Þjóðviljinn - 21.11.1954, Blaðsíða 7

Sunnudagur 21. nóvember 1954 — ÞJÖÐVILJINN —- (7
Leipzig 2. nóvember.
I.
Homer, Virgilius, Dante,
Shakespeare, Schiller, Göthe —
þetta eru nokkrir höfundar
„heimsbókmenntanna". Til eru
þeir sem eiga öll verk þeirra
samanlögð, 0,006 kílómetra af
menningarstolti í fallegri stofu.
Svo eitt kvöld, eftir annir þús-
und hversdaga, opnar maður
eina þessa rykföllnu bók — og
sjá: það verður kannski engin
samhljóman milli skálds og les-
anda. Hann viðurkennir með
greindinni: þetta er víst ósköp
fallegt: minnsta kosti segja
það allir, og mikla atorku hef-
ur nú þurft til að festa svona
marga stafi á pappírinn með
jafnófullkomnum ritföngum; en
það verður samt sem áður eitt-
hvert bil milli mín, lesandans,
og Dante, skáldsins. Það eru
tveir tímar, hvað sem hver
segir. Vitaskuld þýðir ekki að
ganga með von inn í Viti, en
maður er hættur að trúa á til-
vist þess staðar, og áletrun
Dantes hæfir ekki lengur í
mark. Allir þessir konungar
Shakespeares — þetta er nær
útdautt kyn í dag og engin Ieið
að taka mark á því; og jafn
vel frelsismóður Schillers svíf-
ur einhvernveginn í lausu lofti.
Það er sem sé ekkert líklegra
en maður verði fyrir nokkrurri
vonbrigðum með heimsfeök-
menntir sínar, þegar maður
lítur loksins í þær. Svo lokar
maður bókinhi og stingur hennil
aftur í skarðið sitt. Metramir
sex eru aftur heilsteyptir og
óaðfinnanlegir á að líta. Og;
rykið fellur.
Svo gerist það einn annan dag:
að maður fer að rjála við fá-
tæklegri bækur í öðrum hillum.
Maður tekur eina af handahófi.
og flettir henni. Þá getur svO'
brugðið við að maður heyri
skyndilega rödd samtímamanns
af þessum gulnuðu blöðum;
þessi kafli gæti verið úr Tima-
riti Máls og menningar í fyrra„
gott ef þetta Ijóð birtist ekki
í nýjasta hefti Réttar. Hér er
frelsi fólksins á dagskrá. Niður
með kúgarana! stendur þar —
og það er ekki óraunhæft skraf,
heldur byggt á jarðneskum
staðreyndum, túlkuð á auðugu
alþýðumáli, með sífelldri skír-
skotan til hluta sem við þekkj-
um öll úr daglegu lífi. Hvað
heitir nú höfundurinn aftur?
Já, Heinrich Heine. Það var
víst þýzkur gyðingur á hinni
öldinni — mig minnir Jónas
hafa þýtt eitthvað eftir hann,
var það ekki hann sem orti
kvæðið um stúlkuna og skip-
stjórann?
Heinrich Heine fæddist árið
1797, í landi sem skiptist í 360
furstadæmi. Hann lifði i
bernsku Napóleonsstríðin, skot-
drunurnar frá Leipzig 1813
kváðu honum í eyra, síðan
komu ár Bandalagsins helga,
þess alræmda sáttmála um aft-
urhald og undirokun. Svo er
talið að rómantískan þýzka hafi
fæðzt ári síðar en Heine. Það
var skáldskapur sem helgaði
sér aðallega ríki draumanna, og
mun láta nærri að Schiller hafi
eitt sinn á dapurri stund lýst
viðhorfi þessara skálda flestra:
„Frelsið er aðeins í ríki draum-
anna, og fegurðin blómgast ekki
nema í söng“. Það var skáld-
skapur um 1 bláa blómið og
svarta skýið, um harmsöguleg
sólsetur, örlagaríkan ástar-
harm, jungfrúdóm allra skepnu,
Heine stóð í upphafi undir
áhrifum þessa skáldskapar;
hann hefur sjálfur skýrt frá
því að ástarkvæðin í Ljóðabók-
inni (Bueh der Lieder) eigi
sögulegar ;rætur .í forsmáðri
ást. En hann losaði sig fljót-
lega undan þeim áhrifum, og
fræg er setning hans: Það
geisar þvílíkt sonnettuæði i
Þýzkalandi, að það þyrfti að
leggja á sérstakan sonnettu-
skatt — en eins og kunnugt er
eiga blóm og sorg sérstaklega
hægt um vik í þessu formi. Sá
beinharði veruleikur fólksins
gerðist snemma aðsópsmikill í
verkum Heines. Ungur að árum
heldur höndla hugmyndirnar fólkinu óþíum? Hún er komin
okkur, þær knýja okkur og'
píska fram á sviðið, þar sem
við hljótum að berjast fyrir
þær sem rómverskir skylminga-
Bréf
frá
Leipzig
menn.“ Löngu seinna sagði
Marx: „Hugmyndir sem vit okk-
ar fær fangs.taðar á, sem íhygli
okkar nær á vald sitt, sem
skilningur okkar smíðar sam-
vizku okkar úr, þær eru sem
rakleiðis frá Heinrich Heine,
sem sagði eitt sinn: „Öpíum og
trúarbrögð eru skyldari en
flesta grunar."
