Þjóðviljinn - 19.02.1950, Side 5

Sunnudagur 19. febrr.ar 1950.
ÞJÖÐ VIL.JI.NN

Keldur á Ran
í búrí (teikning Kristínar Skúladóttur).
Stefán Jónsson: Margt getur
skemrotilegt skeö. Skúldsaga.
tsafoldarprentsmiöja 1949.
Innan á titilblaði bókarinnar
er skráð þessi athugasemd:
Sagan er einkum ætluð bömum
og unglingum og vinum- þeirra.
■— Með þeim orðum 'er gefið í
skyn að sagaii sé ,,'dreixgjabók“
eða „unglingabók," og má það
raunar til sanns vegar færa.
En hún er samt sem áður góð-
ur lestur fleiruní en þeim sem
hún ,,er einkum ætluð“. Hún éf
valin bók öllum bókmenntavin-
um.
Hér segir af Júlíusi Boga-
syni, reykvískum dreng á ferm
ingaraldri, sendum, af föður sín
um og skilningssljórri stjúpu,
í sveit „svo að hann mætti
vaxa........að viti og þroska.“
Hvoru tveggja voru búin örðug
vaxtarskilyrði í Reykjavik. Þó
reynir drengur tvisvar að
strjúka „heim“ og kemst reynd
ar alla leiðina í síðara skiptið.
Skátamir sem fundu hann ör-
magna á heiðinni fluttu hann.
En hann er sendur brott á nýj
an leik. Síðan líður að hausti,
og um veturinn skal hann vera
í skólanum nýreista. Og betri
tími fer í hönd. Blindur maður
með ónýtt útvarpstæki kem-
ur til sögunnar, og söguhetja
vor á hugmynd að skemmtun
skólabarnanna. Ágóðanum skal
varið í kaup á nýju tæki handa
blindingjanum. Hann hrekkur
hvergi nærri til, og áður en
frekari aðgerðir séu hafnar
kveður gamli maðurinn veröld
sína. Hvað verður nú um ágóo-
ann ? Þau sameinast um þá hug
■mynd að fá sér land til ræktun-
ar, og „rækta þar kartcflur,
kál og annað grænmeti.“ Síðan
kom vorið, og „hugsjónimar
byrjuðu að rætast.“ JúJíus
Bogason „fann, að hann sjálfur
yar að verða þátttakandi tnikiis
ævintýris." Og maður strýkur
ekki meir. -
Væmin sveitarómantík •— eða
hvað? Nei, ekkert nálægt því,
sem betur fer. Hvemig átti
saga Júlíusar Bogasonar að
enda öðru vísi en svona? Átti
hann kannski að flækjast til
Reykjavíkur og lenda þar í
þjófnaði og innbrotum vegna
athvarfsleysis á eigin heimili?
Og Litla-Hraun blasti við í
mátulegri fjarlægð. Það hefði
óneitanlega verið anzi sniðugt
að skrifa slíka dr.engjabók
handa „bömum og unglingum,"
og hún hefði fallið í. kram
þeirra sem ekki líta við skáld-
skap nema hann sé fullur af
tragík og djöfulskap, eins og
tíðast er hér á hnignunarsvæði
vorrar ríkjandi menningar.
Slik saga hefði líka speglað
lífsveruleik nokkurra tuga af
reykvískum unglingum-. Stefán
Jónsson lætur þann veruleik
speglast í bakgrunni sögu sinn
ar. En hann lætur ekki við það
sitja. Hann vísar leiðina út úr
ógöngunum. Það er ekkert
frumleg leið. Hún er jafnrétt
Framhald á 7. síðu.
Fyrir jólin kom út gagn-
merkt rit samið af Vigfúsi Guð-
mundssyni fræðimanni, sem oft
er kenndur við Engey. Vigfús
er þegar góðkunnur af bókum
sínum um Oddastað, Eyrar-
bakka og greinum í blöðum og
tímaritum. Hvert rit, sem frá
hans hendi kemur, er kærkomið
öllum þeim, sem unna þjóðleg-
um fróðleik. Hann er glöggur
og vandvirkur fræðimaður, rit-
ar kjamyrtan stíl, oft smákenj-
óttan, en sver sig í ætt hinna
alþýðlegu, íslenzku fræðimanna,
sem hafa lagt drýgstan skerf
að því að skrá og varðveita
þjóðarsöguna.
Keldur á Rangárvöllum eru
fornt höfuðból, en þó ér það
hvorki stærð jarðarinnar né
aldur hennar sem byggðs bóls,
er gefur henni sérstakt giidi nú
á dögum. Á síðastliðnum ára-
tugum hafa allar byggingar í
sveitum landsins tekið .gagn-
gjörum stakkaskiptum, svo að
við sjáum lítil merki um líf og
starf genginna kynslóða. Lifn-
aðarhættir og strit þessara kyn
slóða- var oft þannig, að sjálfs-
ánægðum borgurum íslenzka
lýðveldisins mundi mörgum
hverjum hrjósa hugur við raun
hæfri lýsingu á háttum náinna
forfeðra. Þótt við ferðumst um
landið þvert og endilangt, sjá-
um við óvíða merki þess, að
hér hafi þegar búið um 33 kyn-
slóðir. Flest ðll mannvirki þau,
sem nú standa, hafa verið reist
á þessari’ öld, þótt .einstöku
byggingar teljist frá síðara
hluta 18. aldar. Bæjarhúsin á
Keldum eru beztu menjarnar,
sem við eigum um foma bygg-
ingarhætti og hýbýlamenningu.
