Þjóðviljinn - 03.10.1953, Side 4

’4) — ÞJÓÐYILJINN — Langardagur 3. október 1953
Það er okkur í sannleik mik-
ið bamingjueíni að hlotnast
sérstakt tækifæri að minnast
Stephans G. Stephanssonar á
þessum dögum. Sagnir síðari
iíma munu hefma að í þessari
viku skyldi afl morðvopna
fyrsta sinni reynt með skipu-
légum hætíi í landhelgi ís-
lénzkrar þjóðar, á'fjöllum henn-
ar og ströndum. Þær fyrirætl-
.anir eru táknrænar um alla
aðstöðu íslendinga á þessum
árum. og mætti vera að skuggi
þeirra græfist dýpra í hjarta
iandans en hann má óra fyrir
á líðandi stund. Fyrir fáum
nóttum gerðu hæstráðendur
okkar til sjós og lands sams-
konar sáttmála við böðul stórr-
ar þjóðar suður i álfu og t*ir
höfðu áður látið okkar valds-
menn undirrita. Síðan s'tjum
við í augum þeimsins á sama
l>ekk og banamaður spænsks
lyðræðis: Okkar mennt og
hanr, vopn hafa gengið upp í
sömu einingu. En ef við litumst
viðar um veröldina, þá eru
vítt um álfur háð eyðingar-
stríð gegn þjóðum sem ekki fá
lifað lengur án frelsis. En í
stórum fundasölum og á fjöl-
mennum þingum er samið af
stjómkænsku um líf og heill
k.vnslóðarinnar, rætt spaklega
um það hvort Þ.ióðum skuli
verða lífs auðið, þráttað um
það hvort varið skuli einum
milljarðinum fleira eða færra
til morðs og vígs; Skugg; þess-
>arar helaldar grúfist yfir Is-
land, þungur og geigvænn. Og
í undrun og ótta sækir þessi
spum á hugann: hvað veldur
slíkum fimum, hví er sjá'íu
lífi íslendina hætta búin?
Og þá rennur skyndilega sá
dagur að við teljum okkur
skyldug að minnast þessa
manns, nefna nafn hans; leit-
um okkur styrktar í verki ha::'
og lífi. Við sáum fyrir iöngu
að hann er mikið l.iós ifir
þessu landi Hann skín okkur
aldrei skærar en nú, er við
sitjum i skugga vigs og oks,
því hann bar öðrum rr.önni'm
gleggra skyn á tök stríðs. á
nauðsyn friðar. á heigi sja'f-
stæðis. Hann lifðf sjálfur stór-
félidasta morðskeið sögunnar
fram að þeim líma, varði
drjúgum hluta verks síns og
listar gegn styrjöld og kúgun,
fýrir frið og J’sjálfs'æði — og
skildi þeíta allt heiðri hugsun
og diúpu viti. Fvr'r lif og
skáldskap Stephans G. Step-
hansso.rir mætti okkur bæði
vjerða ljósari aðstaða okkar í
heiminum i dag og skylda
okkar til baráttu gegn 'peim
öflum sem nú eru að toríima
söma okkar, mennt og frelsi.
Má og vera að aidarafmæli
þessa manns eigi ekkj an.nað
éýindi brýnna við íslenzká nú-
tímakynslóð en minna hana á
pokkur orð hans um strið og
frið, hvernig hann brást við
er heimstríð dundj yfir’ kvn-
slóð hans sjálfs, yíir hugsjón
hans og andlegt þrek.
í kvæðinu Vopnahléj frá
3915 yrkir Stephan um skáld
er „... sungu há'.fan aldur /
frið á jörð, um samúð, sátt og
kærleik / svo sem kristnir
menn. En tóku að belja / her-
söngvana hver í sínu lagi Z
hávært, strax og fyrsta skdið
glurndi". Að rikisrétti tald'.st
Stephan G. Stephansson lengst-
alm þegn þjóðar er ianga hríð
hafði ástundað styrjaldir með
miklum sigurvinningum, og
greip enn nokkrum sinnum víg-
reif ti'l vopna um daga hans.
Frá föðuriandselsku sjónar-
miði styrjaidartíma hefði hon-
um verið sá einn kostur sam-
boðinn að „belja hersöngvana"
með öðrum skáldum í réttlátu
stríðj þjóðarinnar. En Step-
han valdi annan kost — því
hvenær sem í odda skarst var
hann Þegn í ríki réttar og
friðar en ekki heimsveldisins
brezka. Engiendingar höfðu
ekki lengi háð ‘ morðstrið sitt
gegn Búum en þe.ssi fátæki
kanadabóndi af íslenzku for-
eldri hóf upp raust sina og
bannfærði yfirvöld sín þeim
orðum sem enn í dag brenna
heitum loga. Hann nefndi Búa-
stríðið „höfuðglæp“ Breta,. og
kvað allt.jSem þessi þjóð hefði
þó gert heiminum gott eiga
„helga heimting á“ að fá níð
um hann. Stephan gleymdi
þeirri styrjöld aldrei, og vék
stundum að henni síðar í bréf-
um sínum af þungri -beiskju.