II.
Maí 1933. Það er vor og
sól yfir Berlínarborg. Við Alex-
anderplatz eru hljömleikar und-
ir bláum himni, og ungir elsk-
endur leiðast í hamingju þá
götu sem ber fegurst nafn
allra stræta: Undir lindunum.
En bak við þessa sólbjörtu
forhlið heimsborgarinnar ríkir
sá andi sem dálítið blað á ís-
landi nefnir um svipað leyti
hinn hreina germanska anda
FORjSOQN HE1NE$
tók hann sér ferð á hendur
um þvert og endilangt Þýzka-
land, talaði við verkamenn í
námu og bændur á velli: kynnti
sér líf fólksins og landið sem
hann lifði í. Síðar komst hann
svo að orði að hann væri frum-
kvöðull nýs skáldskapar; og
þegar við dáumst að því í dag
hvernig Hjalmar Gullberg Ví
Svíþjóð notar orð eins og
minnimáttarkennd og fæðingar-
deild í dýrum kvæðum, eða
Nerúda í Chile yrkir um síma-
þræði og kolagrafir, þá spyr
maður hvort þeir reki ekki
rætur til Heines er orti af valdi
um svín og náttgögn meðal ann-
arra efna: er hann ekki upp-
hafsmaður „óhreinna ljóða“
sem virðast einna lífvænust nú
á dögum?
En verðskuldun Heines var
ekki sú ein að blása nýju lífi
i evrópska Ijóðagerð. í dag
dáumst við ekki siður að póli-
tískri skarpskyggni hans og bylt
ingarmóði. Hann skrifar í bréfi
1833: „Þér standið ofar öllum
þeim, sem aðeins sjá forhlið
byltingarinnar, en skilja ekki
hin dýpri spursmál hennar.
Þessi spursmál varða hvorki
form né persónur, hvorki
stofnun lýðveldis né takmörkun
einveldis, heldur varða þau hina
efnalegu velferð fólksins . . .
Vegna iðnþróunarinnar . . . er
nú unnt að hefja fólkið upp
úr hinni efnalegu eymd og gera
það sælt hér á þessari jörð.“
Það er enginn vandi að skrifa
slík orð í dag, þegar vísinda-
legur sóáíalismi hefur verið
uppi heila öld. En þegar Heine
skrifaði þetta bréf var Marx
ekki nema 15 ára, og það liðu
önnur 15 ár þangað til Komm-
únistaávarpið var samið.
Dialektík hins óborna marx-
isma kemur víðar fram hjá
Heine. Hann segir í bréfi 1831:
„Já, kæri barón, að vísu hafa
auðæfin alið af sér frelsi, en
þetta frelsi hefur líka kostað
móður sína lífið". Seytján ár-
um siðar segir í Kommúnista-
ávarpinu eitthvað á þá leið að
með þróun iðnaðarins hafi
borgarastéttin grafið sína eigin
gröf. Hugsunarferillinn er hinn
sami. Heine sagði einnig: „Við
höndlum ekki hugmyndirnar,

Heine í heimsókn hjá Jenný og Karl Marx.
fjötrar sem maður brýtur ekki
án þess að tæta sundur hjarta
sitt, þær eru þeir mórar sem
maðurinn getur aðeins sigrast
á með því að hlýðnast þeim“.
Er þeir kynntust seinna, Marx
og Heine, sagði hinn síðar-
nefndi eitt sinn: „Við þuríum
aðeins fá tákn til að skilja hvor
annan“. Marx hlaut að fara frá
París snemma árs 1845; þá
saknaði hann Heines mest
allra manna þar í borg. Þeir
hittust fyrst árið 1843. Þá var
Marx 25 ára, en Heine á 46.
ári. Það er vitað að þau ár sem
í hönd fóru hafði Marx mikil
áhrif á Heine. En þegar mað-
ur hefur í huga aldursmun
þeirra og veit einníg þann
pólitíska skilning sem Heine
hafði öðlazt löngu áður, verð-
ur manni gjarnan að spyrja:
hafði Heine ekki einnig áhrif á
Marx? Það skyldi þó aldrei
vera að höfundur Lorelei
standi einhversstaðar bak við
Kommúnistaávarpið. Eða vita
menn hvaðán komin er setn-
ing Leníns: Trúarbrögð eru
og átti að vera „allra norrænna
þjóða innsta líf“; í æðsta valda-
sæti landsins situr maður nokk-
ur sem það pínulitla tímarit
Eimreiðin á íslandi nefnir þá af
aðdáun „hinn mikla Jörmunrek
Þýzkalands“. Og þessvegna er
ekki allt einleikið þennan dag.
