Þjóðviljinn - 06.03.1955, Síða 7

^ Þjóðlelkhúsið
»Ætlar konan að
deyja?«
eítir CHRISTOPHER FRY
Antigóna
eítir JEAN ANOUILH
Leikstjóri: Baldvin Halldórsson
Þjóðleikhúsið sýnir í íyrsta
sinn tvo sjónleiki á einu
kvöldi. Val leikrita þessara
er hafið yfir gagnrýni, bæði
eru ágæt og alkunn verk mik-
illa nútíðarskálda, annað
gleðileikur, hitt harmleikur,
sem vera ber, en samvaliri
í bezta lagi, hliðstæður og
andstæður í senn. Christop-
her Fry og Jean Anouilh eru
merkust leikskáld sinnar kyn-
slóðar hvor í sínu landi,
frumlegir hugsuðir og skáld
í sannri merkingu orðsins,
gæddir ríku ímyndunarafli og
orðsnilld, umleiknir frægð.
Efni beggja leikja er sótt aft-
ur í aldir, til Grikkja og Róm-
verja hinna 'fornu, og sögu-
þræðinum trúlega fylgt í meg-
inatriðum; en bæði eru skáld-
in skilgetnir synir nútímans
að hugsun og sniði, færa efni
sitt í búning okkar daga. Og
vinir og samverkamenn eru
þeir Fry og Anouilh að því ég
veit bezt — að minsta kosti
hefur Fry þýtt eitt af leikrit-
um Anouilhs á ensku og raunar
endursamið að nokkru, sú
stæling er snilldarleg og í
minnum höfð. En bæði eru
skáldin sérkennileg og sér-
stæð og leikritin tvö skemmti-
lega ólík: fáheyrð orðgleði og
leiftrandi glettni einkenna
gamanleik hins enska skálds,
harmleikur Frakkans er ein-
faldur í sniðum og skrautlaus
með öllu. Torvelt mun að
sýkna Anouilh af dauðadýrk-
un og bölsýni, í annan stað er
Fry málsvari lífsins, bjartsýnn
þrátt fyrir ógnir og voða okk-
ar tíma.
Hin tvíþætta sýning er
merkur atburður á ýmsa lund,
leikritin bæði vel úr garði
gerð og leikhúsinu til sóma.
Baldvin Halldórsson stjórnar
báðum, það er í raun og veru
frumraun hans sem leikstjóra
og spáir góðu. Vandvirkni
hans og nákvæmni verða ekki
í efa dregin, né rétt mat og
næmur skilningur á snjöllum
skáldskap, og í hlutverkin er
mjög farsællega skipað að
mínu viti. „Ætlar konan að
deyja?“ gengur léttstígum og
öruggum skrefum yfir sviðið,
leikstjórinn ber augljósa virð-
ingu fyrir ljóðrænum og
skáldlegum orðsvörum, eigi
síður en fyndni skáldsins og
tvísæju háði. „Antigóna“ er
búin dramatískum þunga sem
við á, sniðföst sýning og há-
tíðleg og geymist í minni.
Magnús Pálsson hefur mál-
að tjöld og teiknað búninga
af listrænni bragðvísi og
glöggum skilningi á eðli beggja
leikrita. Gröfin í Efesus og í-
burðarmiklir og vandaðir
búningar hennar fólks veita
ágæta hugmynd urn klæðnað
og list fornaldar; málverkin
á grafarveggnum minna á
Pompeji og eru svo snotur-
lega gerð að ánægja er á að
horfa. „Antigóna" er hvorki
bundin stað né stund, hallar-
garður Kreóns minnir bæði á
nútímann og Egyptaland hið
forna, svipmikil umgerð sorg-
arleiksins, hagkvæm og stíl-
hrein. Búningamir eru frá
okkar timum og bera þó í
í sumu annarlegan eða forn-
legan svip; mér finnst að rneiri
alúð hefði mátt leggja við
klæðnað sjálfrar söguhetjunn-
ar, Antigónu.
Ég get verið fáorður um
gamanleik Christophers Fry.
„A Phoenix too Frequent“
eins og „Ætlar konan að
deyja?“ heitir að réttu lagi,
enda er mér málið skylt: hinn
íslenzki búningur hlýtur að
torvelda leikgestum fuilkomna
nautn af orðsnilld skáldsins,
að hve miklu leyti veit ég
auðvitað ekki. En sannarlega
er tími til þess kominn að ís-
lendingum sé kynnt hið ágæta
skáld sem vakið hefur ljóð-
leikinn til nýs lífs í landi
Shakespeares, og unnið sér
virðingu og ástsældir víða um
heim.
