Þjóðviljinn - 13.01.1957, Blaðsíða 7

Sunnudagur 13. janúar 1957 — ÞJÓÐVILJINN — (7
— Skyldi ég verða barinn í
dag?
Á þeirri hljóðu spurningu
hófust um skeið dagar lítils
drengs í borginni Taganrog
við Asoffshaf í Rússlandi
fýrir meira en 90 árum. Löngu
eíðar skrifaði hann þessa
játningu: „Eg get aldrei fyr-
irgefið föður minum að berja
mig, þegar ég var lítill.“ En
þessi harða reynsla bernsk-
unnar vann ekki bug á góðu
eðli drengsins: hann varð
ekki aðeins yndislegur rithöf-
undur, heldur einnig ljómandi
persónuleiki, heill maður sem
unni mannkyninu einlægri ást.
Hann hét Anton Pavlovits
Tsékoff.
Tsékoff fæddist 17. janúar
árið 1860. Faðir hans var
smákaupmaður í Taganrog,
en lagði með köflum meiri
stund á að leika á fiðlu og
mála helgimyndir; og var
hús hans eigi auðugt. Hann
kom þó sonum sínum til náms,
og gekk Tsékoff í mennta-
skólann í Taganrog. En hann
hafði ekki lokið námi í skól-
anum, er sú breyting varð á
högum fjölskyldunnar að hún
fluttist til Moskvu — nema
Tsékoff, sem var skilinn eft-
ir að spila á eigin spýtur unz
hann hefði lokið náminu.
Hann gerði það með sóma,
kom síðan til Moskvú árið
1879, innritaðist í læknadeild
háskólans og lauk læknanámi
á tilskildum tíma. En á náms-
árunum við háskólann var
hann einnig helzta fyrirvinna
fjölskyldunnar, og þá hóf
hann ritstörf. Skrifaði hann
ótölulegan f jölda stuttra gam-
anþátta í ýms tímarit: 120
þætti árið 188-3, 129 árið
1885; en talið er að upp úr
því hafi hann farið að taka
ritstörf sín alvarlega, og ár-
ið 1888 birtir hann aðeins 12
gamanþætti. Þá hafði hann
og hafizt handa um leikrita-
gerð, skrifað nokkra fyndna
einþáttunga og eitt langt leik-
rit: Ivanoff, er mun hafa ver-
ið sýnt fyrst árið 1887; og
þegar það var sýnt á Alex-
stofnað í Moskvu. Annar að-
alstofnandi þess, Nemiro-
vits-Dantsjenko, var kunnug-
ur Tsékoff og þekkti verk
hans; og fyrir fortölur hans
sýndi Listaleikhúsið Máfinn á
stofnári sínu og hóf hann til
mikillar frægðar. Ári síðar
sýndi leikhúsið Vanja frænda;
og þótt sú sýning yrði ekki
eins ágætleg og hin fyrri, var
orðstír Tsékoffs borgið.
Árið 1890 hafði Tsékoff
verið fangalæknir á Sakalín-
eyju undan austurströnd Sí-
beríu; hafði hann reynt í þeirri
vist vosbúð og harðrétti, sem
reyndist honum örlagaríkt:
hann fékk snert af berklum;
og þegar hér var komið sögu,
1899, mátti hann ekki fram-
ar dveljast í hinum kaldari
hlutum lands síns — hann
var búsettur í Jalta á Krím.
Listaleikhúsið tókst nú ferð
á hendur að sýna skáldinu
verk hans, og varð mikill
fögnuður þar syðra yfir komu
og sýningum leikhússins.
Þetta var vorið 1900. Er
Stanislavskí og félagar hans
hurfu aftur norður á bóginn,
settist Tsékoff við að semja
nýtt leikrit handa Listaleik-
húsinu; og lauk hann því í
nóvember um haustið. Það
var leikritið Þrjár systur, er
var frumsýnt 31. janúar 1901.
Það fékk ekki eins góðar við-
tökur og Máfurinn á sínum
tíma. En það vann á smám
saman. — Um vorið kvænt-
ist Tsékoff leikkonunni Olgu
framar. Hann andaðist í ari. Þú skalt þessvegna bera
Þýzkalandi aðfaranótt 2. júl- virðingu fyrir manninum í
ís 1904, með bros á vörum sjálfum þér og minnast þess,
eins og Þormóður kolbrúnar- að heiðarlegur maður verður

Orð
um
TSEKOFF
*
andrinskí-leikhúsinu í Péturs-
borg i janúar 1889, varð Tsé-
koff í einu vetfangi góðkunn-
ur höfundur.
Hann hófst þegar handa um
samningu næsta leikrits, er
hann nefndi Skógarandann.
