Þjóðviljinn - 12.02.1953, Qupperneq 4

4) — ÞJÓÐVILJINN — Fimmtudagur 12. febrúar 1953
in
A á
i Jó
ons
sta
I dag eru liðin 80 ár frá
fæðingu Jóns Trausta. Þjóð-
viljanum þykir lilýða að geta
af því tilefni helztu æviatriða
hans, nefna heiti nokkurra
fcóka hans,
Hann hét Guðmundur Magn-
ússon borgaralegu nafni, og
fæddist á nyrzta bæ á Islandi,
liifi á Melrakkasléttu, 1873.
Foreldrar hans voru Guðbjörg
Guðmundsdóttir og Magnús
Magnússon, fátæk hjón í hús-
mennsku. Á fyrsta ári fluttist
hann með foreldrum sínum
að Hrauntanga, smákoti á
Öxarfjarðarheiði, og dvaldist
þar með þeim til 5 ára ald-
urs. Faðir hans lézt árið 1878,
en móðir hans sat uppi með
5 ung börn. Var þá fjölskyld-
unni sundrað. Næstu 5 ár æv-
innar elst Guðmundur Magn-
ússon upp á sveitinni, hjá
Jóni bónda Sigurðssyni á
Skinnalóni í Kelduhverfi. Tíu
'ára gamall flyzt liann aftur til
móður sinnar er þá var gift
öðru sinni, og bjó á Núps-
íkötlu við Rauðanúp sem er
vesturhom Sléttu. Með móður
sinni og stjúpa var hann fram
■yfir fermingu, en verður síðan
vinnumaður í nágrenninu.
Gegnir hann þeim störfum um
2ja 'ára skeið, en leggur þá
fyrirvaralítið land undir fót,
og nemur ekki staðar fyrr en
í Mjóafirði eystra. Hann er.þá
18 ára að aldri, og gerist nú
sjómaður um skeið. Eftir
hálft annað ár, haustið 1893,
ræðst hann til Seyðisfjarðar
sem þá ,var mikill uppgangs-
bær. og hefur prentnám hjá
Skafta Jósefssyni ritstjóra.
Sumarið 1895 dvelst hann í
Reykjavík að fullnuma sig í
prentiöninni. Næsta sumar
ferðast hann sem leiðsögu-
maður með Daniel Bruun,
um Norðurland; en siglir til
Danmerkur um haustið.
Um dvölina í Höfn komst
hann síðar svo að orði: ,,Eg
harðist þar mínar 9-10 stund-
ir á dag við hungrið, en það,
sem þá var afgangs dagsins,
fyrir hugsjónum mínum. Fyrr-
nefnda baráttan gekk illa —
hin siðari skár“. Sumarið
1898 kemur Guðmundur til
Akureyrar, og kvænist þar um
sumarið unnustu sinni, Guð-
rúnu Sigurðardóttur. Um
fhai^stið flytja ungu hjónin til
Reykjavíkur, og áttu þar
heima síðan. Þar stundaði
Guðmundur einkum prentverk,
ennfremur skrifstofu- og
verzlunarstörf, einnig dag-
launavinnu i ígripum. Guo-
mundur Magnússon andaðist
úr Spönsku veikinni haustið
1918, 45 ára að aldri.
Það er haft fyrir satt að
Guðmundur Magnússon hafi
byrjað prentnám til að kom-
ast. í samband við bækur, les-
mál. Hugsjónir þær sem hann
fcarðist fyrir í Kaupmanna-
höfn voru tvímælalaust þekk-
ingin og skáldskapurinn. Þar
toirti hann fyrstu sögu sína,
Surtlu, í Dyrevennen 1897. •
Árið eftir voru prentuð eftir
hann tvö kvæði í ísafold; og
1899 kom á þrykk fyrsta bók
hans, ljóðakverið Heima og
erlendis, flest kvæðin raunar
ort á síðari staðnum. Síðan
liðu 4 ár þar til íslandsvísur
hans komu út, myndskreyttar
af Þórarni B. Þorlákssyni.