Eg hef oft komið að Keldum,
en ein för þangað er mér minn
isstæðustu. Eg var þá í för
með bandarískiun prófessor,
sem hafði ferðazt víða um lönd
og kannað hér á landi flesta þá
staði, sem ferðamönnum eru
gjamast sýndir. Við komum að
Keldum síðla dags í dásamlegu
veðri í júlímánuði og skoðuð-
um byggingamar. Þessi hýbýli
eru nú eign ríkisins og eigi
framar notuð til íbúðar. Hér
var þó öllu snoturlega fyrir
komið, eins og fólkið hefði
bmgðið sér til kirkju og væri
bráðlega væntanlegt. I hverju
húsi blöstu við ái.öid og ilát,
sem notuð voru á hverjum
sveitabæ til skamms tíma.
Skyrsáir og saltkjötstunnur
stóðu á stokkum í búrinu, kist
um og byrðum var raðað með-
fram veggjum á skálaloftinu,
bönd, bösl, smíðatól og jafnvel
hærupokar, gjarðir og reipi
héngu á sínum stað í skemm-
unni. Við gleymdum tímanum
í þessum aldagömlu húsakynn-
um, og áhugi og hrifning út-
lendingsins varð til þess að ég
sá þessi fornu hýbýli í nýju
ljósi. Hér var hvorki háreist
né vítt til veggja á erlendan
mælikvarða. Það, sem einkum
hreif okkur, var hve öllu var
vel og haganlega fyrirkomið
og vandvirkni snyrtimennska
og smekkvísi lýsti sér í hverj-
um hlut. Engar bækur geta gef-
ið jafnglögga lýsingu á lifnaðar
háttum manna hér á landi und-
anfamar aldir og húsakynnin á
Keldum. Skálinn þar mun elzta
bygging landsins, sennilega að
nokkru siðan á 12. öld.
Bæjarhúsin á Keldum eru dýr
mætar menningarsögulegar
menjar. Mann hlýtur að furða
á því, að fleiri sveitabæir
skuli ekki hafa varðveitzt frá
svipuðum tima. Að vísu eru
nokkrir aðrir bæir við lýði, sem
sýna dável húsakynni fólks á
19. öld, þar á meðal bærinn
á Grenjaðarstað, en Keldur bera
þó að ýmsu leyti af öllum þess-
um bæjum. Ættmenn Vigfúsar
Guðmundssonar hafa búið þar
í nokkra ættliði, ,og það er þeim
einum að þakka, að þessi hýbýli'
og allt sem þeim fylgir hefur.
varðveitzt jafnvel og raun ber
vitni. Þetta fólk unni og ann
fornum þjóðlegum fróðleik- og
er annt um að haldá öllu til
haga. Skúli bóndi á Keldum,
bróðir Vigfúsar, ritaði margt
um menn og málefni á Rangár-
völlum og var ættfróður vel.
Sama máli gegndi um bróður
þeirra, Jón bónda á Ægissíðu.
Þessir bræður ráku rausnarbú,
en voru þó sískrifandi og safn-
^ andi fróðleik sem
^ snerti ekki beinlínis bú
V i reksturinn. Þeir
voru sjálfir meðal síðustu full
trúa þeirra kynslóða, sem báru
uppi hina bóklegu menningu
okkar Islendinga, þótt aldrei
hefðu setið á skólabekk. Vigfús
hefur lagt stund á fleira en
búskap og ritstörf um dagana
og flutt oftar búferlum en bræð
ur hans. Hann hefur þó jafnan
haft mikinn hug á þjóðlegum
fræðum, þótt hann flyttist
burt úr átthögum sínum austur
í Rangárþingi.
Bók Vigfúsar um Keldur er
samantekning á öllu því, sem
hægt er að grafa upp um bú-
skap, búnaðarhætti og ábúend-
ur á þessari jörð, frá fornu fari.
Frásögn hans er nákvæm og
greinagóð, og lýsing hans á
húsakynnum, starfi fólksins og
leikjum er menningarsöguleg
heimild, um horfna lifnaðar-
hætti. Bókina prýða margar
ljósmyndir og vel gerðar teikn-
ingar af áhöldum og hýbýlum.
Þeir Keldnamenn hafa því arf-
leitt þjóðina að menningarsögu
legum dýrgrip, þar sem bæjar-
húsin á Keldum eru, og greina
góðri lýsingu af fólkinu, sem
bjó á þessari jörð, og baráttu
þess fyrir því að bjarga henni
undan sandfokinu. Það hefur
kostað þrotlaust strit í nokkra
mannsaldra að bjarga meira ,að
segja túninu á Keldum frá upp-
blæstri, en nú mun það stríð
endanlega unnið. .
Vigfús er svo þaulkunnugur
því efni, sem hann.ritar um í
þessari bók, að það er ekki á
mínu færi að finna snögga
bletti á frásögn hans. Þó virð-
ist mér hann ekki gera nægi-
lega skarpan greinarmun stund
um á héimildum sínum, svo ,að
saman blandast fnunhéunildir
og ályktanir manna á síðari
tímum. í. a. m. segir hann um
Gró Sturludóttur: „Hvergi
finnst hennar getið á prenti
nema í Ættarskrám J. Þ. og á
einum stað í Biskupasögum (1.
612). — Húsfreyja er hún tal-
in í registri Biskupasagna.“
Svipað kemur fyrir í kaflanum
um Skúla Loftsson, en slíkt eru
smámunir. Bókin um Keldur
er í heild merk menningarsögu-
leg heimild.
g_. -Mtm.
Reykjavík, 12.2. 1950,
Björn Þorsteinsson.
SvrjfT -'O?
ÍZU-ct't I.^T
| ttil'
ir'n-
!
Skálinn á Keldum
(teikning Kristína’
Skúladóttur).