist hafa verið einkennilega
ósnortinn af almennum áhuga-
máhun og tekið lítinn þátt í
kapphlaupi samtíðarmanna
sinna. Hann hefur horft á öld-
ina og amstur hennar ofan af
sínum eigin sjónarhól'1. Það var
sjónarhóll skáldsins.
Það er þvú skáldið Hallgrím-
ur, sem prófessor Magnús Jóns-
son, dr. theol., leggur allt kapp
á að kynna í ritinu. Æviraunir
skáldsins verða umgerð og til-
eíni margra athugana, og sama
má segja um trúarsögu Hall-
gríms. Hvorki raunirnar né
trúin hafa géfið honum skáld-
eðlið, heldur fylgdi það honum
óbreytilegt frá vöggu til graf-
ar.
Fyrra bindi ritsins er um öld-
ina, manninn og skáldið. Ræðir
þar einnig um ljóðmæli Hall-
gríms utan Passíusálmanna.
Síðara bindið fjallar um Pass-
íusálma, rit Hallgríms í ó-
bundnu máli og feril rita hans.
Aftast eru rúmar 20 bls. góðra
ljósrn. Sín forblaðsmyndin af
skáldinu er framan við hvort
bindi. Slysalega prentvillu má
sjá á 3. bls. (2 f. 26), og víða
hnýtur maður um ónákvæmt
orðalag eða tvítekningar og
aðra smágalla. En rúmi skal
ekki eytt í að tína slíkt til hér,
Frágangur írtgáfunnar er vand-
aður.
*
Kafli Magnúsar um æsku
Hallgríms er af dómgreind og
nærfærni saminn, þótt heim-
ildir bresti. En illt er að vita
ekki með vissú önnur eins
meginatriði og það, hvort for-
eldrar hans hafa verið skilin
að borði og sæng, meðan til-
finningalíf beruskunnar var að
mótast, og faðirinn verið maður
..skj'nsemdarla-us, svó sem var
Steinn bróðii- hans", éða gáfna-
Jrartar Péturs hafi raunar eigi
ómerkir vérið og ; Hálígrímur
notið forekiraástar.
Með auknum heimildum má
fara að deila um æviatriði og
}m fyrst um það, hvort sigling
Hallgríms íýTÍr 18 ára aldur
hafi verið með eða án frænda-
ráðs. Þjóðsagan lætur hann
strjúka utan í leyfisleysi, en
Magnús mótmælir kröftuglega
Telur hann Ferðasálm Ha.i!-
gríms frá 1632 öruggan vitnis-
burð um, að hann hafi
notið fjármuna og fyrir-
greiðslu ættar sinnar í
utanförinni og lítt í vanda kom-
izt. Efnið í sálminum er m. a.
það að þakka guði hjálp í vand
ræðum utanlands. Þá hjálp
hefði hann ekki getað fengið.
nema frá ættingjum að dómi
liöf., sem segir: ,,Það væri ekki
mikil einlægni í þessum lrveð-
skap, ef hér talaði strokumaður
og flækingsræfill".
En vantrú og efnishyggja
geta villt, og við megum vara
okkur á einlægni Grímsa við
guð. Hann gæti verið í skapi
til að þakka honum fyri.r að
hafa orðið „strokumaður og
flækingsræfill''. Eftir sem áð-
ur þykir mér þjóðsagan um
nokkurs konar strok hans frá
Hólum vera eina virðingarverða
skýringin á djúpinu, sem stað-
fest var milli hans og frænd-
anna nyrðra ævilangt.
Hallgrimur var augnabliks-
barn í lund og gat því sviðið
sárt hvert mein, meðan á því
stóð, en losazt fljótt við allar
kvartanir eftir á, sagt t. d. að
guð „fullvel nærði og klæddi"
um þann tíma, sem raunar var
eymd eða basl. Hann lærði þá,
að
hvort í nótt mér kallt er eða
heitt,
þ'að kærist lítt, á morgun ég
þvi gleymi.
Sjá má í sálmum Hallgríms,
að enginn skapljmdisþáttur er
honum meira vandamál en
þrjózkan. Hún var” eðli hans
sjálfs, afsakanleg gegn mönn-
um, höfuðsyndin andspænis
guði. Hún er rauður þráður í
skiptum hans við lieldri menn,
a. m. k. lengst ævi. Og hún hef-
ur víst valdið miklu um tryggð-
ir ! þeirra Guðríðá'r Símónar-
dóttur og burtför Hallgríms úr
Frúarskóla.