Sjálfur skildi hann mætavel
óréttmæti Þessa striðs, en um
leið skildi hann vopnasigur
hinum æðri skilningi friðar og
bróðemís: „Ó, Bretland, trúðu
ei tál það &■/ þú takir svona
heimsins lönd / með eldi og
sverði, er sigri spá. / Nei,
sverðið sker ölj hjartabönd. /
í heimsvald þitt þú heggur
seint / upp hugi lýða... / Ef
þvílikt veldi vextj nær, / á
vizku og bróðurhug það grær“.
Það er að sannast á þessum
dögum, og veraldarsagan hefur
leitt rök að því fyrr, að engin
þjóð verður sannfærð með
sverði þó hún verði lögð að
velli með þvi um stundarsakir.
Það verður ekki reiknað hve
mikið tjón fasismi Malans i
Suðurafríku vinnur brezka
stórveldinu um þessar mundir.
Stephan G. Stephansson mundi
kalla hann heimafengna hefnd
Búastríðsins — raunar ekki þá
fyrstu.
Fimmtán árum eftir >að
Stephan orti Transvaal skall á
önnur styriöld er tók yfir mik-
inn hluta heimsins, með til-
heyrandi föðurlandsást um all-
ar jarðir, allsherjar útböði
allrar skyldurækni gagnvart
guði og fósturjörð, yfirþyrm-
andi mælskuflóði og fjallháum
rithaugum um réttlætið, ábyrgð
þegnsins, endurgjald fórnar-
innar, dýrð vopnsins. En Step-
han G. Stephansson hafði ekki
breytzt á þessum fimmtán ár-
um. Fyrstu ummæli hans um
heimsstyrjöldina 1914—1918
getur að lesa í bréfi til Jóns
frá Sleðbrjót, rituðu 6. sept-
ember 1914. Þar segir svo með-
■al annars:
„Þetta Norðurálfu-stríð kom
óvænt og var þó fyrir 'löngu
sjálfsagt. Fyrirkomulagið, sem
er, gerði það óhjákvæmilegt.
Þegar þjóðir og einstaklingar
bjargast á því einu að lifa af
annarra brauði, verða vopnin
að sker.a úr því, hver eigi að
éta eða láta étast. Meðal ein-
staklinganna innan ríkjanna er
þetta reglað niður með því,
sem kallast landslög og rétt-
ur, og þó ranglát séu, er til
möguleiki að breyta um. Þjóð-
irnar, það er að segja ,auð-
vald og konungar, verða að
drepast á -um þetta, Bretland
er nærri búið að éta upp það,
sem ætt er af heiminum, og
Vilhjálmur vitóði sér hvað set-
ur, með sama lagi. Þjóðverjinn
hefir engan á að lifa, honum
er að duga eða drepast. Auð-
vald og aðall allra landa fagna
stríði, allt var komið út í óvið-
ráðanleg uppþot öreiga alþýðu.
Hernaðaræðið slær þessu nið-
ur um stund“. Veturinn áður
hafði Stephan ort kvæðið Ass-
verus, heitið eftir hinum forna
yfirguði assýrísku herþjóðar-
irinar. „í mér var óhugur, ótti
um framtíðarfrið í heimi vor-
um. Mér vaktist upp margt
ískyggilegt, sVo sem brugg
stórveldanna svo nefndu . . .
mér fannst sem heimurinn
stæði á öndinni og friðurinn á
glóðum. Upp úr þessu kvað ég
Assverus", sagði hann í rit-
gerð sex ár-um síðar. Assverus
þennan nefnir höfundur í
kvæðislok „afturhaldsins anda“
og lætur hann segja um sjálf-
an sig: „Gríp með krumlum
heimsku og illra heilla / hug
og sálir, jafnvel góðra manna“.
Og hann heldur áfram: - „Viti
kenndj eg leiðir til að ljúga /
lýti ,af því sem stendur fyrir
sönnu /. .. Alþýðunnj sel ég
kött í sekknum, / sjóðum ek
í Fáfnisbæl; .auðsins“. Þvílíkur.
er í einu andi afturhalds og
eðli stríðs.
En hvergj gerir Stephan G.
Stephansson jafnýtarlega grein
fyrir viðhorfi sínu til stríðs
og friðar og |í kvæðinu Vopna-
hléi. Er það fyrir allr.a hluta
sakir eitt höfuðkvæði skálds-
ins. Að formi er það sam.tal
tveggja manna af andstæðum
þjóðum í styrjöldinni. í stuttu
orustuhléj veitist þeim færi að
ræðast við yfir valinn. Fyrr én
varir nefna þeir hvom annan
föður og son, tveir alþýðu-
menn er ,att hefur verið sám-
an til víga. Samtal þeirra snýst
einvörðungu um það strið sem
þeir eru nú þátttakár,í. Það
kemur á daginn að Þeir eru
ekki að berjast fyrir föður-
lönd sín: „Eg á hvergi fet af
föðurlandi" kveður annar.
