Þjóðviljinn - 03.10.1953, Síða 7

Laugardagur 3. október 1953 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Það var foxn trú að máttug-
ar dísir vitjuðu stundum mann-
anna barn,a og vígðu þau ný-
fædd til mikilla örlaga. Ég er
svo heiðinn i hjarta ,að ég get
mér þess tii, að haustdag
nokkurn fyrir humírað árum,
hafi ein af hamingjudísum ís-
iands (þó þæ.r dísir geri sér
ekki um of tíðföruit) stigið
inn í lítinn bæ og snauðan,
norður í Skagafirði og mælt
undursamleg orð yfir nýfædd-
um sveini í fátæklegum reif-
um.
Ekki vígði hún hann til auðs
eða metorða á heimslega vísu,
ekki heldur til þeirrar gæfu
að hann mætti heill og óskipt-
ur þjóna sinni köllun án allr-
ar áhyggju. En hún mælti um
að hann skyldi hljóta þá gáfu
er yrði örlagavaidur lífs hans.
Ennfremur að hann skyldi hafa
ódeigari hug og hjarta betra
en aðrir menn.
Hann ólst upp á þeim árum
er harðindi og hverskonar ó-
áran þjakaði islenzka þjóð svo
greypi'lega að stór hluti hennar
stökk úr landi sínu til þess að
forða lífinu. Byggð þess lands
hafði verið teygð á yztu þram-
ir, upp um .afdali og heiðar,
fram um andnes og útkjálka,
um auðnir, sviðnur og köldu-
kinnar, þar sem kostir til
framfærslu mannlegs lífs stóðu
svo höllum fæti við rányrkj-
unni, að sá blettur, sem ó-
byggður hafði virzt byggileg-
ur, var eftir fárra ára búsetu
löngum genginn í þá örtröð, að
ekki var þar lengur úrkosta
■nema deyja.
Mér er tjáð að þær bújarðir
fyrir norðan land, sem 'Step-
han G. lifði sín æskuár, séu
nú allar í eyði. Hljóðar rústir
skýla nú kind og fugli fyrir
bitru éls og vinda, þar sem
hann forðum lék sér ungur
sveinn:
Á fornstöðvum okkar. er
sviplegt, að sögn,
tóm sandgröf er þar fr.ammi
í dölum —
Það segir sín.a sögu um af-
komumöguleika og framtíðar-
horfur Stephans G. hér heima
-að hann og fólk hans skyldu
neydd til að draga fram lífið i
á þeim stöðum einum er svo
rýrir voru að öllum gæðum,
að þeir voru i byggð aðeins
litla stund eða enga, eftir .að
Stephan og foreldrar hans
huríu þaðan og vestur ujn haf.
Það þarf því ekki lengi að
velta fyrir sér þeirri spum-
ingu, hvort orðið hefði honum
drýgra til 'þroska, að baslast
á lítt ’oyggiiegum kotum norð-
ur í. Skagafirði,- eins og þá
var háttað astæðum her heím.a,
eða taka það ráð sem hann og
mahgir áðrlr ' hurfu: að: léita*
sér anhars og skárri samastáðr:
ar.. i f jarlægri. heimsálfu. —
Að vísu má_um þetta. deiia og
skír.skota til þess óvenjhléga
efniviðar sem í manninum lá,
en hitt hr líka löngu vitað og
oft fram tekið, að margan ung-
an og beinan vaxtarsprota hef-
ur örbirgðin á íslandj gert
.aðeins að kynlegum kvisti.
Ne.i, dísin, sem stóð við rúm
hans og móðurinnar (ég geri
ekkj ráð fyrir að hann hafi
átt sér vöggu) hefur séð hvar
hentast myndi að fá honum
stað til að standa á.1 Ekki,
elns og ég. gat um áðan, jUl..
Þess að hann skyldj þár aðeins
tína blóm við veginn-—heldur
til Þess að honum skyldi þó
.gef.ast svigrúm fyrir hönd og
huga, þar sem vindar allra
átta gátu leikið um hann, þar
sem hann gat uppliíað það æv-
intýri þrisvar sinnum: að nema
land. — Við vitum að skáld-
skapur h'ans er ófaríkúr af dá-
samlegum náttúrulýsingum.
Skyldu ekki þeir tveir: skáld-
ið og landneminn, löngum hafa
átt yndislega samfylgd um hið
ósnortna land.
Nú vitum við með sannind-
um hver örlög hans urðu. Vit-
um það að mestu, þó sumt ekki
nægjanlega ljóst. Vitum, að
þrátt fyrir alla fátækt, flutti
hann með sér frá sínu kalda
landj þann arf, sem hann á-
vaxtaði upp í ómetanleg verð-
mæti. Við vitum að hann gerði
sér Ijóst frá hverju hann
hvarf:
— og þó léztu að fjelmörg-
um betur en mér.
