Þjóðviljinn - 19.04.1959, Qupperneq 7

Sunnudagur 19. apríl 1959 — ÞJÓÐVILJINN — (7
1)
Hið spánska „lýðveldi allra
stétta*' fékk stjómarskrá, sem
áð mörgu leyti var sniðin eftir
stjómarskrá Þýzkalands. Þar
voru flest ákvæði sem borg-
aralegt lýðræði mega prýða:
jafnrétti fyrir lögunum, óskor-
uið pólitísk réttindi allra borg-
ara, karla og kvenna, kosn-
ingaréttur miðaður við 23 ára
aldur. Stjórnarskráin lýsti fjöl-
skylduna friðhelga, en gerði
jafnan rétt skilgetinna og ó-
skilgetinna bama. Kaþólska
kirkjan var svípt fríðindum
sínum: „spánska ríkið hefur
enga opinbera trú“, öll trúar-
brögð skyldu vera jafnrétthá.
Þingið — cortes — kaus for-
seta landsins til 6 ára. Hann.
hafði vald til að leysa þingið
VPP. en aðeins tvisvar sinm
um á embættistíma sínum.
' Hins vegar gat þingið vjkið
forseta frá völdum, ef tillag-
'án um það var studd af 3/5
þingmanna.
Þetta var stjórnarskrá með
æði róttækum blæ, en fór þó
hvergi út fyrir farveg borgara-
legs þjóðfélags. Ekkert ákvæði
var þar af sósíalískum toga,
■ og einkaeigharétturinn naut
verndar hennar.
1 hinni rúmhelgu tilveru
þjóðanna ræður bókstafur
'stjórnarskrárinnar ekki úrslit-
unum, svo sem dæmin sanna.
Hitt skiptir meira máli hvern-
ig' völdum er deiit með stétt-
um þjóðfélagsins, og svo fór
einnig um „lýðveldi allra
stétta" á Snáni. Hjn forna yfir-
' stétt, háaðaUjnn og kirkjan,
hafði afsalað sér völdum bar-
áttulaust, er konungsfjölskyld-
an lagði niður skottið og hvarf
úr landi. En þessi yfirstétt hélt
enn völdum sínum óskertuna í
þjóðfélaginu, og það gaf auga
leið, að hún mundi verja völd
sín með öðrum hættj, þótt
pólitískt einingartákn hennar,
konungsvaldið. væri orðið
landflótta, í herforingjaliðinu
spánska átti yfirstéttin trúan
fulltrúa, og enginn her verald-
arinnar hafði jafn fjölmennt
forjngjalið og sá spánski. Þeg-
ar í ágústmánuði 1932 gerði
spánska herforingjaliðið sig
líklegt iil að hrifsa völdin.
Sanjurjo hershöfðingi gerði
uppreisTi í Sevilla, ej.nnig í
Madrid seildist herinn til
valda,. en uppreisnin var bæld
niður fyrir árvekni verka-
manna.
Hin fyrsta lýðveldisstjórn
Spánar var skipuð fulltrúum
hinnar róttæku borgarastéttar
og sósíalistaflokksins. Ef stjórn
þessi ótti að halaa lífi var
henni nauðugur einn kostur að
framkvæma hlutverk allra
borgaralegra byltinga: að
skerða völd hjnna fornu lénsku
valdstétta, kirkju og aðals.
Þetta varð ekki gert, án þess
að leggja hald á eignir lærða
og leikra. Meðal lýðsins liafði
gamalgróið hatur á kirkjunni
blossað upp. Segura kardínáli,
erkibiskup í Tóiedó, hafði
sent trúuðum' hirðisbréf og'
viðurkennt lýðræðið í orði,
en í sama mund eggjaði
hann þá tiL baráttu ef
meginreglur kirkjunnar yrðu
ekki virtar. Hjrðisbréfið var
svo steigurlætisiegt og frekju-
legt, að stjórnin vísaði kardín-
álanum úr landi. En múgurinn
brenndj nokkrar kirkjur og
klaustur í Sevilla, Gordóva,
Malaga og víðar, og munu an-
arkistar hafa staðið að þeim
verkum, en þeir höfðu frá
fomu fari verið miklir fénd-
ur kirkju og klerkdóms.
aldir hefur rányrkjan ríkt á
mönnúm og moldu.
