Þjóðviljinn - 05.08.1951, Qupperneq 3

Sunnudagur 5. ágúst 1951 — ÞJÓÐVILJINN — (3
Óskar B. Bjarnason, eínaíræðingur:
Það er heilmikið á seiði aust-
ur við Sogsfossa núna. Mikil
umferð af bílum og þungum
vélum og menn á gangi með
stríðshjálma á liöfði. Það er
verið að virkja Sogið. Það er
önnur — og síðasta atrenna,
því nú skal það fullvirkjað.
Ljósafossvirkjunin komst upp
á árunum 1935—1937. Kistu-
foss-Irafoss virkjunin á árim-
um 1951—?
Það heyrist töluð sænska og
danska innan um íslenzkuna
þarna austur frá. Verktakar
eru sænsk og dönsk félög í sam
einingu. Margskonar skemmti-
leg yitlend nöfn á hlutunum fá
yfirhönd í bili. Jarðgöng heita
„túnnill“. Vagnar sterklegir og
Ijótir, sem hafðir eru til að
flytja ruðning úr göngunum
heita ,,dumptórar“ Vinnupallur
á þrem hæðum sem komið er
fyrir á trukk einum sterkum
niðri í jarðgöngunum heitir
„júmbó“. Brunnur einn yfir 20
metra djúpur og 8 metrar í
an og er mér sagt að það sé
sterkasta brú á landinu. I stað
þess að leiða vatnið frá stífl-
unni í pípum og byggja aflstöð-
-ijtSurfrá hjá Kistufossi
er vatninu hleypt niður í jörð
ina strax við efri fossinn og
hilfð jarðgöng fyrir frárennslið
frá túrbínunum.
Það er búið að grafa og
sprengja brunn mikinn niður
þangað sem þak stöðvarinnar á
að vera, 20 metra undir yfir-
borði og hólfa úr berginu fyrir
lofthvelfingunni og verið að
steypa hana. I neðanjarðarhús-
um er nefnilega byrjað á því
að smíða þakio.
Allt sem losað hefur verið til
að hægt væri að steypa þessa
hvelfingu hefur verið flutt upp
á yfirborðið gegnum brunninn
með lyftuikrana. I þessu opi
upp á yíirborðið verður
seinna komið fjTÍr ventli til
loftræstingar fyrir neðanjarð-
arhúsið og lyftu. Þetta verður
aðalinngangurinn í stöðina.
I jarðgöngunum. Vinna með þrýstiloftsbor.
þvermál sem liggur niður á þak
væntanlegs neðanjarðar stöðv-
arhúss heitir ,,skaktin“. Sjálft
fyrirtækið heitir: „Fosskraft",
símnefni, bréfhaus og skrif-
stofa í Reykjav. Þeir sem vinna
við fyrirtækið heita einu nafni
„fosskraftar". „Þarna er rútan,
sem fer með fosskraftana í bæ-
inn“ segja menn. Þeir eiga
helgarfrí.
Og svo er Tómas Guðmunds-
son að yrkja í sumarbústað sín-
um þarna rétt fyrir ofan í
landareign Efri-Brúar.
*
Neðst við Kistufoss er verið
að grafa göng inn í jörðina og
eiga þau að fara undir ána og
að Irufossi þar sem nýja stöð-
in á að standa — eða liggja
neðanjarðar austan og ofanvert
við fossinn.
Göngin verða . nálægt 700 m
löng og eiga að taka við frá-
rennslinu frá túrbínunum við
írufoss. Þama á fossbrúninni er
veri'ð að byggja stíflu sem á að
stöðva vatnið eftir það hefur
farið gegnum Ljósafossstöðina
fyrir ofan. Ofanvert við stíflu-
stæðið hafa verið grafnir þrír
miklir svelgir inn í árbakkann
og eiga þeir að liggja að túr-
bínunum í neðanjarðarstöðinni.
Það er komin ný steinsteypubrú
yfir ána þarna dálitið fyrir of-
Neðan við brekkuna er verið
að grafa göng sem eiga að
liggja inn að stöðvarhúsinu og
allt efni sem hola þarf út fyrir
húsinu sjálfu og túrbínunum
verður svo flutt um þessi göng.
Þar á ekkert vatn að renna.
Eru hjálpargöng meðan á bygg'
ingunni stendur. Þegar b ygg-
ingunni er lokið verða þau höfð
fyrir varainngang. I jarðgöng-
unum er unnið nótt og dag.