Sama árið mun hann einnig
hafa. sámið lióðleikinn T->;t;
•en það var ekki fyrr en árið
1906 sem hann gerðist frægt
skáld. Það ár kom Halla út,
skáldsagan Leysing árið;eftir;
og Heiðarbýlið, framhaid
Höllu, í 4 bindum árin 1908 —
1911. Það er ein mesta skáld-
saga á íslenzku; og í liennar
krafti. fyrst og fremst er Jón
Trausti, eins og höfundurinn
var farinn að kalla -sig, í vit-
und margra mesta sagnaskáld
sem ísland hefur eignazt. í
. þessari . f réttagrein verður
þeirri sögu ekki lýst, enda
þyrfti til þess langt mál.
Jón Trausti hélt áfram að
skrifa, þrotlaust og án afláts,
en sneri sér einkum að sögu-
legum efnum upp frá þessu.
ir hann af eigin raun og lær-
dómi það líf sem hann lýsir,
enda talið að t. d. Heiðarbýlið
sé mjög .toyggt á endurminn-
ingu höfundar; en hann elst
upp á geigvænlegasta liarð-
indakafla síðari tíma á ís-
landi, munaðarlaus drengur á
sveit. Er öll kurl koma til graf-
ar kunni hann þá undirstöðu-
list skáldsöguhöfundar að
gæða persónur lífi, láta þær
lifa og verða minnisstæðar,
gera lesandann þaulkunnan í
umhverfi þeirra, leiða fyrir
sjónir hans svo áferg örlög
að hann varð aldrei samur
maöur eftir þá sýn. Þeir rit-

GUflMUNDUK MAGNÚSSON (Ján Trausti)
Þess skal þó getið að árin
sem hann samdi Heiðarbýlið
gekk hann einnig frá skáld-
sögunni Borgum, er kom út
:árið 1909, En eftir- Heiðar-
býlið ritáði hann m. a. Sögur
frá Skaftáreldi, er komu út í
2 bindum; og Góða stofna, í
4 bindum. Þá skrifaði hann
smásögur, orti ljóð, samdi
eitt leikrit; og seinasta árið
sem hann lifði kom skáidsag-
an Bessi út. Nokkrum árum
eftir lát hans kom Kvæðabók
hans út, og Ferðasögur árið
1930. Heildarútgáfa’á verkum
Jóns Trausta var prentuð árin
1939—1946, í 8 stórum fcind-
um, með ritgerð um höfund-
inn eftir Stefán Einarsson
prófessor.
Slík eru helztu æviatriði
þessa manns. Svo heita helztu
bækur hans. Eftir er að geta
þess að ef til vill hefur ekk-
ert skáld vort notið jafn-
gagnrýnislausra vinsælda al-
þýðu manna og Jón Trausti.
Að vísu hafa alltaf verið uppi
skrifarar er hafa talið skáld-
skap hans að litlu eða engu
hafandi, bæði fyrr og síðar
hefu- verið sannaður upp á
hann skortur á listrænum
vinnubrögðum. En hvorki áð-
ur né síðan hafa þær raddir
verið áhrifamiklar meðal ís-
lenzkrar alþýðu, og skal það
tekið fram að það eru ekki
lakarj lesendurnir í alþýðu-
stétt sem virða hann ofar
flestum skáldum. Og orsökin
er sú að Jón Trausti hefur
óvenjiunikla sögu að segja.