Ekki stilli ég mig um að
benda þarna á hlut, sem höf.
leiðir hjá sér. Hvers vegna leit-
aði Hallgrímur með Guðríði
frillu sína til Grims Bergsson-I
ar í Ytri-Njarðvík ? Og hversl
vegna hlutu þau samstundisi
hjálp hans og vináttu? Það
gerði saga Grims. Hann hafði
fyrir löngu gerzt hórsekur með
Rósu Ásgeirsdóttur og gifzt
henni síðar. í sekt og fyrir gift-
ingarleyfi galt hann höfuðs-
manni 1627 mestallar eigur
sinar, 500 dali, sem voru
stórfé þá. Grímur var vel menn.t
ur og lögréttumaður um skeið.
Tiltæki Hallgríms að leita á
hans náðir sýnir glöggt að hann
vildi þar í sveit með bersynd-
ugum, sem hann gæti borið
upprétt höfuð.
Enginn stafur né minnstu
líkur hafa fundizt fyrir því, að
Hallgrímur hafi iðrazt þess að
taka saman við Guðríði Sím-
onardóttur. Fálæti með þeim
hjónum gat af mörgu öðru
sprottið en því, að Hallgrímur
efaðist um þá guðlegu ráðstöf-
un, að þau hlytu að cigast. 1
sambandi þeirra var þá það eitt
saknæmt, að samfarir þeirra og
barneign skyldu gerast of
snemma. Það samrýmist ekki
stórlæti og þrjózku Hallgríms
gagnvart mönnum, að hann
hafi nokkurn tíma hérlendis
játað brot sitt stærra en það
var fyrir íslenzkum lögum og
réttarvitund, sem sé lausaleik,
einfalt frillulífisbr-ot. Skólamiss
ir og reiði Brynjólfs biskups
var þung refsing á sinn hátt’,
en ekki ærumeiðing.
Af þessum ástæðum virðast
mér hjúskaparmál hans og
kröggur á Suðurnesjum hafa
hert hann og ekki bælt né lam-
að, og um' það ber sá kveðskap-
ur vitni, sem Magnús Jónsson
rekur í sambandi við dvalarár-
in syðra. Vísan meinfyndna um
meistara Bryn jólf: Biskupinn
biessar lijalla — er, eins og
M. J. skýrir hana, ágætt sýnis-
hom af hugarfari skáldsins á
þeirri tíð.
Það hefur verið tízka og helzt
enn a. n. I. í þessari bók að
Framh&iö á 7. síðu
og bœkurnur fást í
UókabúH
MÁLS OG MliWI.VÓ lK
Hans Kirk:
lliu pólitísUu J$> óbels ver ðlaiftit
He had written praises of a regicide,
He had written praises of all kings whatever;
He had written for republics far and wide,
And then against them bitterer than ever.
For p>antisocrasy he once had cried
Aloud — a scheme less moral than 'twas clever;
Then grew a hearty anti — Jacobin —
Had tum'd his eoat — and would have tum'd his skin.
Byron: The Vision of Judgement.
Ef Nóbel hefði ekki stofnað
til bókmenhtáverðlauna sinna,
væru þeir varla ma.rgir ut-
an Svíþjóðar, sem »Héf^.u| eifi-
hverja hugmynd um sænsku
akademíuna. Hún er eftirmynd
af þeirri frönsku og stofnuð á
þeim tímum, }>egar smákóngar
Evrópu eltu jafnt hárkollutízku
frá Versölum sem og bók-
menntaleg uppátæki. Það var
þannig myndað til heiðurs
sænsku konungsfjölskyldunni,
og ávallt loðandi við það hæfi-
legur ilmur myglu og kölkunar.
Þegar Albert Engström var
gerður að meðlimi, er sagt, að
hann hafi látið í Ijós ótta sinn
við, að það orkaði sem virðing-
arleysi fyrir hinni háu stofn-
un, að hann lét sjá sig þar með
heyrnarpípu, en roskinn aka-
demíubróðir róaði liann með því
að fræða hann á því, að heyrn-
arpípur og hækjur væru til
þess eins að auka þá lotningu,
sem umlukti akademíuna.
Lotninguna getum við látið
liggja milli hluta. Með örfáum
undantekningum samanstendur
stofnunin af meðalmennum á
bókmenntalegu sviði, og gefur
þar að líta jafn-hæpnar persón-
ur og vin Hitlers Sven Hedin
og hinn pólitískt og siðferðilega
illa þokkaða Fr. Böölr.
