Þjóðviljinn - 03.11.1957, Side 7

Sunnudagur 3. nóvember 1957 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Gangurinn í mál
£5
skapsvélinni
Guðnírt frá Lundi: öldu-
föll. Skáldsaga. — 304
blaðsíður. — Prentsmiðjan
Leiftur 1957.
Guðrún frá Lundi mun vera
stórvirkasta skáidkona þjóð-
arinnar að fomu og nýju.
Hún hefur nú á annan ára-
tug skrifað 300-400 blaðsíðna
skáldsögu á hverju ári; og
meðal verka hennar er víst
leugsta saga, sem íslendingur
hefur skrifað: Dalalíf. En það
er ekki nóg að skrifa bækur,
heldur verður einnig að selja
þær. Af vínsældum þessarar
mikilvirku skáldkonu er það
skemmst að segja, að hún er
sá höfundur íslenzkur sem
flestir lesa. Sögur hennar eru
keyptar öðrum bókum ákafar
í veralunum, og á bókasöfn-
um bíður fólk þeirra í röð-
um. Og þær eru ekki lesnar
einu sinni yfir, heldur marg-
sinnis; sumar konur lesa
Dalalíf á hverju ári — þetta
eru sem sé lifandi bókmenntir.
Guðrún frá Lundi hefur unn-
ið einhvem frægasta rithöf-
undarsigur í sögu íslenzkra
bókmennta.
Nú hefur þessi einstæða
skáldkona sent nýja sögu frá
sér: Ölduföll, réttar 300 les-
málssíður í vænu broti. Aðal-
bóksölutíminn er ekki hafinn,
en þó kvað bókin þegar selj-
ast ágæta vel; það em fam-
ar að myndast biðraðir á
bókasöfnum. Sigurgangan
ÖllSö&lf1 éra fyrsta bókin,
sem undirritaður les eftir
Guðrúnu frá Lundi; og veldur
þvi einkum óhugur hans við
stórar skáldsögur í mörgum
bindum. Hér er því ekki unnt
að meta, hvort verðleikar
skáldkonunnar hafa hingað til
staðið í skynsamlegu hlutfalli
við vinsældir hennar; en um
Ölduföll er bezt að segja
sannleikann alveg umbúða-
iaust: sagan er fyrir neðan
allar hellur. Hana. vantar alla
þá kosti sem bókmenntir mega
prýða; og þótt maður reyni
að fjalla um hana á bók-
menntalega vísu, þá er það í
rauninni ekki til annars en
gera sig brosiegan. Það er
ekki bókmenntir, þessi ósköp,
heldur ein ógurleg munnræpa
frá upphafi til enda: það er
sett einhver bannsett vitis-
vél undir tungurætur persón-
anna, og svo fara þær að
tala og tala og geta aldrei
hætt. Annars veit ég ekki
hver fjárinn segir fyrir svona
ofboðslegum samsetningi.
Lítum fyrst á atburði. Að-
alpersónur sögunnar era
Sigga og Bensi — hún sjó-
mannsdóttir í Höfðavík, hann
lausaleikskrakki f raman úr
sveit. Þau era bæði engilböm
frá upphafi, þroskast æ að
dygð og prýði, bemskuvin-
áttan verður, æskuást, leikjun-
lun lyktar með hjónabandi,—
látum það gott heita. Það er
kannski líka í lagi að Sigga
liggi heilt ár í hryggskekkju;
en ‘hitt er grunsamlegra, að
Bensa eru allir vegir færir
frá upphafi, þótt hann hafi
aðe'ns fátæka einstæðings-
móður við að styðjast: hann
kaupir bát um fermingu, fer
í óútskýrða Noregsferð eins
Guðrún frá Lundi
og hann sé að skreppa til
næsta bæjar, leggur Hrólf
sterka í áflogum þegar hann
ætlar að gerast nærgöngull
Siggu hans, fer með meðöl
um ókunnan fjallveg í biind-
byl til föður síns — sem hann
hatar; og bjargar þannig lífi
hans. Að lokum reisir hann
„stærðar steinhús" í víkinni
— hann er almáttugur eins
og guð. Ýtarlega er iýst til-rS,
raunum Hrólfs sterka til að |
vinna hug Siggu; en hún er
sannheilög manneskja og veit
aldrei neinn nema Bensa sinn:
viðleitni Hrólfs verður í senn
árangurslaus og óhugtæk —
manni leiðist að lesa um fyr-
irtæki sem af sjálfu sér er
dæmt til að misheppnast.