Bækur hans eru þrungnar lífi
— máttugu íslenzku lífi, sí-
streymu, ful’u sfó’-atburða,
ógnar, fagnaðar, dramatísku
og draumhyggju. Sjálfur þekk
skýrendur .sem greina skáld-
verk sundur í ótal parta og
einingar, og horfa stjörfum
augum á hvert atriði um sig,
þeiy mega vara sig á þeim
skáldum sem kunna að kveikja
þetta allt í eina heild, þannig
að upp rís mannlíf þrungiö
mætti og afli, blásið miklum
stormum, magnað stórum ör-
lögum sem ganga sína leið án
listrænnar vangaveltu, án vís-
indalegi’ar ,,sálfræði“ lir rann-
sóknarstofum. Það skyldi þó
ekki undan dregið að margir
augljósir gallar eru á flestum
sögum Jóns Trausta, gallar
sem stundum er dálítið erfitt
að sætta sig við af því mað-
ur finnur svo glögglega hví-
líku skáldskaparþreki höfund-
urinn var gæddur. Hann var
enginn nýsköpuður máls né
stíls. íEn á meðan ekki verður
sannað að honum hafi borið
skylda til frumkvæðis á þeim
vettvangi, er heldur ekki rétt
að dæma hann eftir öllum
þeim ströngu má'listarkröfum
sem við gerum nú, góðu heilli,
eftir að Þórbergur og Kiljan
fóru í leikfinfci með tunguna.
Það hefur fátt verið ritáð
um Jón Trausta, og þó enn
færra af innsýnu viti. Hann
mun hafa verið miklu merki-
legri og einkennilegri persónu-
leiki en menn hafa almennt
gert sér í hugarlund. Þróun
hans öll er sömuleiðis eitt af
hinum fróðlegu rannsóknar-
efnum íslenzkrar bókmenpta-
sögu: hvernig hann gerðist æ
rómantískari sem hann lifði
lengur og um leið fjær skiln-
ingi á öld sinni. En hvað sem
því öllu líður, þá stendur þaö
fast og óhaggað að hann var
Pramhald á 11. síðu.
Leikmaður, skriíar um leiklist — Úiilegumenn
íyrr og síðar
SVIPALL sendir Bæjarpóstin-
inum pistil um leiklist og
kemst í heimspekilegar hug-
leiðingar um lífið yfirleitt.
Hann segir: — „Eg er nú víst
einn af þeim, sem er ekki vel
ánægður með hann Skugga-
Svein gamla. Mér finnst hann
ekki nógu þjóðlegur í Þjóðleik
húsinu. Það er eins. og vaníi
í hann skerpuna, og röddin
er ekfci nógu grimm. Hann er
beztur, þegar hann er að stela
frá sýslumanninum og þegar
hann skekur þá til og frá, sem
eiga að gæta hans við rétt-
arhöldin. En kannske hann sé
nú svona óþjóðlegur af því að
hann kunni ekki við sig í
þessum nýtízku súðhúsum,
eins og Bárður á Búrfelli. —
Gömlu konuná, hana Grasa-
Guddu, kannaðist ég við, en
leizt bölvanlegá á hana þeg-
ar húri fór í víðu kápuna og
setti upp stóra hattinn. Það
var eins og að hún rynni út
, úr því þjóðlega umhverfi, sem
hún er sprottin upp úr, og
allt þetta kómiska hryndi
beinlínig utan af henni sem
gefur henni líf og sál. En
þegar hún var aftur komin
heim af grasafjallinu og í sitt
hversdagslega gerfi, þekkti
ég aftur þá gömlu góðu
Grasa-Guddu, sem þjóðinni
hefur alltaf þótt svo vænt
um. — Og svo er nú hann Sig-
urður bóndi í Dal. — Honum
hefur farið stórkostlega aft-
ur, síðan ég sá hann leikinn
upp í sveit fyrir mörgum ár-
um. Þá var hann bústinn og
bóndalegur, ákveðinn og eiri-
Béiltur, en nú er hann væskils-
legur og vesaldarlegur og lík-
ist fremur lasburða kerlingu
en atkvæðamiklum bónda og
rausnarlegum hreppstjóra,
eins og hann var upphaflega í
meðvitund þjóðarinnar. —
Gvendur smali var fremur vel
leikinn, en fötin minntu mann
of mikið á nútímaklæðnað.
Gerfin heimta sitt; hafa meira
að segja en margan,-grunar,
þótt vel sé leikið. —
ANNARS virðist það furðu
næst, hvað vel tókst oft að
leika upp til sveita hér áður
fyrr, -þar sem engin skilyrði
voru fyrir hendi, hvorki hús-
rúm, þekkimg né annað til
þeirra hluta. Og er þetta sagt
án þess að gera lítið úr leik-
list nútímans. Hér eru nú
margir ágætir leikarár, og
leiktækni komin ótrúlega langt
hér á landi míðað við þá
stuttu sögu, er hún á að baki.
