Þjóðviljinn - 12.07.1958, Blaðsíða 5

Laugardagur 12. júlí 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (5
ÍSLENZK TUNGA
19. þáttur
12. júlí 1958
Ritstjóri: Ámi Böðvarsson.
Nú er mikið um sumarleyf-
isferðir fólks út um sveitir
og öræfi. 1 því sambandi sak-
ar ekki að minna á meðferð
örnefna. Þeir sem vilja fara
rétt með þessi orð, þurfa að
kynna sér hvernig farið er
með þau af fólki sem býr í
næsta nágrenni og ber. þau
eér oftast í munni. Það er
ekld á neinn hátt réttlætan-
]egt gagnvart íslenzkri tungu
að „leiðrétta" gömul og gróin
örnefni til að geta fellt þaú
undir það kerfi málsins sem
er samanþjappað í skólum og
krafizt er af skólanemendum
sem eru að læra viðurkennt
ritmál. Mér koma í hug ör-
nefni eins og Skyggnirar, en.
það er réttari mynd en leið-
réttingin „Skyggnar“, þegar
fólk á staðnum hefur í marg-
ar kynslóðir notað fyrrtöldu
orðmyndina. Sama er um tví-
tekin nöfn eins og Hrútafells-
fjall; sú mynd á meiri rétt á
sér en leiðréttingin „Hrúta-
fell“. Þar hefur sem sé heiti
fellsins færzt yfir á bæinn,
síðan gleymzt og fjallið tekið
nafn af bænum. Það er eðli-
leg þróun. Og þeir ferðamenn
sem leggja það á sig að læra
bæjaheiti þar sem þeir fara
fram hjá, þurfa líka að vita
hvaða forsetning er notuð
með bæjamafninu, hvort sagt
er t.d. á Tungu eða I Tungu,
á Klaustri (eins og gert er
um Kirkjubæjarklaustur) eða
í Klaustri (sem er rangt um
þann bæ).
Hjákonuvatn er ónýtt
kaffi kallað, og hefur Orða-
bók Háskólans heimild um
það frá Jóni Pálssyni banka-
féhirði (úr Áraessýslu). Eitt-
hvað hefur höfundi orðsins
þótt lélegur kaffisopinn hjá
hjalkonu sinni, en hjalkona
segir Jón að sé kona „sú er
giftum mönnum þykir gaman
áð daðra við“. Upphafleg
merking þess er að sjálfsögðu
„Lona sem menn hjala við“.
Gisli Brynjólfsson talar ein-
hvers staðar í, dagbók sinni
(Dagbók í Höfn) . um. „h.ial-
konur Salómons" og virðist
hafa svipaða merkingu í því
og Jón Pálsson.
Hér hefur nokkrum sinnum
verið minnzt á sögnina að
bjaka (bjástra, erfiða, boll-
oka). Nafnorðið bjak (hvorug-
kynsorð) er gamalt og enn í
margra rminni. „Þetta er
mesta bölvað bjak, seinfært og
érfitt“, er skýring Halldóru
Magnúsdóttur á merkingu
orðsins (úr . Rangárþingi).
Eggert Ólafsson talar i kvæði
um „bjökin mæðulig" (lengi
var það siður að menn létu
lýsingarorð enda á -ligur
fremnr en -legur, og átti það
ékkert skylt .við það sem nú
•er kallað hljóðvilla eða flá-
mæli). Og enn eldri heimr
ildir eru til um þetta orð.
Jón Ormsson rafvirki þekk-
ir öþðmyndina skilina. um
skáii þá sem sezt ofanásýru;
Stur Heitir það víða á Suð-
<s>-
urlandi, en skilmi á Aust-
fjörðum. Hann segir að Með-
allendingar hafi þetta orð
kvenkyns og tali um að veiða
slíilmuna ofan af.
Guðjón Þorgeirsson sem
lengi bjó á Stóruvöllum í
Landssveit og dáinn er fyrir
meira en áratug, talaði ein-
hverntima. um fló í heyi. Með
því átti hann við „myglurönd
í heystabba, þar sem illa
þurrt lag hefur lent á milli
og kemur í ljós þegar farið
verður að leysa heyið“. Ekki
hef ég aðrar heimildir um
þetta orð, en það orkar kunn-
uglega á- mig og fleiri Rang-
æinga, án þess að ég geti bein-
línis fullyrt að ég þekki það.
Væri æskilegt að frétta ef
einhverjir þekkja orðið eða
annað þvílíkt.
Galjánur er eitt þeirra orða
sem vefst fyrir mönnum að
skýra, og er þvi mikil þörf á
því að fá frekari heimildir um
það en til eru. Orðabók Há-
skólans hefur dæmi um tvær
eða þrjár mismunandi myndir
orðsins, og er vel til að fleiri
sé að finna einhvers staðar
í fórum lesenda. Tvær gamlar
konur úr ofanverðri Rangár-
vallasýslu hafa veitt upplýs-
ingar um orðið í setningu eins
og „það hanga galjánuraar
niður úr því, þetta er ekkert
nema rifníur (þ.e. trosnur)“.