Sterklegir bílar, hlaðnir bókum,
koma akandi frá bókasöfn-
um borgarinnar og stefna allir
að sama torgi. Því í dag á að
brenna þýzkan anda — og
meira en það: það á að brenna
anda friðar og framsóknar í
heiminum. Romain Rolland,
Henri Barbusse, Theodore
Dreiser, Maxím Gorkí, Martin
Andersen Nexö — það á að
brenna þá alla og miklu fleiri
upp til agna í dag. Og þar er
líka Heinrich Heine. Því hefur
verið lýst yfir að hanri sé
óvinur þjóðaririnar, og Lorelei
er ekki lerigur eftir hann held-
ur eftir einhvern „ókunnan höf-
und“; það varðar refsingu héð-
an í frá að hafa verk hans und-
ir höndum...... Og löghlýðnir
menningarvinir, sem vilja þó
ekki hætta of miklu fyrir hana,
þukla mjúkum lófum um skápa
sína pg stinga ljóðabókinni
í ofninn, þó raunar sé ekki bein
þörf upphitunar i kvöld. Log-
ana af andanum ber við bláan
næturhimin. Og Göbbels heldur
að hugsjónir mannsins séú
brunnar með bókum hans.
Heinrich Heine hefur sagt :
fyrir hvaða örlög bækur hans
og önnur minnismerki um arida
mundu hljóta um skeið. Hann
skýrði frá því í Pólitískri erfða-
skrá sinni, er hann skrifaði1
1855, síðasta árið sem hann
lifði. Það er einkennilegt að
lesa þá forsögn eftir 99 ár, en
það er raunar hvorki fyrsta
né síðasta sinnið sem snillingar
vita hverju fram vindur eftir
þeirra dag. Hann sagði: „Hrygg-
um huga og djúpum ótta gerði
ég þá játningu að framtíðin
heyri kommúnistunum —, nei,
það voru engin ólíkindalæti. í
ugg og kvíða hugsa ég til þess
tíma er þessir skuggalegu
.myndbrjótar hafa brotizt til
valda; sigggrónum höndum og
án allrar miskunnar munu þeir
brjóta niður allar þær fögru
líkneskjur sem hjarta mínu
eru svo kærar . . . liljur vall-.
arins sem hvorki spinna né
vinna, en eru þó dásamlegri
en Salómon konungur í allri
sinni dýrð, munu þeir rífa upp
með rótum úr jörð samfélags-
ins, nema þeim verði þá feng-
inn rokkur til að spinna á . . ,
ó, Ljóðabókin mín verður rif-
in i umbúðir um kaffi og tóbak.
Já, ég sé það allt í hendi
minni“.
Þetta er skuggaleg framtíðar-
sýn, og hefði einhverntíma þótt
fyrirsögn að hún rættist. En
hún gerði svolítið betur: sú tíð
kom að líkneskjur Heines sjálfs
voru slegnar til jarðar þungum
hömrum. Aðeins í einu atriði
skjá^laðist ‘Heine: það voru
ekki kommúnistarnir sem sví-
virtu hann og verk hans, held-
ur nazistarnir, þeir sem að
lokum fullnuðu verk og
anda þeirra þjóðfélagshópa er
hann hataði einlægustu hatri
allt sitt líf. En hér ber þess
að geta að Heine varð aldrei
sjálfum sér samkvæmur marx-
isti; honum sást yfir hið sögu-
lega uppbyggingarhlutverk
verklýðsstéttarinnar. í heirris-
skoðun hans ríktu andstæður
sem honum tókst ekki að vinna
bug á. í viðhorfi hans spégl*
aðist sá tími er byltingareðii
borgarastéttarinnar í Evrópu
var á fallanda fæti, meðan bylt-
ingareðli hinnar sósíalisku ör-
eigastéttar var enn í reifunum
— eins og lýst er í bókum. Á
öðrum stað sagði Heini þó:
„Hin nýja tíð mun einnig getá
af sér nýja list“. En hin nýja
tið, sem Heine dréymdi ekki
einungis heldur barðist fyrir af
trúnaði, með list sinni og for-;
dæmi, var sú tíð þegar alþýða
heimsins væri leyst undan
hverju oki. „Sú bylting er ó-
hjákvæmileg, hún er aðeins
spurning um tíma“, sagði hann.
Og „til síðasta andartaks megið
þið treysta mér“.
En Heine sagði fleira í
Pólitískri erfðaskrá sinni;
„. . . Þó viðurkenni ég hrein-
skilnislega að þessi kommún*
ismi. . . orkar með sérstökum
töfrum á sál mína, töfrum
sem ég kemst ekki undan; tvær
Framhald á 8. síðti..