Þjóðviljinn - 12.11.1954, Síða 7

Föstudagur 12. nóvember 1954 — ÞJÓÐVILJINN — (7
r
Ný sjónarmið í sögu Islands
Þriðji bókaflokkur Máls og
menningar, 5. bók — Einar
Olgeirsson: ÆTTASAM FÉ-
LAG OG RIKISVALD I
ÞJÓÐVELDI ÍSLENDINGA
— Reykjavík. Heimskringia
1954. Prentsmiðjan Hólar.
Þriðji bókaflokkur Máls og
menningar er kominn út —
það eru haustskipin okkar ís-
lendinga í bókmenntum, og nú
hefur lengi hver maður spurt
annan: Hvað skyldi vera með
haustskipunum í ár? Bóka-
flokki Máls og menningar er
fagnað með líkum hætti og
þegar skip kom í fjörðinn í
gamla daga, færandi varning-
inn heim í bjargarlaust bú.
I þetta skipti hafa Islending-
ar úr miklu og góðu að velja.
Bókaflokkurinn hefur aldrei
verið f jölbreyttari né skemmti-
legrí, og það má vera andlega
dauður maður, sem getur ekki
fleytt sér lifandi yfir skamm-
degismyrkrið með þessar bæk-
ur að förunaut.
Kunnugir hafa lengi vitað,
að Einar Olgeirsson er af-
kastamaður mikill með penn-
ann, ritgerðir hans í „Rétti“
og óteljandi blaðagreinar bera
því órækt vitni. Hann hefur
orðið að skrifa þetta á hlaup-
um, það hefur verið „hvíld“
hans frá daglegrí önn stjórn-
mála og flokksstarfs. En hann
hefur aldrei fengið tóm til að
skrifa samfellda bók, lífið gaf
honum ekki næði til þeirrar
einangrunar, sem nauðsynleg
er hvérjum þeim, er rita skal
bók. Fyrir þrjátiu árum var
hann raunar svo heppinn, að
hann varð um. stund vistfast-
ur á spítala, og það var ekki
að sökum að spyrja: bókin
um Rousseau var árangur
spítalavistarinnar — við sem
þá vorum unglingar munum
jafnan minnast þessa litla
kvers með þakklæti.
En nú á allrasíðustu árum
hafði það kvisazt út, að Ein-
ar Olgéirsson væri að semja
bók um efni úr sögu íslands,
og það var ekki trútt um, að
sumir væru hálfhneykslaðir
á því, að hann, starfandi
stjómmálamaður, væri að
hnísast i slíka hluti, er væra
svo fjarri brennandi vanda-
málum dagsins, og það því
fremur sem efni rannsókna
hans væri tekið úr hinni forn-
ustu sögu íslendinga, upphafi
þeirra. En nú er árangurinn
af þessu starfi hans kominn
á prent og gefst öllum kostur
á að dæma um það, hvort þær
tómstundir, sem Einar 01-
geirsson hefur varið í að
kanna upphaf íslendinga og
þjóðfélags þeirra, hafi verið
til ónýtis eytt. Ættasamfélag
og ríkisvald í þjóðveldi Islend-
inga hefur að geyma niður-
stöður af rannsóknum Ein-
ars Olgeirssonar á fornsögu
okkar.
Það eru nú liðin rétt 110 ár
síðan Jón Sigurðsson skrifaði
Páli Melsteð s&gnfræðing þessi
orð: því saga Islands
er reyndar einföld, en hitt er
vont að fontes (þ.e. heimildir)
eru dreifðir. Eg held að saga
íslands gæfi ekki lítið verd-
enshistorisk Udbytte (heims-
sögulegt mikilvægi) ef hún
tækist vel, ekki vegna þess
að tilburðimir sjeu svo stór-
kostlegir, miklu fremur eru
þeir mikrokosmiskir (smá-
heimslegir) og jafnvel mikro-
skopiskir (örsmáir), en þeir
verða raktir miklu betur inn
í innstu taugar margvíða held-
ur en menn geta annarstaðar,
og svo er þetta merkilega fri-
veldi svo undarlegt einhvern-
veginn og originalt, og allt
það sem þar með fylgir, að
það getur ekki annað en vakið
eptirtekt hjá hverri skepnu
sem auga hefir fyrir historíu".
(Brjef Jóns Sigurðssonar, 1.
okt. 1844, bls. 87.)