Lýðveldisstjómin lét lögfesta
8 stunda vinnudag meðal
verkarhanna á stórbúunum og
tryggði þeim lágmarkslaun.
Reynt var að bæta kjör leigu-
liða, þeir gátu kært mál sín
því, að jarðir háaðalsins —
grandanna — yrðu teknar
eignarnámi án skaðabóta,
Sama máli gegndi um jarðir
þeirra manna, sem riðnir vpru
við uppreisn Sanjurjos, er fyrr
var getið. Allar aðrar jarðii’, er
teknar skyldu eignamámi,
Sverrir Kristjánsson, sagnfræðingur:
FYRIR
20
MINNISBLÖÐ OR SÖGU
ALDARINNAR
ÁRUM
I
mundi geta greitt úr þjóðfé-
lagsvandamálum sínum með
þessum aðgerðum. en það kom
brátt í ljós, að hinar gömlu
valdstéttir viku ekki úr sessi
þótt þingið samþykkti áferðar-
fögur lög. Ákvæði jarðnæðis-
laganna voru blátt áfram ekki
framkvæmd. Jarðeigendur
breyttu jörðum sínum í tröð,
verksmiðjum var lokað þegar
framkvæma átti 8 stunda
vinnudag, auðmagnið flýði
land. Alþýðan svaraði þessu
með uppþotum og verkföllum,
sem ríkisstjómin bældi niður
með grimmd, varla leið sá
dagur, að ekki kæmi til blóð-
ugra átaka. Lýðveldisstjórnin
komst æ hraðar í andstöðu við
þær lágstéttir, er voru lífsstofn
lýðveldisins, en töldu sig nú
illa sviknar, er mikilvægustu
hagsmunamál þjóðarinnar voru
kæfð í sviksemi og sleifarlagi
hins spánska skrifstofuveldis. í
sama mund tóku hægri öfl
þjóðfélagsins að bjndast sam-
tökum, sem bejnt var gegn
sjálfri tilveru lýðveidisjns.
Þingið samþykkti þessu næst
nokkur lög, er skyldu takmarka
völd kaþólsku kirkjunnar á
Spánj. Leystar voru upp allar
munka- og nunnureglur, er
hlýddu boði annars valds en
hins lögmæta valds ríkisins, þ.
e. þeim reglum er lutu páfa-
stólnum. Öðrum munkareglum
var bannað að stunda barna-
fræðslu. Jesúítareglan var
bönnuð þe’gar í ársbyrjun 1932
og rikið svipti kirkjuna fjár-
styrk þeim, er hún hafði notið.
Hin nýja lýðveldjsstjórn
hafði ekki setið lengi að völd-
um er hún reyndi að hrófla
við skipan hersins. Hernum
var bannað að skipta sér af
stjórnmálum og dómsvald í
einkamálum hans var selt í
hendur borgaralegum dómstól-
um. Einnig var reynt að fækka
í hinum iðjulausa og vinnulitla
herforingjalýð, en með hang-
andi hendj þó, því að hers-
höfðingjar þeir, sem vikið var
frá völdum, héldu eftir launum
sínum óskertum. Þrátt fyrir
þetta varð mikill kurr í hern-
um, sem hafði frá fornu fari
verið vanur þvi að hafa hönd í
bagga með stjórnskipan Spán-
ar og verið ríki í ríkinu.
Öllum var ljóst, að örlög
spánska lýðveldisins mundu
undir því komin, hvort því
tækist að leysa' jarðeignamál-
ið. Það var jafnan komið við
kvikuna á Spáni þegar minnst
var á jörð. Þar skuilu saman
hagsmunir kotbænda og sveita-
verkamanna annars vegar og
háaðals og kirkju hjns vegar.