En hans forna ættiörð varð
honum, þrátt fyrir allt sú
draumsýn úti |í .fjarlægðinni,
sem m.agnaði hann. hinn sí-
stritandi búandmann, til ótrú-
legr.a, .andlegra afkasta.
Svo rílc og eðlileg hefur
sköpunargáfa hans og sköp-
Stephans G. Stephanssonar
Eítir Guðmund Böðvarsson
unargleði verið, að hún hefði
undir engum kringumstæðum
orðið drepin með öllu, en
skyldi honum ekki löngum, á
langri ævi, í útlegð frá upp-
runa síniun, hafa verið ríkur
í huga sá metnaður að vera
ekki ættjörð sinni gfataður
sonur? í>ar um þarf þó engum
getum að leiða. Um það eru
nógir vitnisburðir frá Stephani
sjálfum.
Sú fixna orka sem í þcss-
um manni bjó og gerir hann
ótrúlegastan manna, hl.aut að
leita sér' útrásar gegn um .alla
eríiðleika. í álfu allra lungu-
máia, meðal lítils þjóðarbrots,
sem að vísu af ítrasta megni
reynir að h-alda móðurmáii
sínu Iifaíidi i - ræðu og; riti,
eyðir, Steþhán árum síaum. Að
'milcíu “•leýti,! fj'árri þef|n ódá-
jnsbrunnum hinnar lifandi
nöýrænui sem drýgstir eru t'il'
giftuy-og ;í látl.ausu návígi við
málbrjál þess lands, sem er sjð
neiíiast af mörgúm þ'jóðum,
semur hann hvert meistara-"
verkið af' öðm : á hinni fomu
tungu. Það er sem þessi höfuð-
smiður seiði til sín með hei-
lögum galdri bin máttkustu
orð norrænunnar. Oft er sem
þaú berist til hans sem í
leiðslu uían úr höfugri fjar-
lægð .aldanna, stundum lirjúf
sem óunnir gimsteinar, en alit-
af sveipuð (öfrum hinnar kyn-
bomu göfgi. Svo sérstakt og
persónulegt var tungutak hans,
svo mátíugt og dulrammt hreim
fall ljoða hans, að þeii- hér
heima á íslandi, er unnu öllu
framar mærðarsleþjunni sem
ríkj.andi var i Ijóðsköpun ís-
lenzkra skálda (með örfáum
undantekningUm) fyrir og um
aldamótin síðustu, kölluðu
hann torfristumann og orða-
•þræl. Fjölmargir Ijóðavinir,
jafnt menntamenn sem greind-
ir alþýðumenn, hristu höfuð
sín ef skáldskap hans bar á
góma: — ég les hann ekki, —
ég skil hami ekki.
Enginn skyldi skilja orð min
svo að Stephan hafi ef til vill
aðeins ort sakir jieirrar for-
dildar að h’jóta sæti á skálda-
bekk hinnar íslenzku þjóðar.
H.ann var, sem kunnugt cr,
and’égur heimsborgari með fá-
gætlega giögga' sýn ýfir atburði
Hðandi stundar, jafnt sem
hinna liðnu alda. Ekkert ís-
lenzkt skáld hefur jafn berlegá
og ódulið irnánað til orustu við
vö’duga aðila á sviðj heims-
rná’ianna. Þegar' • réttsýni hsn's
c'g 'dómgré'nd ofb'úðu aðfarirh-
ár, bá vægði hann hvorki fyr-
ir krossi né sverði. né falsaði
fyrir sér staðreyndir:
Mér virðist sælla að vita
mvrkrið svart,
það vekur hjá mér löngun
eftir birtu. —
Enn í dag réttir hann stvrka
hönd yíir höf tímans hverju
því málefni til stuðnings og
framdráttar sem sannur dren-g-
skapur er í, baráttumönnum
hv'ers góðs málsíaðar til’ ómát-
ánlegrar ' hvatningar, Ör'um
þeim sem á lífi hans Og verk-
um vita nokkur deili með
sannindum, en fjandmönnum
manníélagslegra hugsjóna æ
og ævinlegra til sárr.ar hrell-
ingar. Því það er meginstyrk-
ur .að vita hann með sér, en
ógóður sá málstaður, sem hann
mundi aldrei hafa gert að sín-
um, Þess vegna eru viðbrögð
þeirra manna oft. hin ótrú’eg-
ustu, sem innst inni i sam-
vizkukvikunni vita sig, um lífs-
trú eog siðgæði, standa á önd-
verðum meiði við Stephan G.
Hver er afstaða þeirra til
skáldskapar og boðskapar þess
norræna skálds, .er af hvað
mestum drengskap og hlífðar-.