Nóbel ákvað í reglugerð sinni,
að verðlaunin skyldu veitt
„hugsjóna-höfundi'' og mætti
ekki taka tillit til þjóðernis.
Hvorttveggja fyrirmælin hafa
hvað eftir annað verið snið-
gengin geypilega. Sennilega(
mun meirihluti stofnunarinnar
halda því fram, að orðið „hug-
sjóna-höfundur" beri að skilja
heimspekilega, þannig að rit-
höfundur, sem marxistískur er
í lífsskoðun, sé fyrirfram úti-
lokaður frá því að koma til
greina. Og frá því 1901, á sama
tíma og níu Norðurlandahöf-
undar hafa hlotið verðlaunin,
þá hafa þau aðeins einu sinni
fallið í skaut Rússa. Og í það
sinn hlaut þau afturhaldssamur
landflóttamaður, hinn þraut-
leiðinlegi og alls ómerki-
Ivan Bunin.
I ár féllu verðlaunm í skaut
André Gide, og það verður ekki
skilið öðruvísi en sem full sönn
un á framangreindu. Ef benda
ætti á siðferðislega upplausn
og andlega siðspillingu innan
bókmennta, er ókleift að finna
ljósara dæmi en Gide. Hann er
glæsilegur stílisti, eins og aðrir
franskir höfundar, en mjög erf-
itt mun vera að sýna fram á í
ritmemisku hans nokkuð, sem
gefi til kynna „hugsjóna-höf-
und", enda þótt hann hafi daðr-
að við trúmál á sama hátt og
hann hefur daðrað við kynferð-
islega spillingu sem einskonar
lífsskoðun. 1 pólitík hefur hárin
hlaupið allt frá fagurfræðileg-
um níhUisma til fagurfræðilegs
kommúnisma, en á árunum milli
stríðanna ferðaðist hann um
Sovétríkin og uppgötvaði þá, að
sósíalismi er ekki sama og
fagurfræði. Hann sneri heim-
leiðis og ritaði bók um Sovétrik
in þar sem hami tók ;— í nafni
einstaklingshyggjunnar — af-
stöðu gegn öllu, sem hann hafði
séð þar. Önnum kafin þjóð, sem
leitaðist við að byggja upp
nýjan og betri heim, hafði ekki
minnsta aðdráttarafl fyrir þenn
an nýtizka, franska og úrkynj-
aða rithöfund. I Sovétríkjunum
ilmaði ekki af neinni rotnun.
Nazisminn féll miklu betur í
smekk hans, þegar Hitler braut
upp dyr Frakklands, Gide segir
sjálfur í prentaðri dagbók sinni,
að sér hafi fallið mjög vel í
geð útvarpsræða Petains, þegar
hann talaði um hið nautn-
þrnngna andrúmsloft, sem hvílt
hefði yfir Frakklandi frá því
1918 og valdið niðurlægingunni.
Þessi fyrrverandi andfasisti var
reiðubúinn að hefja samvinnu
við Þjóðverja, og hann tók af-
stöðu gegn andstöðuhreyfing-
unni, því að andstaða leiddi
ekki annað af sér en hefnd. En
eftir að Rússum fór að ganga
betur, fann hann lyktina af ó-
sigri Þjóðverja og reyndi í „við
tölum" sínum að fullvissa vini
sína um, að hann væri réttu
megin.
I „Ung má verden ennu vere"
lýsti Nordahl Grieg „hlumanist-
anum" eins og manni, sem sér
hið illa, en berst ekki gegn því.
Gide hefur aldrei verið borgara-
legur „humanisti". I skynjun
hans er hvorki til gott né illt
lieldur spillt dýrkun munúð-
kenndra og fagurfræðilegra
ævintýra.
Nóbelsverðlaunin síðastliðið
ár- hlaut þýzki rithöfundurinn
Hermann Hesse, sem er hræri-
grautur áf smáborgaralegri
þýzkri rómantík, Nietzsche og
Freud, Buddhisma og sálna-
flakki og hefur frá því í síðustu
heimsstyrjöld tínt eilífðarblóm
suður í Sviss. í ár hefur verið
valinn fulltrúi hins glataða
franska borgara, svo að það er
óneitanlega vi^s lína, sem farið
er eftir. Nú ríður á að styrkja
hina afturhaldssömu stefnu í
bókmenntunum og vekja lífs-
hræringar með hálfdauðu hræi
borgaralegra bókmennta.
Hér er pólitík að verki og
Framhald á 7. síðu