í norðurhlutum Spánar,
einkum í Galisíu eru jarðirnar
svo ljtiar, að bændurnir geta
hvorki lifað né dáið af þeim. Á
hásléttu Spánar eru stórjarð-
irnar reknar að mestu af leigu-
liðum, en á Suður-Spáni er
stórbúskapur rekinn að fornri
rómverskri fyrirmynd, nema
að í stað hlekkjaðra þræla erja
blásnauðir verkamenn ekrur
aðalsins. Vegna þessa ódýra
vinnuafls hafa jarðeigendur
Spánar aldrej hirt um að vél-
væða búskapinn né reka hann
að vísindalegum hætti. Um
fyrir dómstólunum, ef leigu-
málinn var hækkaður eða Þeim
væri ólöglega hyggt út af jörð-
unum.
Þingið samþykkti árið 1932
lög um ábúð jarða. Það var
lögfest, að taka mætti stór-
jarðir eignarnámi, ef jarðeig-
andinn sæti ekki sjálfur jörð-
ina. Gert var jafnvel ráð fyrir
Þessar tvær myndir
eru táknrænar um
ástandið á Spáni
fasismians. Á efri
inyndinni sést gjöggh
lega hvernig búið
3’r að æskuíýðnum
— börnin eru van-
lærð, beríætt og
iötralega klædd. —
Neðri inyndin gefur
iiugmyrnd um lög-
regluríkið — hún
var tekin á árinu
1951 eftir blóðug á-
1| myndinni sést glögg-
|: tök er urðu í verk-
l'alli í Bareelona.
mundu verða bættar um það
bil 50% af jarðamati. Sérstök
stofnun var sett á laggirnar
til þess að sjá um framkvæmd
á jarðnæðismálinu. en nefnd-
um gósseigenda og sveitaverka-
manna var falið að skipta jörð-
um í hinum einstöku sveitum.
Fljótt á - litið máttj svo
virðast sem spánska lýðveldið
Vorið 1933 var kosið til bæj-
ar- og sveitarstjórna á Spáni.
Vinstri flokkarnir biðu mikinn
ósigur og í sama mund fylktu
hægri menn fastar liði á
þingi. í september fór Azana-
stjórnin frá en fulltrúi Mið-
flokksiins Alejandro ILerroux
gerðist forsætisráðhera, óprútt-
inn hentistefnumaður. Hægri
menn fylgdu eftir sigri sínum I
vorkosningunum þegar kosið
var til nýs þings í nóvember-
mánuði. Hægri miernn hlutu
207 þingmenn, Miðflokkurinn
167, en vinstri menn og sósí-
alistar 99. Þingflokkaskiptingin
var raunar ekki í neinu sam-
ræmi við þingfylgið. Að at-
kvæðamagni höfðu vinstri
flokkarnir 30.000 fleiri atkvæði
en hægrj flokkarnir, en kjör-
dæmaskipunin var sniðin að
enskri fyrirmynd og veitti hún
hægri mönnum sigur. Vinstri
menn höfðu gengið mjög tvístr-
aðir til kosninga, og gerði það
gæfumuninn.
Kosningasigur- hægri aflanna
var ekki sízt því að þakka, að
þau höfðu treyst fylkingar sín-
ar og myndað Bandalag hægri
manna, þar sem kirkjan og
konungssinnar höfðu svarizt í
fóstbræðra’ag. Leiðtogi þess
var Gil Robles, prófessor að
atvinnu, lderksinnaður og mik-
ill aðdáandi hinna pólitísku
hugmynda fasi.smans og naz-
ismans. Allar líkur bentu til
að Robles yrði sá maður, er
afturhaldsstéttir Spánar mundu
kjósa sér að „leiðtoga".
Á þingi tóku hægri ménn
og .miðflokkurinn upp nám>ri
samy.ipnu, „róttæki" borgara-
flokkurjnn klofnaði og Lerroux
myndaði nýja stjórn, sem
sigldi hraðbyri til afturhalds-
ins. Nú var jarðnæðismálinu
formlega skotið á frest, kirkj-
an fékk aftur leyfi til að halda
uppi barnafræðslu, háaðallinn
fékk aftur stórbú sín og Hðs-
■ foringjar þeir, sem höfðu tekið
þátt í samsæri Sanjurjos,- voru
nú náðaðjr og fengu aftur sín
fyrri völd í hernum.
Afturhaldsöfl Spánar höfðu
hafið allsherjarsókn á öllum
Framhald á 10. siðu.