’eysi, mestr.i dirfsku og .heilust-
um hug, hefur gengið í . berhögg
v;ð aft.urhald, þröngsýni, gróða-
fíkn. of.beidi . og undir’ægju-
hátt? Þau eru öll á eina leið:
b£"inan mann, er sökum fals-
vvsis og hréinléíka andans, er
m.eira meti'nn ’eri aðrir méhn,
l'.ann vifja þé:r pjaman éigá
rg t;leinka séí. Sé þeim bent
á verk Steþhans ’G. og sagt:
cvoia leit harm á málið, þá
berja þeir sér á brjóst og
hrópa: Þetta er fölsk túlkun!
hetta hefði Stephan G. aldrei
látið sér um munn fara, ef
bann hefði uppl'fað atburði
dagsins í dag. Hann er okkar
skákl og okkar maður! Það
sem okkur þykir gott og rétt,
hefði honum einnig þótt got.t
og rétt! E'n ég vil segja við
þessa menn: Góðir'' hálsaiv
Gerið yður ekki seka um þá
regin firru að leggja yðar orð
og meiningar í munn hinum
dauða. Segið heldur ekkeit og
látið sem ekkert sé, því það
gefur yður þó alltént svip
nokkurrar greindar. Hinn
dauði hefur talað og sagt sitt
siðasta orð. Athugið hvar í
fylking þér standið og lítið á
hvar sjálfur hann stóð. Hy.gg-
ið að, ef þér hefðuð verið sam-
tímamenn hans, hvort þér hefð-
uð þá veitt honum að málum
er hann húðstrýkti. stórveldi
þau er þér nú mest dáið, eða
þegar hunn fagnaði byltingu
hrjáðrar alþýðu, sem sleit at
sér hlekki kúgarann.a í átökurn
sem giltu líf eða dauða. Eða
ætlið þér að hann hefði þag-
að með öllu, eða samsinnt með
yður, hryllilegum ofsóknum
gegn þeim, er ekltj h.afa svo
hvitt litaraft og sjálfir þér.
Eða mundi hann h.afa látið
hlutlaust með öllu og samþykkt
yður í þögninni, þegar frels-
isþrá langþræikaðr.a nýlcndu-
þjóða er í dag drekkt í þeirra
eigin blóði. Hvar er lof hans
um hina blóðidrifnu s’agsmála:
hunda sögunnar, ofbeldisseggi
og ránsmenn? . Hvenær vissuð
þér hann leggja kapp á með
slíkum? Reynið að gera yður
í hugarlund hversu vel hann
hefði fellt sig við hugmyndina
um herkvaðningu ungra manna
í hans gamla ættarlandi og
látið yður gruna hversu dátt
hann hefði unað útlendri her-
setningu þess sam.a lands. Haf-
ið ráð mín, góðir hálsar: Lesið
verk Stephans G. og sjá, þér
munið skammast yðar og kom-
ast að raun um, að aðeins í
þjónustu mannbætandi hug-
sjóna er skáldi lrft.
Sú vitneskj.a sem við höfum
um hversdagslíf Stephans G.
er að finna í bréfum hans og
hingað og þang-að í frásagnav-
slitrum þeirra landa vestan-
hafs sem höfðu þar af honum
. nokkur kynni, ýmist um
skemmri tíma eða lengri, og
eru þó af þeim fáir einir er
nokkuð slíkt hafa í letur fært.
Eg veit ekki hvort börn hans
hafa nokkru sinni blaðfest
minningar sínar um hann. En
þau og kona hans hlutu þó
að þekkja hann öllu bezt. Og
þegar maður hugsar um þenn-
an störfum hlaðna bónda, sem
krufði til mergjar hin við-
kvæmustu mál samtíðarinnar
og setti fram skoðanir sínar á
þann hátt að engum er mál
hans nam, mátti úr minni líða,
þá hlýtur sú spurning að verða
ófar’ega á baugi í huga manns:
hvérja kosti bauð hans eigið
heimilislíf • honum til þvílíkia
athafna? Því miður verður það
ekki á mínu færi að svara
' þeirri spurningu, nenia . .awað
getnnt má leiða. Við höfum af
þvi öruggar sagnir að hnnn
sleit scr út. í líkamlegom þr:n-
dpmi fyrir heimili sitt og
skyldulið. En meðan líkaminu
er ungur er það svo frjóum
huga og svo ríkri eðlisgáfu sem
Stephans lífsnauðsyn að vera
i sifellu að t.ak.ast á vð þrm
ver.kefni sem ekki eru hagnýt
tak'n í bóndans verkahring. - Sú
kviið hefur verið honum svo
l.iúf og .köllun hans svo Ijós að
. ckki tjáði þar undan að skor-
t-ast. ■
Vifi lásum ung skrýfnar sög-
ur á bókum um Xanþrppu,
i ,isem lét, marga skammahryðj-
Framhald á 11. síðu.