Leikritið „féll“ er það var
sýnt, og segir ekki af því fyrr
það bírtist á prenti átta árum
síðar, stórmikið breytt, og
hét þá Vanja frændi. Það var
ekki fyrr en haustið 1895 sem
Tsékoff dirfðist að byrja enn
á nýju leikriti; það var Máf-
urinn. Hann var frumsýndur
í október næsta ár. Tsékoff
fór úr leikhúsinu eftir 2. þátt
og reikaði aftur og fram um
götur Pétursborgar fram á
rauðanótt — þá skal ég hund-
ur heita, ef ég skrifa nokk-
umtíma framar staf fyrir
leiksvið, tautaði hann fyrir
munni sér. Og það virtust
horfur á að hann mundi
standa við það fyrirheit. En
árið 1898 var Listaleikhúsið
Knipper, einni helztu leikkonu
Listaleikhússins; og hafði hún
m.a. leikið í verkum hans.
Tsékoff samdi aðeins eitt
leikrit enn: Kirsuber jagarð-
inn, árið 1903; enda leið nú
að lokum. Leikurinn var
frumsýndur 17. janúar 1904,
á 44. afmælisdegi höfundar.
Hann var kallaður fram með
fagnaðarlátum, en sem hann
gekk fram á sviðið fékk hann
heiftarlegt hóstakast. Tveim-
ur dögum siðar kvaðst hann
ekki hafa jafnað sig ennþá.
Hann kenndi það geðshræring-
unni, en það voru berklamir
— og hann jafnaði sig ekki
Anton Tsékoff
skáld. Það er langt síðan ég
hef bragðað kampavín — þau
voru síðust orð hans.
Öllum ber saman um að
Anton Tsékoff hafi verið töfr-
andi persónuleiki, skapgerð
hans heilsteypt, lund hans
viðkvæm og mild. Hann var
einfaldur maður í framgöngu
og gerði sér miklu lægri hug-
myndir um list sína en efni
stóðu til. „Eg er eiginlega
læknir," sagði hann, „þótt ég
fáist smávegis við skáldskap
í frístundum mínum.“ „Eg er
ekki leikstjóri, ég er læknir,"
sagði hann öðru sinni er leit-
að var ráða til hans um svið-
setningu eins af leikritum
hans. „Eg sé hann fyrir mér
ljómandi af lífsgleði og fullan
af þrótti,“ segir Stanislavskí.
í Lífi í listum: „Mjög sjaldan
var hann í þungu skapi, og
kynntist ég honum þó, er
hann þjáðist af sjúkdómi. En
hvar sem þessi sjúki maður
fór, var alltaf fjör og gam-
ansemi. Hann var stundum
ærslafullur eins og skóla-.
drengur og fann upp á ýmis
konar flónskupörum. Hann
hafði ekki meiri óbeit á neinu
en fáfræði, hvefsnikenndri ó-
kurteisi og heimskulegu
þvaðri og hataði þetta sífellda
smáborgaravæl út af lítilfjör-
legustu atriðum dagslegs lífs.
Enginn þráði fjör og fram-
farir á öllum sviðum heitar
en hann. Hann leit á allar
nýjungar sem merkisviðburði,
hvort sem það var nýtt at-
vinnufyrirtæki, vísindafélag,
leikhús, bóka- eða listasafn."
En þótt Tsékoff væri auð-
mjúkur gagnvart listinni og
hógvær í framgöngu, átti hann
til að bera mikið mannlegt
stolt. Þegar 16 ára gamall
skrifaði hann bróður sínum
bréf og sneypti hann fyrir
að kalla sjálfan sig „lítilmót-
legan.“ „Mér geðjast ekki
þessi sjálfslýsing þín. Þú get-
ur játað lítilmótleik þinn and-
spænis Guði, Fegurðinni, Nátt-
úrunni, en fyrir mönnum
heldurðu fast við mannlega
virðing þína. Þú ert heiðar-
legur maður og enginn þorp-
ekki kallaður lítilmótlegur.“
Á sama hátt og Tsékoff var
yfirlætislaus maður og óbrot-
inn í öllum háttum, svo var
einfaldleikur einnig stílhug-
sjón hans. „Maður á að skrifa
einfaldlega,“ sagði hann. List-
in skal vera hrein og bein,
þannig að hún rati skemmstu
leið til hjartans. Ef sagt er:
maðurinn sat í grasinu, þá
skilur það hver maður á
samri stund; en ef sagt er:
gamall maður með innfallið
brjóst lét fallast niður í gras-
ið sem þegar var troðið og
bælt af fótum f jölmargra veg-
farenda, þá þarf heilinn að
greina sundur allar þessar
myndir; skáldskapurinn fer
ekki lengur rétta boðleið
og glatar áhrifum sínum —
eitthvað á þessa leið rökræddi
Anton Tsékoff. Skáldskapur-
inn á að vera jafnflókinn og
jafneinfaldur og lífið sjálft,
sagði hann; við eigum að
skoða mennina eins og þeir
standa á jörðinni, en ekki
setja þá fyrst upp á ein-
hverja ímyndaða fótstalla. I
samræmi við þessa hugsjón
voru lýsingar hans mjög hlut-
lægar, veruleikur þeirra „rétt-
ur.“ Hann lét ofursta úr hern-
um fylgjast með æfingum á
Þremur systrum, svo að allt
sem varðaði hermenn og her-
mannahætti í leiknum væri
sannleikanum samkvæmt. Hið
raunverulega líf var mæli-
kvarði skáldskapar hans.