Signý móðir Siggu er hálf-
gerð ræfilstuska, en Jóna
systir hennar illmálg frekju-
drós, enda á hún lausaleiks-
stelpu sem vitaskuld „varð
lægst af öllum“ á bamapróf-
inu. Jóna er óánægð með
mann systur sinnar og öll
hennar kjör og fær hana til
að hlaupast frá manrú og
b’murn, með þessum formála:
,,Eg ætla aðeins að vita, hvort
mér líður ekki betur, ef ég
sef andvökulaust“. Systirin
er þá þannig á vegi stödd, að
Signý læðist heim til sín eitt
síðkvöld og stelur harðfiski
og flo.tkökum úr búrinu;
heldur síðan aftur burt. En
þá tekur guð í taumana og
lætur drenginn hennar deyja;
hún hverfur aftur heim og
segir nð ef hún hefði „vitað,
að svona stutt var eftir, hefði
ég eklci yfirgefið hann, bless-
aðan drenginn minn". Svo
líður af sú nótt, en morguninn
eftir er hugarástandi konunn-
ar lýst þessum orðum: „Signý
var alveg eyðilögð“.
Því er sízt að heilsa, að
skáldkonan reki atburði í
hreinni og beinni frásögn:
sagan er full af innskotum
og útúrdúrum, sem ekki koma
neinu máli við; það verður
aðeins að láta málskapsvél-
ina ganga. Ljóst, en þó eink-
ar saklaust dæmi um þessi
innskot er á 119. bls. Sigga
liggur í hryggskekkjunni, og
er því lýst hvernig hún skoð-
ar umheiminn í spegli. Þá seg-
"ir upp úr þurra: „Einn dag-
inn kom Tryggvi bróðir henn-
ar úr sveitinni, feitur og stát-
inn, og sagðist eiga lamb fram
á Brekku, og það ætti að fá
að lifa og verða stór kind. —
„Skárra er það nú ríkidæmið
á þér“, sagði móðir hans“. Að
svo mæltu heldur Sigga á-
fram að horfa i spegilinn, og
lambið kemur ekki framar við
sögu. Þannig kubbar höfund-
ur alla frasögn sundur;
sumstaðar eru útúrdúrarnir
hálfar og heilar arkir á lengd.
Fáein orð um persónusköp-
unina. Megíneinkenni hennar
er það að persónurnar fá ekki
að njóta sín né fara sínu
fram, heldur era þær frá upp-
hafi sveigðar undir geðþótta
skáldkonunnar: hún er fyrir-
fram andvíg sumum persónun-
um, fyrirfram hlynnt öðrum;
þær komast aldrei undan
duttlungum hennar. Einna
augljósast dæmi þessa ger-
ræðis er Herdís á Litlu-Grund,
móðir Hrólfs sterka. Það er
svo sem auðvitað að maður
sem reynir að taka. engilinn
Siggu frá unnusta sínum, er
bæði fífl óg tuddi; en Guðrún
frá Lundi verður einnig að
láta móðurina gjalda slíks
sonar. Þegar hún kemur fyrst
fram á leiksvið sögunnar horf-
ir hún á Siggu „með frekju-
leg-u augnaráði“i Á næstu
blaðsíðu er stúlkan „daúðfeg-
in að losna við þessa frekju-
legu kerlingardræsu"; fimm
bls. eftir það heitír hún
skessa og nokkrum línum neð-
ar skass. Áttatíu bls. seinna
þarf skáldkonan enn að jafna
um þessa persónu, og ofbýður
henni þá „flagðssvipurinn á
Herdísi húsfreyju". Eftir tíu
bls. í viðbót er hún orðin
„kerlingarfála“ —• og þó
hefur þessi manneskja í raun-
inni ekkert gert, nema stýra
búi sínu af skörangsskap og
styðja við bakið á syni sín-
um í kvonbænum hans. En
Guðrún frá Lundi leyfir henni
aldrei um frjálst höfuð að
strjúka, heldur situr um hana
með ókvæðisorðum á nótt
sem degi og túlkar allt henn-
ar æði á versta veg.