Ég minnist þess ekki, að Jón
Sigurðsson hafi á öðrum stað
gert svo almennt mat á ís-
lenzkrí þjóðarsögu. Hann
skrifar þetta um það leyti, er
hann var sem óðast að safna
heimildum að sögu þjóðarinn-
ar og kanna þær, og orð hans
túlka hina fersku undrun
fræðimannsins á nýstárlegum
niðurstöðum: saga hinnar um-
komulitlu íslenzku þjóðar er í
smáheimi sinum heil verald-
arsaga, felur í sér mannkyns-
sögulega þróun, en í sama
mund „er þetta merkilega frí-
veldi svo undarlegt einhvera-
veginn og originalt“. En því
fór fjarri, að áhugi Jóns Sig-
urðssonar á sögu Islands væri
eingöngu fræðilegur. Fortíð
þjóðarinnar var ekki í huga
hans elliblakkur forngripur,
heldur lifandi stofn, er bar
laufi og greinum nútímans
kost og safa þúsund ára sögu.
Þetta söguskyn Jóns var ekki
rómantískur uppvakningur,
svo sem í fljótu bragði mætti
ætla. Hann stefndi sögu Is-
lands til þings eins og íslenzk-
ur goði þingsveitarmönnum
sínum: til atfylgis og mál-
sóknar, er íslenzk þjóðréttindi
voru lögð í dóm í þinghá sam-
tíðar hans. Raunar er það satt,
að allar þjóðir era sköpunar-
verk sögu sinnar, en íslenzka
þjóðin er það alveg sérstak-
lega, því að til skamms tíma
var vitund hennar um fortíð-
ina vökulli en títt er með
öðrum þjóðum. Á síðustu ára-
tugum hefur því miður slakn-
að á þessum sifjaböndum ís-
lenzkrar samtíðar og íslenzkr-
ar sögu. Þegar Einar Olgeirs-
son hóf að rita bók sína um
Ættasamfélag og rildsvald í
þjóðveldi Islendinga, þá var
það ætlun hans að treysta aft-
ur þessi bönd.
Ættasamfélagið, en svo verð-
ur- bókin kölluð hér á eftir
fyrir stuttleika sakir, er ríf-
lega 300 bls. að etærð. Þótt
hún fjalli aðallega um þjóð-
veldistímabilið, frá upphafi ís-
landsbyggðar til 1262, rekur
höf. söguna aftur i germanska
forneskju, er Rómaríki og
rómverskri siðmenningu laust
saman við hina germönsku
ættflokka handan landamær-
anna, og hann lýkur bókinni
í miðju brimi vorra tima.
Vænghaf bókarinnar er mikið
njálfræði, mannfræði, o.s.frv.
— hafa safnað óhemjuefni til
skýringar á þessu merkilega
skeiði mannkynsþróunarinnar,
og fer því þó fjarri, að öll
kurl séu komin til grafar, og
þó á hitt enn lengra í land,
að fræðimenn nútímans verði
á einu máli um niðurstöður
rannsóknanna.
Það gat ekki hjá því farið,
að höfundar marxismans,- Karl
Marx og Friedrich Engels,
fengju áhuga á frumsögu-
rannsóknum samtíðar sinnar,
og á ofanverðri ævi sinni
samdi Engels hið fræga rit,
Uppruni f jölskyldunnar, einka-
eignarinnar og ríkisins, sem
komið hefur út á íslenzku í
ágætri þýðingu Ásgeirs Blönd-
als. Bók þessi er eitt af önd-
vegisritum marxismans og
fjallar m.a. um frumsögu
hinna germönsku þjóðflokka,
er hrönnuðu sig við landa-
og vítt, langt skyggnzt um,
bæði aftur og fram.
Það er eitt af mestu af-
rekum þjóðfélagsvísinda 19.
aldar, er ættsveita- og ætt-
flokkasamfélag frumsögunnar
var uppgötvað og tekið var
að rannsaka leifar þess á
tímabili hinnar skráðu sögu
með hliðsjón af samfélags-
háttum frumstæðra þjóð-
flokka, er hvítir menn höfðu
átt kost á að kynnast áður
en þeir útrýmdu þeim að fullu.
Það var einkum eftir að far-
ið var að rannsaka vísinda-
lega sögu hinna svonefndu
miðalda, uppruna lénsveldis-
ins og þau viðfangsefni, er
risu upp i sambandi við hrun
hinnar fornu Miðjarðarhafs-
menningai', að menn neydd-
ust til að sinna meira en áður
hinu foma ættflokkaskipulagi
þeirra þjóða, er Evrópu
byggðu. Menn tóku að þreifa
sig fram í myrkviði frumsög-
unnar, þessa geysilanga tima-
bils, er mannveran fetaði sig
áfram frá loðinni skepnu og
hálfboginni til hins fóthvata
stolta manns. Sundurleitar
greinar. þjóðfélagsvísinda —
fornleifafræði, samanburðar-
mæri rómverska ríkisins. 1 riti
þessu notaði Enge'is ekki
nema að sáralitlu leyti nor-
rænar heimildir, þ.e. bókleg-
ar heimildir Islendinga. Það
er því mikið fagnaðarefni, að
íslenzkur maður skuli hafa
tekizt á hendur það vandaverk
að kanna þessar heimildir með
rannsóknaraðferð marxismans
og reynt að komast að nýjum
niðurstöðum varðandi hið
forna íslenzka fríveldi, sem
er „svo undarlegt einhvern-
veginn og originalt", eins og
Jón Sigurðsson komst að orði
fyrir rúmlega einni öld.