„Ætlar konan að deyja?“ er
að efni til endursögn á smá-
sögu Rómverjans Petróníusar
um ekkjuna í Efesus, hina
ungu og fögru og dyggðum
prýddu konu sem unni manni
sínum svo heitt að hún ákvað
að svelta sig \ hel í gröf hans
ásamt þjónustumey sinni, en
lét raunar fyrsta karlmanninn
sem hún hitti telja sér hug-
hvarf og miklu meira en það;
hin fræga saga er hið napr-
asta háð um hverflyndi og
breyzkleika kvenna. Frásögn
þessarri lyftir Fry í hæðir
og satt, fyrirlítur hugsjónir og
Sunnudagur 6. marz 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7
ljóslega andríki hans og skop-
gáfa, auðug og litrík og nærri
einstæð; honum er það leik-
ur einn að snúa óhugnanlegum
hlutum upp i gaman, og mætti
helzt líkja aðferð hans við
„Andrókles og ljónið" eftir
Bemard Shaw. Fry dregur
auðvitað óspart dár að mann-
legum breyzkleikum, en beinir
háði sínu öðru fremur að
borgaralegum siðum, innan-
tómum heimskulegum venjum,
hann er á bandi ástar og heil-
brigðra hvata, sannur talsmað-
ur lífsins.
Leikendurnir þrír fara allir
vel með hlutverk sín, en at-
hyglin beinist öðrum fremur að
Herdísi Þorvaldsdóttur, en hún
er Dýnamene, ekkjan fagra.
Leikur hennar er fjörmikill og
skýr og skemmtilega auðugur
að blæbrigðum, hún er ágætur
fulltrúi höfundarins, birtir hið
sérstæða tvíræða háð hans í
hverju tilsvari að heita má; nýr
og ótvíræður leiksigur. Jón
Sigurbjörnsson er liðþjálfinn,
elskhugi Dýnamene, gervilegur
og karlmannlegur og ósvikinn
hermaður frá hvirfli til ilja, en
ef til vill ekki í öllu sá mennta-
maður sem Tegeus er að öðrum
þræði. Jón lýsir ágæta vel ein-
lægri hrifningu og ást hins
unga manns, framsögnin er
þróttmikil og skýr og mjög við-
feldin, einkum þegar á leikinn
líður. Loks er Helga Valtýs-
dóttir þjónustustúlkan Dótó,
mesta hlutverk hennar fram að
þessu, vandað og vel unnið.
Framsögn hennar er að vísu
ekki þroskuð til fulls og leik-
urinn dálítið misjafn, en þrótt-
mikill og lifandi engu síður;
Helga lýsir skýrt og skemmti-
lega stöðu og stétt þjónustu-
stúlkunnar, veikleika hennar
fyrir karlmönnum og óbifan-
legri tryggð við húsbændur
leikritum Anouilhs, um það
má raunar deila. Efnið er sótt
í fomsagnir Grikkja um ætt
Ödipusar konungs og sígildan
harmleik Sófóklesar með sama
nafni, það er sagan um
konungsdótturina í Þebu sem
gerir uppreist gegn harð-
stjóranum frænda sínum og
varpar moldu á lík bróður
sins með eigin höndum þrátt
fyrir boð hans og bann, kýs
heldur að deyja en víkja. Verk
Anouilhs er myrkur og áhrifa-
mikill sorgarleikur og varð til
þegar blóðveldi nazista drottn-
aði í Frakklandi, það' er í heim-
inn borið á tímum mikilla þján-
inga og ber þess greinileg
merki. í augum Frakka varð
Antigóna ímynd andspyrnu-
hreyfingarinnar, fulltrúi hreinn
ar frelsisástar og skilyrðislauss
lýðræðis, hetjan sem berst von-
lausri baráttu gegn ofbeldi og
kúgun, en Kreón jafningi Péta-
ins og annarra samstarfsmanna
og jábræðra nazista. En „Anti-
góna“ er algilt verk og hafið
yfir stund og stað, í því birt-
ist ekki aðeins alkunn þrá
skáldsins eftir sannleika, feg-
urð og réttlæti, heldur einnig
svartsýni hans og afneitun á
lífinu eins og það gerist og
gengur, fyrirlitning hans á upp-
gjöf og elli. Antigóna heimtar
allt eða ekkert, getur ekki
sætt sig við neitt hálft eða
skert, neitar að lifa því gráa
hversdagslega lífi sem hún á
í vændum; hún er fædd til
þess að deyja. „Ég vil allt und-
ir eins eða þá ekkert“, segir
hún, „ég vil ekki vera lítillát
og sætta mig við einhvern
smámola, ef ég hef verið þæg
og stillt. Ég vil fá vissu mina
um allt og alla í dag, og verði
lífið þá ekki fallegt eins og
þegar ég var lítil, vil ég ekki
lifa lengur".