Meirihluti sögunnar fer
fram í samtölum. Skáidkonan
lætur allar persónur tala eins,
allt frá ungbömum til gam-
almenna. Strákpatti, sem
Bensi bjargaði frá drukkn-
un, segir þessa eetningu:
„Svo er líka það að athuga,
að varla hefði ég verið í tölu
þeirra, sem nú draga andann,
ef hann hefoi ekki draslað
mér upp úr sjónum um dag-
inn“. Bárður bóndi jnælir þessi
orð við Bensa son sinn: „Nú
er það eindregin óslc mín, að
þú látir mig ekki fara héðan
án þess að ég finni ofurlít-
inn vináttuvott hjá þér mér
til handa“. Menn finna bók-
málskeiminn; og í einu orði
sagt talar engin persóna
í þessari sögu eðlilegt talmál,
höfundur hefur ekki eyra fyr-
ir tali fólks. Ennfremur skeyt-
ir höfundur lítt um aðstæður
persóna sinna, þegar þær ræð-
ast við. Eitt sinn kemur hest-
ur Hrólfs sterka mannlaus
heim, og er þá farið að leita
Ritstjóri: Svemfejöm Bestleinsson
Einhverntíma í fyrndinni
rann það upp fyrir mönnum
að mál þeirra yrði máttugra
og áhrifameira ef því væri
niður skipað eftir reglum og
lögmáli Þá skapaðist það sem
nefnt er hrynjandi eða hend-
ingar. Vafalítið er að ljóðlist
hefur jafnan þróazt samhliða
söng og hreyfilist: tónlist og
dansi.
Löngum hafa menn fundið
fyrir því að fleira var til en
það sem lá opið fyrir dagleg-
um skilningi, og þá mynduð-
ust tráarbrögð. Maðurinn fann
að hann átti þdtt í því sem
var að gerast og gat haft á-
hrif lengra en liendur hans
náðu til. Þá hófst galdur. —
Nú hlaut mönnum að skilj-
ast að háttbundin lireyfing,
knúin fram af tónum og orð-
um, var sterkari í eðli sínu en
venjulegt mál sem ekki var
magnað af hrynjandi eða ann-
ari formlist. Þannig studdi
hvað annað: hugsun, hreyfing
og þljómur, og úr varð ljóð
eða skáldskapur. Ljóðlist ein-
hverskonar hefur þróazt með
ölium þjóðum, á ýmsan hátt
eftir aðstæðum og atvikum.
Eg mun nú reyna að gera
grein fyrir hvernig ljcðagerð
hefur skapazt hjá okkar þjóð.
Eg mun rifja upp lítillega
hvernig braglist óx og þróað-
ist meðal norrænna þjcða
forðum, en einkanlega vil ég
sýna hvernig menn hafa um-
gengizt slíka hluti hér á Is-
landi. Eg mun mest dvelja
við bá Ijóðlist sem tengd er
rímnaháttum og þó mest
lausavísur undir slíkum hátt-
um.