Jón Pálsson bankaféhirðir
segir þetta vera Árnessýslu-
mál, en kallar það galjám og
segir; „trosnaður pilsfaldur,
trosnuð buxnaskálm; um
hesta: járnaður til blóðs,
o.s.frv." En Kristrún Matt-
híasdóttir á Fossi í Hruna-
mannahreppi segir: „Þegar
æsa skal saman rifu, mega
ekki vera komin mikil galjárn
í rifuna, þ.e. trefjar eða tæt-
ur. því að þá herðist rifan of-
mjög gaman“. Og í vikivaka-
kvæði frá 17. öld sem Ólafur
Davíðsson hefur skrásett
stendur i einu handriti gab
járnín, en í öðru galíon. Skýr-
ingar á þessu einkennilega
orði og afþökunum þess verða
að bíða, bangað til meiri heim-
ildir hafa komið fram um
það.
Ýmsir hafa sent mér upp
lýsingar um orðasamhandið
„að hálsa setningu", þ. e.
hætta við hana hálfsagða.
Af Húsavik eru heimildir (frá
Kristiáni Karlssyni) um fram-
burðinn hálfsar, þ.e.: „Hann
hálfsar allt af.“ 'eða „háls-
ar“, þannig að v-hljóðið í
„hálfsar" kemur ýmist fram
eða ekki, en í slíkum sam-
böndum er það ritað f. Það er
mjög trúlegt að orðið sé dreg-
ið af lýsinaarorðinu hálfur.
og hafi orðtakið þá upþhaf-
lega merkt ,.að gera setn-
inguna, aðeins hálfa,. tala hana
bara til hálfs“. Frá Aknrevri
hefur orðabókin heimild um
orðasambandið að „hálsa eitt-
hvað“r' þi. e.: ,;tæna á e-ú“.
Þorsteinn Magnússon frá Gil-
haga í Skagafirði segir um
þetta orð: „Hálsa var al-
gengt orð, að hálsa setningar
eða frásagnir. Það vakti tor-
tryggni. Eins var það kallað
að hálsa rifgarða, ef heyflekk-
ur var garðaður upp þvert
yfir þá garða sem fyrirvoru“.
Þessi heyskaparmerking í orð-
inu að „hálsa“ er óþekkt úr
öðrum heimildum, að því er
ég bezt veit, og var fengur
að henni. — Þorsteinn er al-
veg óþreytandi að skrifa
þættinum og svara spurning-,
um mínum, og eru ekki tök
á að fara frekar út í bréf
hans í. þetta sinn. Mörg fleiri
bréf hafa borizt, en þó ekki
nógu mörg, því að helzt þyrfti
eitt að koma frá mönnum úr
hverjum þeim hreppi, þar
sem þau orð þekkjast sem um
er spurt. En bréf með upp-
lýsingum um málfar er ávallt
vel þegið, þó að ekki sé nema
stundum hægt að rekja efni
þeirra í þættinum; þau koma
að fullu gagni samt, og skulu
öll vel þökkuð.
Minnismerki um Knud Rasmussen

Góð uppskera
Mjög góðar uppskeruhorfur
eru nú í Danmörku. Talið er
að kornuppskera verði mjög
góð, svo framarlega sem veð-
urfar í sumar verði sæmilegt.

Danir liafa ákveðið að reisa iandkönnuðinuin mikla Knud Ras-
mussen minnismerki. Verður því komið fyrir í sjávarmáli \ið
Klampenborg. 1 samkeppninni um tillögur að minnismerkinu
fékk myndhöggvarinn Povl Söndergárd fyrstu verðlaun fyrir
styttu af heimskautakönnuðinum, þar sem hann stendur með
hönd fyrir auga og skyggnist um af sjónarhóli. — Myndin er
af listamanninmn og tillögulíkani lians.
Leikhús Heimdallar
mer — s
lepptu
mér
eftir Claude
Leikstjóri: Lárus Pálsson.
Gaman þetta er franskt að
eðli og uppruna, en breytt og
haglega fært til enskra stað-
hátta, það er sumarleikhúsum
mjög hæfilegt viðfangsefni.