Hinn segist aðeins vera „mask-
aðs-vara þeirra herra / sem
að ráða verkastund og verði, /
vinnugögn og bæj.ar-rúmið
eiga“. Annar fór í stríðið eftir
lögum lands síns: „Manndráp
eru skyldunám hjá okkur".
Hinn átti um styrjöld eða at-
vinnuléysi að velja. Framleiðsl-
an hrúgast upp, verksmiðjum
er lokað. „Heimurinn sagður
ofbirgur af öllu / öðru en
gjaldi, sveltan stæði af nægt-
um / ... Sá er orðinn fyrsti
fyrirboði / fyrir stríði: skortur
á öllu nógu“. Þannig ræða þeir
saman lengi, tveir öreigar er
ekki hafa vald á sjálfra sín
örlögum, leiksoppar í hönd-
um „einvalds" og harðstjóra",
styrjöldin er „þjóðríkjanna
haturs-kapp um markað, / til
að fleyta ómegð sinni á öðr-
um / allsþurfandi og smærri
— svo þau bítast / ekki um
frelsi, en villimanna verzlun".
Við sögðum að Stephan G.
Stephansson hefði ekki breytzt
á þessum fimmtán árum millí
Búastriðsins og heimstyrjald-
arinnar. Það er rétt á þann
vgg að hann lét ekki fremur
en fyrrum espast til nemnar
þjóðrembingsfullrar föður-
landsels'ku út nf stríðinu. Öðru
nær — hann var enn scm forð-
um þegn friðar og réttar frem-
ur en Eng’.akóngs. En vit hans
hafði dýpkað, þekking hans
aukizt -—- i réttu hlutfalli við
það sem málavextir voru
flæktir gerr en fyrr. Vitaskuld
voru Stephani ljós rök Búa-
stríðsins, og hann víkur að
þeim í kvæði sínu. Þó eru þau
tæpast höfuðatriði þess. En í
Vopnahléi leggur hann sig
fyrst og fremst í framkróka
um að leiða fram sjá!f,a, und-
irrót stríðsins: markaðsbarátt-
una, efnahagsöngþveiti auð-
skipulagsins. Styrjöld er enn-
fremuý úrræði valdhafa 'gegn
kurr og yfirvofandj uppsteit
kúgaðrar alþýðu. Hún gerir
ekki annað meðan hún fellur
á ví'gvöllunum. Soitin skal hún
fá ómælda skammta af þjóð-
rembingi, endalausar prédik-
anir um fórnarskylduna við
föðurlandið — sem er henni
þrælajörð. Alþýðunni blæðir,
auðvaldið græðir. Þannig stend-
ur Stephan G. Stephansson á
hreinum marxiskum skilnings-
grundvelli í afstöðu sinni til.
heimsstyrjaldarinnar fyrri.
Hún er ekki barátta réttlátr-
ar þjóðar 'gegn ranglátrj þjóð,
heldur auðvaldsglíma um mark-
aði, ein aðferð þess til að
halda lattþýðunni niðri, villa
henni sjónir um eðlileg mark-
mið baráttu sinnar. Hún er
ekki sízt afvegaleiddur kurr
hins kúgaða. Það þurfti að-
eins réttlátan mann til að
skilja Búastríðið. Það þurfti
einnig sósíalist,a til að skilja
rök heims'tyrjaldarinnar. Hér
reis Stephan G. Stephansson
hæst. Hugsun hans var ætíð
vaxin vandamálum tímans.
Stephan G. Stephansson orti
á styrja'ldarárunum mörg fleiri
kvæði í svipaða stefnu og
Vopnahié. Sum þeirra komu út.
i tolöðum og tírriaritum. Hann
Safnaði þeim saman, ásamt
nokkrum sem ekk; höfðu áð-
ur birzt; og voru þau gefin ú.t
í bók sumarið 1920. Það var
Vígslóði. Út af þeirri bók v-ar
gerður mikill hvellur meðal
Vesturíslendinga, og slapp höf-
undurinn við fange]si og pin-
ing fyrir það eitt að brezk yf-
irvöld voru ekki Jæs á tungu
.höfu'ndarins. Blaðið Lögberg
reið á vaðið með grein 21. okt-
óber 1920. Segir þar svo með-
,al annars:
„ ... en hvergi höfum véi*
séð hrúgað saman annarri eins
bölsýni, Ijótum hugsumim og
■að því e.r virðist fráleitum stáð-
Frarxji. á 6. síðu
Stephan G. Stephansson í raðustólt
á lslendingadegi