Gerðar eru djúpar holur inn í
bergið með þrýstiloftsborum,
sprengiefni sett í holurnar og
síðan sprengt með rafmagns
kveikiþræði.
Þá losnar af öllu stálinu í
einu svo sem þriggja metra
djúpt lag og rúmlega það. Það
tekur nálægt sólarhring að
bora, sprengja og flytja burt
hverja 3ja metra spildu. Svo
það má gera ráð fyrir að göng-
in lengist um 3 metra á sólar-
hring til jafnaðar.
Til þess að halda andrúms-
loftinu hreinu í göngunum er
blási lofti þangað inn. Þetta er
nauðsynlegt því eiturloft getur
myndast bæði frá' vélum þeim
sem hér eru í gangi og frá
sprengingunum. Göngin eru
ennfremur upplýst með raf-
ljósum. Sprengingnnum og allri
vinnu í göngunum er stjórnað
af vönum sænskum „bergmcinn-
um“. Það eru einir 10 eða 15
þeirra þarna, sem hafa margra
ára reynsla í faginu að grafa
göng ofan í jörðina og gegnum
fjöll.
Það stendur reyndar til að
gera ein jarðgöngin enn í sam-
bandi við virlcjun Sogsins. Þau
eiga að koma gegnum Drátt-
arhlíðina milli Þingvallavatns
og Úlfljótsvatns.
Hæðarmunurinn á yfirborði
þessara tveggja vatna er rúml.
20 m. og þetta fall er hægt að
virkja með neðanjarðar túrbínu
stöð við Þingvallavatn cg frá-
rennslisgöngum. Einnig mætti
byggja aflstöð ofanjarðar neð-
an við Dráttarhlíðina. Og eru
báðir möguleikar til álita. Neð-
anjarðarstöðin gæti komið aust
anvert vð vatnsendann, ré.tt þar
hjá sem Sogið leggur af stað
yfir þröskuldinn niður flúðirnar
framhjá Dráttarhlíð.
Það er nefnilega þröskuldur
þarna sem Sogið byrjar —
stífla, sem náttúran hefur sjálf
gert til þess að halda Þingvalla
vatni á sínum stað. Vatnsdýpið
á þröskuldinum er ekki nema
2 metrar en skammt fyrir innan
er dýpið 6 metrar og eykst
ört úr því.
Það er ekki auðvelt fyrir ó-
kunnuga og „óviðkomandi“ að
átta sig á hvað hér er að gerast.
En ég er svo heppinn að hafa
Tómas Tryggvason jarðfræð-
ing fyrir leiðsögumann. Tómas
er nefnilega jarðfræðilegur
ráðunautur stjórnar Sogsvirkj-
unarinnar við þessar fram-
kvæmdir. Það þykir sjálfsagður
Bráðabirgðastífla Við írufoss. Á bak \ið sjást hólfin þrjú fyrir
aðrennslið að túrbínunum og kraninn við opið nður
að vélahúsinu.
hlutur að hafa jarðfræðing til
skrafs og ráðagerða við fram-
kvæmdir sem þessar. Það varð-
ar auðvitað miklu að vita fyr*
irfram gerð og eðli jarðlaganna
á staðnum áður en byrjað er að
vinna, t. d. er gott að vita
hvort mikill leki muni verða þar
sem grafa á jarðgcUg og er þá
ef til vill hægt að velja stað þar
sem leki er minnstur og auð-
veldast að grafa o. s. frv. Og
það var enda búið að vinna
mikið starf við boranir og jarð-
fræðiathuganir áður en byrjað
var á framkvæmdum hér.
En nú förum við að skoða
aðalgöngin. Auðvitað er óvið-
komandi bannaður aðgangur,
en ef liann fer samt þarna inn,
gerir hann það á eigin ábyrgð.
Fosskraft börgar ekki neitt ef
„óviðkomandi" fær stein í haus
inn. Tómas er orðinn vanur
þessu og gengur um allt eins
og heima hjá sér.
Við fáum hjálma og göngum
inn í rangalann. Það er ekkert
grjóthrun og engin rigning að
ráði. Það seitlar bara í gegn á.
stöku stað. En rigningin kann
að aukast þegar kemur undir
ána. Göngin eiga að fara þar
undir sem áin er mjóst, en þar
er hún 100 metrar. Það er ann-
ars merkilegt að ganga svona
inn í jörðina og geta skoðað botn
inn á blágrýtishrauninu yiir
höfði sér. Uppi á yfirborðinu
sér ekki í neitt hraun. Það er
þykkur mýrarjarðvegur með-
fram ánni.