hreinleika æskunnar; agi og
regla eru boðorð hans. Kreón
er snilldarleg mannlýsing af
hendi skáldsins og hlutverkið
samboðið hæfileikum Haralds
Björnssonar, hins mikilhæfa
leikara sem nú hefur starfað
að list sinni í fjóra tugi ára
og lengst af barizt hetjulegri
baráttu fyrir lífi og þroska ís-
lenzkrar leiklistar; Kreón er
efalaust ein af snjölluslu per-
sónum hans. Orð hans eru
reyndar ekki eins hnitmiðuð
og skýr og í hlutverki Klenows
prófessors, en gerfi og fram-
ganga með ágætum og skap-
gerðarlýsingin snjöll svo að af
ber, í meðförum Haralds er
Guðbjörg Þorbjarnardóttir og Regína Þórðardóttir í „Antigónu“
sína, lífs og liðna; gerfi hennar
er hið prýðilegasta. — Leik-
endum var vel fagnað, áhorf-
endur virtúst hafa góða
skemmtun af leik hins orð-
snjalla enska skálds.
„Antigóna“ er af mörgum
Andstæða Antigónu er Kreón
konungur, hinn aldurhnigni
einvaldij hinn hagsýni stjórn-
málamaður. Hann er ekkert
illmenni að úpplagi, en hættu-
legur maður ef honum eru
fengin völd í hendur, skeytir
engu um það jsem er heiðarlegt
talið máttugast og fegurst af isipijq ‘aBde5ispiv>is
Haraldur Björnsson
í hlutverki Kreons konungs
Kreón gáfaður maður, fyrir-
mannlegur og ásýndin rist
djúpum rúnum mikillar lífs-
reynslu; ófyrirleitinn og ger-
spilltur valdsmaður. Ef til vill
er leikur Haralds áhrifamestur
þegar Kreón segir Antigónu
ljóta sögu bræðranna, og kenn-
ir henni um leið fingramál
stjórnmálanna; og ógleyman-
legur er hann í lokin, þegar
hann hverfur til skyldustarfa
sinna, einn og öllu sviptur,
mæðurór og óbugaður.
Antigóna er mikið hlutverk
og ærið vandasamt, en stórbrot-
in tragísk leikkona er ekki til
á íslandi. Það er réttilega fal-
ið Guðbjörgu Þorbjarnar-
dóttur, hinni snjöllu og vinsælu
leikkonu; hún er að vísu ekkt
eins kornung og Antigóna á að
vera, og orð hennar ekki alltaí
gædd nógu sterkum og litríkum
blæbrigðum, en hún lifir hlut-
verk sitt, vinnur óskipta sam-
úð og samhug allra sem á
horfa, eigi sízt í hinu áhrifa-
mikla og fagra atriði er
Antigóna bíður dauðans; skýrt
og fallega lýsir hún frelsisþrá
og óbifanlegu stolti hinnar hug-
djörfu ungu stúlku, sem verð-
ur að kveðja unnusta sinn,
draum sinn um hamingju, lifið
sjálft.
Lárus Pálsson er þulurinn
sem kynnir áhorfendum persón-
ur og efni verksins, útskýrir
eðli harmleiksins; mál hans er
eðlilegt og látlaust að vanda,
röddin einörð og þróttmikil og
orðin rata beina leið til áhorf-
enda; Lárus er sjálfkjörinn í
hið þýðingarmikla og sérstæða
hlutverk. Jón Aðils dregur upp
þróttmikla og hnittilega mynd
varðmannsins, hins grófgerða
náunga sem aðeins hugsar um
að bjarga sjálfum sér og talar
í sífellu um eigin hag; Klem-
enz Jónsson og Þorgrímur Ein-
arsson sóma sér vel sem félagar
Fratnhald á 9. síðu.