Hið foraa germanska ætta-
samfélag sundrast bæði fyrir
sjálfsþróun sína og í átök-
unum við rómverska ríkið,
fátæklegar leifar þess lifa á-
fram í akuryrkju- og búnað-
arskipulagi þorpsfélaganna á
meginlandi Evrópu og á Bret-
landseyjum. Hið germanska
bændafrelsi deyr út á þessum
slóðum í greipum rísandi rík-
isvalds og nýrra valdastétta,
veraldlegra og andlegra. Á
Norðurlöndum fer þessi þró-
un síðar fram. Þar sprengir
vikingaöldin ættarsamfélagið,
heggur á sifjabönd þjóðfélags-
ins og rýfur hinn þrönga
ramma ættsveita og ætt-
flokka. Á þeirri öld verður
islenzka þjóðveldið til, saman
sett úr rekabútum ættasamfé-
lagsins. Það er stofnað á ó-
numdu landi, verður ekki fyr-
ir neinum áhrifum frá inn-
byggjurum, sem fyrir erú.
Hér fer því fram félagsleg ný-
sköpun í orðsins fyllsta skiln-
ingi, en raunar er sú bygg-
ing gerð úr fornum viði ætta-
samfélagsins í hinum gömlu
átthögum. Fyrir þessar sakir
verður íslenzka þjóðveldið
bæði frumlegt og fornt í hett-
unni. Þegar þetta þjóðfélag
skapar síðan bóklegar heim-
ildir um sjálft sig og frænd-
ur sína >108 vegar um hinn
germanska heim, þá fer ekki
hjá því, að rannsókn á sögu
þess sé hin mikilvægasta, gefi
„verdenshistorisk Udbytte",
svo aftur sé vitnað í orð Jóns
Sigurðssonar.
Einar Olgeirsson hefur með
mikilli kostgæfni kannað hin-
ar forníslenzku bóklegu heim-
ildir og reynt að rekja slóð-
ina til þess þjóðfélags, er
þessar bókmenntir túlka og
endurspegla. Niðurstöður hans
á þessu sviði eru margar mjög
skarplegar og hann er furðu
fundvís á tengslin milli ætta-
samfélagsins í upplausn og
sundrun og tjáningar þess í
skáldskap, sagnritum og lög-
um Islendinga. Má í því sam-
bandi minna á túlkun Einars
á Völuspá, sem mörgum mun
þykja nýstárleg, en varpar
björtu ljósi á efni kvæðisins:
það er svanasöngur ættasam-
félagsins og lýsir tortímingu
þeirra dyggða goða og manna,
er í því ríktu. En Einar 01-
geirsson færir einnig fleiri
stoðir undir þá skoðun, að
þetta goðmagnaða kvæði sé
ort af íslendingi. Eða hver,
sem séð hefur Island rísa úr
hafi að sumri, minnist ekki
þessara stefja Völuspár:
Sjer hon upp koma
öðru sinni
jörð úr ægi
iðjagræna,
falla forsar,
flýgur örn yfir,
sá er á f jalli
fiska veiðir.
Tilgáta Einars, að höfundur
Völuspár hafi haft ísland í
huga, er hann sá fyrir hina
nýja heim rísa upp úr auðn
Ragnaraka, er svo snjöll, en
fjarri því að vera langsótt, að
það er illmögulegt að synja
fyrir hana.
Athuganir Einars Olgeirs-
sonar á hinu sérstæða eðli
landnáms í óbyggðu landi eru
mjög eftirtektarverðar, eink-
um þegar hann dregur fram
hliðstæðu þess, þar sem er
landnám norrænna víkinga í
Normandí á sama tíma. I Nor-
mandí rís upp á örskömmum
tíma hreinræktaðasta léns-
skipulag Evrópu og bænda-
ánauð, en á Islandi vex upp á
landnámi höfðingjanna fjöl-
menn stétt sjálfseignarbænda,
sem markar hið íslenzka þjóð-
félag í tvær aldri og ríflega
það. I Normandí verða vík-
ingahöfðingjarnir iðjulaus að-
all, er lifir á vinnu ánauð-
ugra bænda af frankversku
og norrænu kyni, en á íslandi
verður vinnan slík þjóðf^lags-
Framhald á 8. síðu. v.