Það var í fyllstu samræmi
við lífshugmynd og stílhug-
sjón Tsékoffs að margflókin
atvikarás og dramatískir at-
burðir voru honum eitur í
beinum. Hér er raunar komið
að megineinkenni leikrita
hans: sjálfsagt hafa ekki í
annan tíma verið samin öllu
ódramatískari leikrit en sjón-
leikir Antons Tsékoffs. Þó
munu fá leiksviðsverk vekja
mönnum óblandnari unað en
þeir — þegar allri list þeirra
er til skila haldið. Það er eins
og Stanislavskí sagði: „Sjón-
leikir hans eru viðburðaríkir,
en það eru ekki ytri athafnir,
heldur innra líf. Jafnvel þegar
persónur hans hafast ekkert
að, gerist þó eitthvað innra
með þeim........Sálarlíf per-
sónanna er það markverðasta
í leikritum Tsékoffs." Hér
verður ekki freistað að lýsa
þeim listbrögðum í sjónleikj-
um hans, sem valda því að
lágvær og sundurlaus samtöl
á viðburðalausum degi hlaða
loftið rafmagni, fylla sviðið
höfgum trega, sýna örlögin
sjálf að verki, máttug og
römm; enda óvíst að lýsingin
dygði þeim vel sem ekki eru
kunnugir verkunum sjálfum.
Það er mannshjartað, nakið
og heitt, sem við skoðum í
leikritum Tsékoffs; og yfir
hverju verki hans er sérstak-
ur heildarblær, sérstakt geðs-
lag, sem leikstjóri og leikend-
ur verða að skilja og skapa
hverju sinni ef vel á að fara.
Það er torvelt að segja hvern-
ig þessi geðblær verður feng-
inn: Stanislavskí fann bara
að það vantaði ,,eitthvað“
þegar Listaleikhúsið æfði
Þrjár systur fyrst; sýningar
á leikritum Tsékoffs kosta i
einu mikið erfiði og skáldlega
skilningu. Ef á hvorugt hefur
brostið við æfingar Þriggja
systra í Iðnó að undanfömu,
megum við sjá þar einhverja
merkustu leiksýningu sem
okkur hefur lengi boðizt. Sýn-
ing leiksins mætti þó veita
meira en listrænt yndi. Hún
mætti einnig kenna íslenzk-
um leikrita'höfundum, sem
flestir halda að dramatíska sé
sama og mælskulist, að tala
lægra en þeir temja sér. —
vekja athygli þeirra á því að
það er meira virði að rista
djúpt en hrópa hátt.
Það hefur ýmsum verið
þyrnir í auga, hve verk Tsé-
koffs eru „ópólitísk,“ hve
hljóð þau eru um þjóðfélags-
átök með samtíð hans. Og
rétt er nú það: verk hans
eru ekki innblásin ákveðnum
félagslegum hugsjónum. Þau
eru samt sem áður ekki skrif-
uð í tómrúmi; og t. d. þarf
ekki að lesa Þrjár systur
lengi til að finna tengsl
verksins við rússneska sam-
tíð; jafnvel sjálfir byltinga-
mennirnir 1917 hefðu getað
talið sér ræðu Túsenbakks um
þrumuskýið til tekna. Hin
fögru orð Versjíníns um þá
tíð sem kemur, þótt við verð-
um þá grafin, gátu ekki átt
neinn hljómgrunn nema með
þjóð sem lifði örgu lífi. Vera
má að síðari tími muni kalla
líf okkar sem nú lifum und-
arlegt og óhagkvæmt og
heimskulegt og saurugt og
jafnvel bölvað, segir Versjín-
ín. Það var dómur yfir því fé-
lagi, þar sem börn voru bar-
in. Og ræða Andreis i loka-
þættinum er harðari þjóðfé-
lagsgagnrýni en flestum lán-
ast að flytja.
En slíkar hugleiðingar um
verk Antons Tsékoffs eru
ekki öldungis nauðsynlegar.
List þeirra er réttlæting
þeirra, fegurðin er aðal
þeirra, mannkærleikurinn er
kjarni þeirra. Þvi heitar sem
við unnum manninum því
kærari verða okkur verk Ant-
ons Tsékoffs. Það eru verk
um hinn eilífa mann, þann
sem stríð drepa ekki, þann
sem skipulög skapa ekki —
um óþreyju hjartans, um hina
síkviku bifan brjóstsins, sef-
ans hljóðu sorg.
B. B.