UPPRUNI Skugga-Sveins er
hugmyndaheimur þjóðarinnar
á tímum hindurvitna og hjá-
trúar. Þeir ólánsmenn, sem
örlögin léku grátt í ástum og
á fjárhagslegan hátt, eða
henti það að gerast brotlegir
við lög þjóðfélagsins, áttu að-
eins eina von: drauminn um
gósenlandið fyrir handan —
eða á bakvið fjöllin. Einangr-
un frá þjóðfélaginu. En
reynsla þjóðarinnar varð sú,
að útlagarnir voru hvergi ó-
hultir fyrir lögum og rétti
þjóðfélagsins. Það var ekki og
er ekki hægt að einangra
sig frá þjóðfélaginu. Og samt
sem áður eru enn þanei dag í
dag ótrúlega margir einstak-
lingar meðal þjóðarinnar, sem
trúa á drauminn, hina óræðu
lausn á illum lífskjörum.
Þeir einangra sig frá þjóð-
félaginu, gleyma því eða gæta
ekki að, að hver einstakling-
ur myeidar þjóðfélagið — er
óaðskiljanlegur hluti þess. Og
því aðeins getur draumurinn
um gósenlandið rætzt, að hver
þjóðfélagsþegn starfi að því
vitandi vits að skapa réttlát-
ara og betra þjóðfélag, þar
sem engum er úthýsf frá
mannsæmandi lífskjörum. Og
þá mun útilegumennirnir og
vandræðamennirnir smám
saman hverfa. .tvi gott og
réttlátt þjóðfclag skapar
meiri menningu, meiri menn
— og betri menn. — Svipall".
VERMM&NNSBBÉF
Eg var staddur á kosninga-
fundi Dagsbrúnar. Þar töluðu
nokkrir ungir menn sem telja
sig óánægða með stjórn Sig-
urðar Guðnasonar. Þessir
piltar vilja sjálfir taka stjórn-
artaumana og gera allt bet-
ur. Málflutningur sumra
þeirra var þó ekki vel til
þess fallinn -að vekja traust.
Einn hrópaði: „Hvað eru
þessir menn að gera allt ár-
ið.“ Anriar sagði: „Þeir eru
orðnir svo latir og værukær-
ir i þessum góðu stöðum. að
þeir nenna ekki einu sinni að
líta út um gluggann.“ Þá var
þeim og borið á brýn, að þeir
sinntu í engu beiðnum um að-
stoð frá einstökum vinnuhóp-
um. — Slíkum ásökunum er
létt verk að hnekkja. Fylgir
hér dæmi:
í fyrrasumar vann ég ásamt
allmörgum öðrum við að
breyta kolarúmi í togara í
olíugeyma, við unnum flestir
við rafsuðu. Óloft og re.vkjar
svæla var mikil þarna niðri.
Við fórum þess á leit við fyr-
irtækið, að okkur yrði greidd
uppbót á venjulegt kaup, en
því var ekki sinnt, taldi fyr-
irtækið sér ekki skylt að
greiða uppbótina.
Við snerum okkur þá til
Dagsbrúnar. Eðvarð Sigurðs-
son ikom á vinnustaðinn og
kvað upp þann úrskurð, að
okkur bæri upp.bót. Með
sinni alkunnu háttprýði og
lagni tókst honum að koma
þessu máli fram.
I mína pyngju runnu kr.
480.00 fyrir bein afskipti
Dagslbrúnar.
Við félagarnir vorum þakk-
látir og kunnum vel að meta
þessa að^toð og iþað öryggi,
sem í henni fólst.
tEg fjölyrði ekki um allar
þær hagsbætur, sem Dags-
brún hefur unnið 'okkur
verkamönnum undanfarin ár.
Þess má aðeins geta, að Sig-
Framhald á 11. síðu