Af sýningunni er það skemmst
að segja að hún er svo heil-
steypt og fáguð að óvenju-
legt má kalla, og vekur auð-
sæilega almenna ánægju leik-
gesta, enda eru leikendurnir
þrír jafnvígir og samvaldir
og í hópi þeirra listamanna
sem mests álits njóta og
traustastra vinsælda á landi
hér. Stærstur er þáttur Lár-
usar Pálssonar, hann hefur
snúið leiknum á smellið og
viðfeldið mál, komið honum
ágæta vel fyrir á hinu ör-
litla sviði og stjórnað þessu
létta ástargamni af óbrigð-
ulli smekkvísi. Um ofléik eða
ýkjur er hvergi að ræða, all-
ar staðsetningar og tímamörk
nákvæm í bezta lagi og orð-
svör svo markviss og hnitti-
leg að mér er til efs að nokk-
ur fyndni. sem eitthvað má
úr gera fári forg.örðum. Fyrst
þáttur er mjög skemmtilega
saminn og endirinn ekki síðri,
en gamanið stundum nokkuð
veigalítið og brothætt þar á
milli eins og títt er í léttum
grínleikjum, og myndi verða
íítils virði ef ekki væri ó-
venjuvel á öllu háldið — en
hér er hvergi slakað á klónni.
Tveir karlmenn og ein kona,
kvennamál og aftur kvenna-
mál, það er auðvitað uppi-
staða og aðal leiksins. Ung
kona dvelst ein í sumarbú-
stað uppi i sveit þegar tjald-
inu er lyft, hún hellir i sig
hálfflösku af svefnmeðali og
gengur siðan út í garðinn ör-
litla stund. I sama mund
kemur alókunnur maður inn í
stofuna, drekkur í ógáti hinn
helming ljdsins og fellur
brátt í fastasvefn, og þegar
eiginmanninn ber að garði
skömmu síðar sofa þau í sama
rúmi, konan hans og hinn ó-
boðni gestur. Þetta veldur
mannaumingjanum nokkurs
hugarangurs sem vonlegt er,
og allt kemst í háaloft í
fyrstu, en gesturinn virðist
kunna ráð við öllu — hann^
reynist bragðarefur hinn mésti
og kveneamur í betra lagi,
og tekst hvorttveggja í senn,
að verða elskhugi konunnar
og vinur húsbóndans. Lengra
skal sagan ekki rakin og sízt
af öllu er rétt að koma upp
um stétt gestsins og stöðu
eða skýra frá leikslokum,
þeim verða menn að kynnast
af eigin raun.
Eiginmaðurinn er ekki bein-
lí.nis 'sennilegur af hendi
skáldsins, en Lárus Pálsson
leikur hann svo blátt áfram
og eðlilega, tekst svo vel að
breiða yfir andstæðurnar
fari hans að við könnumst
þrátt fyrir allt mætavel við
þennan þröngsýna, klaufska
en góðviljaða náunga. Tilsvör
og viðbrögð eru hárviss og
ljóslifandi, kímnin hittir
mark og vekur ósvikinn hlát-
ur í ‘ salnum. Helga Valtýs-
dóttir túlkar hlutverk kon-
unnar af næmum skitningi og
er gædd miklum þokka, lýsir
af jafnmikilli nærfærni skilj-
anlegri gremju og hurðaskell-
um hinnar vonsviknu eigin-
konu seni rómantiskri þrá
hennar eftir umhyggju og
ást. Og' ekkí ' cr Rúrik Har-
aldsson síztur í gervi liins ó-
heppna Don Juans, útlit hans,
látbragð og hreyfingar hæfa
hinum kostulega gesti sem
bezt má verða. Rík kímni-
gáfa-Rúriks nýtur sín ágæt-
lega í þessu kátbroslega hlut-
verki, framgangan er eðli-
leg og algerlega óþvinguð og
auðsætt að leikarinn hefur
verkefnið í öllu á sínu va'di.
— Þrátt fyrir ónógt svigrúm
á alla vegu hefur Magnúsi
Pálssyni tekizt að bregðaupp
sannfærandi mynd hins enr.ka
sumarhúss, tjöld hans eru
smekkleg og mjög vel unnin.
Mikið var klappað fyrir bros-
legum atriðum og snjöllum
tilsvörum og leikendunum
þremur mjög fagnað að lok-
um.
Á. Hj.
Vaxandi utanrík-
isverzlun
Kínverja
Verzlunarsamnigur milli
Norðmanna og Kínverja var
undirritaður í Peking 4. júní
sl. Samkvæmt verzlunarsamn-
ingi þessum hefjaet viðtæk
vöruskipti milli þessara þjóða
og einnig var samið um gagn-
kvæm hagsmunamál varð? ndi
tolla og flutningsgjöld.
Þá var um svipað leyti und-
irritaður í Karachi vöruskiota-
samningur milli Kína og Pak-
istan. Kínverjar selja Pakistan-
búum 150 000 lestir af ko’um
og fá baðmull í staðinn.
Kínverskar vörur eru nú á
markaði i meira en 40 löndum,
þar á jg.eðal Kanada, ítalíu;
Sviss og Niðurlöndum. Á þessu
ári hyggjast Kínverjar flj-tja
ut vörur fyrir helmingi meira
verðmæti en á síðasta ári og
verður útflutningsverðmætið þá
helmingi meira en á öllu tíma-
bili fyrstu fimm ára. áætlunar-
innar.