Þakið á göngunum er botn,-
inn á hrauni sem runnið hefur
á einhverju hlýviðriðsskeiði
jökultímans. Botninn á hraun-
inu er alveg sléttur að sjá eins
og fægður af leir. En yzt £
göngunum þar sem frost hefur
sprengt ofurlítið úr þakinu,
koma stuðlarnir í ljós. Á öðr-
um stað liggur móberg cfan á
þessu hrauni segir Tómas mér.
Það kemur t. d. í ljós í brunni
þeim sem búið er að grafa nið-
ur á þak væntanlegs stöðvar-
húss. Sjálf göngin liggja gegn-
Framh. á 7. síðu-
Guðmundur iknlaugsson:
SKÁK
Tvenn taiilok
Opið niður í þaWivelfingu stöðvarliússins.
Oft getur smávægilegur mun-
ur haft örlagaríkar afleiðingar
í skákinni ekki síður en annars
staðar. Árið 1905 birtist í tékk
nesku skáktímariti þraut eftir
taflmeistarann Duras. Taflstað-
an vai þessi: Hvítur Kb4, peð
b2; svartur Kh6 peð g7. Hvít-
ur á að vinna. Ef hvíti kóngur-
inn stæði á a3, stæðu hvítur og
svartur alveg eins að vígi og
skákin væri greinilega jafn-
tefli, en þessi iitli munur rfður
baggamuninn. Vinningsleiðin er
aðeins ein. Hvíti kóngurinn þarf
bæði a’ð geta bægt svarta kóng-
inum frá b-peðir.u og elt svarta
peðið, ef það leggur af stað
Vinningsleikurinn er 1. Kc5! Nú
á svartur um tvennt að velja.:
A) 1. — g7—g5 2. b2—b4 g5—
g4 3. Kd4 Kg5 4. b4—b5 g4—g3
(Ekki Kf4, því að þá rennur
hvíta peðið upp me'ð skák) 5.
Ke3 Kg4 b5 b6 Kh3 7. b6—
b7 g3—g2 8. Kf2 og vinnur.
Ef svarti kóngurinn ætlar að
lá hvíta peðinu, verður hann
ið reyna það strax, og þá kem-
ur B) fram: 1. Kc5 Kg6 2. b4—
b4 Kg6—f7 (en ekki Kf6, Kd6)
3. b4—b5 Ke8 4. Kc6 Kd8 5.
Kb7 g7—g5 6. b5—b6 g5—g4
7. Ka8 si—g3 8. b6—b7 g3—g2
9. b7—b8D og vinnur.
I síðari tafllokunum fcrnar
hvítur riddari sér á ýmsa vegu
til þess að ryðja peði brautina
fram. Þessi lok eru eftir rúss-
neska höfundinn Troitzky og
birtust í fyrsta sinn 1916. Tafl-
staðan er þessi:
Hvítur Khl, Rf5, peð d3 og
aG. Svartur Kf3, Rc8, peð b6.
Hvítur á að vinna. Hann leikiur
1. d3—d4. Svartur má þá ekki
leika Ke4 vegna Rd6f! Rxd6,
a6—a7 og peðið rennur upp.
Hann verður því að. leika. 1. —
Kf4 en þá vinnur hvítur á falleg
an hátt: 2. Re7! Ra7 3. Rc6!
Rxc6 4. d4—d5 og nú hlýtur
а, nnaðhvort peðið að komast
upp. Skemmtilegt er það, að ef
svartur drepur ekki riddaranh í
3. leik, koma tvö skyld til-
brigði: 3. — Rb5 4. d4—d5 Kf5
5. Rd4+ eða 3. — Rc8 4. d4—d5
Kf5 5. Re7+. Aftur á móti má
hvítur ekki breyta leikjai öðinni1
og leika 3. d4—d5 vegna Kc5
4. Rc6+ Kxd5 5. Rxa7 b6—b5
б. Rxb5 Kc6 7. Kg2 Kb6 8.
a6—a7 Kb7 og nú er engin leið
að reka svarta kónginn út úr
horninu.
Svipuð tafllok komu fyrir í
skák milli H. Wolfs og A. Bal-
oghs 1929. Þar kom þessi staðai
upp eftir 47 leiki:
Framhald á 7. gíðfi