En braglist okkar hefur
byggzt upp n óralöngum tíma
og þess vegna er nauðsynlegt
að sjá sem lengst aftur í ald-
irnar og reyna að glöggva sig
á bm 'hvað er líkt með fornu
og nýju. íslenzkur kveðskapur
er ekki orðinn til að ástæðu-
lausn, hann var lífsnauðsyn
og ber svip beirra ævikjara
sem þjóðin átti við að búa á
hverium tíma. Þær vísur eru
merkilegastar sem bregða. upp
mynd af atburði eða, sýna í
nýju ljósi einhver sérkenni
mannsins. Hóa menn og kalla
í ýmsar áttir í myrkrinu, unz
Hrólfur tekur undir „langt
uppi í fjalli“. Faðir hans kalí-
ar hvort hann sé meiddur.
„Hvernig hefði ég átt að
meiða mig? kallaði Hrólfur á
móti. Eg er að svipast um
eftir klárnum mínum. Eg
missti hann einhversstaðar frá
mér. Þetta er nú meira þreif-
andi niyrkrið“. Þessa runu
kallar sem sagt Hrólfur sterki
„langt“ ofan úr fjalli.
Málið á sögunni er ekki fag-
urt, víða ljótt, sumstaðar
rangt. Á bls. 148 stendur
þessi setning: „Það þótti á-
kjósanlegt fyrir vinnukonu að
giftast þeim, sem heimasætan
var of góð handa“. Á 193. bls.
segir að „Bjarni.......glotti
sínu glaðlyndisbrosi“. Á 251.
bls. ætlaði Hrólfur „að taka
hana í einelti".
Eg hef nefnt nokkur dæmi
um ágalla þessarar scgu. Það
er af nógu að taka; ég full-
yrði að þessi dæmi bregða
ekki villiljósi á verkið né
vinnubrögð höfundar. Hitt er
rétt að þögnin hæfði slíku
verki bezt, ef ekki stæði svo á
að höfundur .þess er í mikium
hávegum hjá þjóðinni; og
kynrtu ýmsir af þeim sökum
að telja söguna nokkru betri
en raun er á. En mig grunar
einnig, að vinsældir Guðránar
frá Lundi og verðleikar fyrri
verka hennar standi ekki í ná-
kvæmlega réttu hlutfalli hvort
við annað. Atburðarás, per-
sónumótun, samtalstækni —
allt er þetta svo framstætt I
þessari sögu að trauðla verð-
ur cðru kennt en blindu kunn-
áttuleysi, skáldlegu óviti. Það
væri kannski ómaksins vert að
biðja guð að hjálpa þeim lýði,
er hefur kjörið sér höíund
Öldufalla bókmenntalega leið-
arstjörnu.
B. Ií.
einstaklings eða atviks. Einn-
ig er ástæða til að leggja rækt
við vísur sem geyma einkenni-
leg afbrigði í máli eða hugs-
unarhætti.
I þáttum þessum verður
lauslcga vikið að ýmsum at-
riðum bragfræðinnar og reynt
að skýra eðli og myndun
bragahátta. Jafnframt mun ég
reyna að svara þeim spurning-
um sem lesendur þáttarins
kunna að vilja leggja fyrir
mig. Að visu er mjög tak-
markað hverju ég get bætt við
það sem almenningur ve’t um
þessi efni. En velferð þessa
þáttai' er komin undir bví
liversu tekst til um þetta sam-
band við lesendur. Ef mér
berst nægjanlegt efni til að
vinna út ætti að geta orðið
gagn að þœtti þessum og jafn-
vel nokkur skemmtun.
Eg vildi mælast til að les-
endur sendi þættinum hnitti-
legar visur, gamlar eða nýjar,
einkura nýjar. Sérstaklcga
væri samt gott að lesendur
sendu stutíar frásagnir af því
hvemig vísnagerð er iðkuð á
ýmsum stöðum á landinu og
hversu mikill þáttur kveð-
skapur er í daglegu lífi eða
skemmtun fólks. Allur fróð-
leikur um þessi efni er vel
þeginn. Bréf til þáttarins má
senda til Þjóðviljan Skóla-
vörustíg 19 merkt: Ljóðaþátt-
ur eða til Sveinbjamar Bcn-
teinssonar Sólvallag’tu 11,
Reykjavík. |