Þjóðviljinn - 18.02.1960, Blaðsíða 7

6)
ÞJÓÐVILJINN — Fimmtudagur 1§. febrúar 1960
—:— Fimmtudagur 18. febrúar 1960 ■— ÞJÓÐVILJINN
(7
mttmurrrwrtU
twfWaiMmif H
rc
H3Í
xs:
þlOÐVIUINN
Útgefandi: Sameiningarflokkur alþýðu — Sósíalistaflokkurinn. —
Ritstjórar: Magnús Kjartansson (áb.), Magnús Torfi Ólafsson, Sig-
urður Ouðmundsson. — Fréttaritstjórar: Jvar H. Jónsson, Jón
B.iarnason. — Auglýsingastjóri: Guðgeir Magnússon. — Ritstjórn,
afgreiðsla. auglýsingar, prentsmiðja: Skólavörðustíg 19. — Sími
17-500 (5 línur). — Áskriftarverð kr. 35 á mán. — Lausasöluv. kr. 2.
Prentsmiðja Þjóðviljans.
Réttinduni rænt
/^engislækkunarfrumvarp ríkisstjórnarinnar fel-
^ ur ekki aðeins í sér stórfelldustu kjara-
skerðingu; það er einnig ný og alvarleg árás
á frelsi og réttindi verkalýðsfélaganna, önnur
stórárasin á einu ári. I upphafi árs í fyrra rifti
alþingi sem kunnugt er öllum kjarasamningum
launþega og lækkaði með valdboði kaupgjaldið
um 13,4%. Með nýja frumvarpinu á að fella úr
gildi eitt meginatriðj allra kjarasamninga, það
ákvæði að laun skuli hækka ef almenn hækk-
un verður á vöruverði. Ákvæðin um vísitölu-
bætur á kaup voru einn merkasti áfanginn í
réttindabaráttu verklýðssamtakanna, í þeim hef-
ur falizt mjög veigamikil trygging og öryggi
hversu mjög sem stjórnarvöldin hafa reynt að
sniðganga þau; með því að afnema þau ákvæði
er verið að hrinda íslenzkum launþegasamtök-
um rúma tvo áratugi aftur í timann. Með þess-
um umskiptum er einnig verið að gera íslenzka
launþega réttlausari en félaga þeirra í fjöl-
mörgum öðrum löndum; annarsstaðar á Norður-
löndum þykja ákvæðin um vísitölu t.d. jafn
sjálfsögð og réttindi stjórnarskrárinnar.
TJagfræðingar og valdamenn hafa hampað veru-
legum blekkingum í umræðum um vísitöl-
una, sérstaklega halda þeir því fram að hún sé
orsök og undirrót verðbólgunnar. Þetta er að
snúa staðreyndunum við. Vísitölubætur á kaup
eru ekki orsök, heldur afleiðing; launþegar hafa
aðeins fengið bætur eftirá fyrir verðbólgu sem
áður var komin fram í þjóðfélaginu, og þeir
hafa alltaf orðið að bera hverja verðhækkun
bótalaust um skeið. Vísitalan hækkaði vegna
þess að verðið hafði hœkkað en ekki öfugt.
Framburður hagfræðinganna er jafn viturlegur
og ef læknir þættist lækna hita í sjúklingi
sínum með því að brjóta hitamælinn.
ITísitölukerfið hefur ekki aðeins verið laun-
þegum mikilsverð trygging heldur einnig
mjög nytsamlegt aðhald fyrir stjórnarvöldin í
baráttunni við verðbólguna. Vísitöluákvæðin
hafa ekki aðeins mælt svo fyrir að kaup skyldi
hækka ef verðlag hækkaði, heldur einnig að
kaup skyldi lækka ef verðlag lækkaði. Vísi-
tölukerfið hefur þannig verið svipa á hverja
ríkisstjórn, og enda þótt þær hafi flestar brugð-
izt í viðureigninni við dýrtíðina, er engum efa
bundið að einmitt visitölukerfið hefur tafið verð-
bólguþróunina. Enda er það engin tilviljun, að
þegar ætlunin er að leiða yfir þjóðin óðaverð-
bólgu er talið óhjákvæmilegt að felia vísitölu-
kerfið niður; einmitt það var varnarveggur al-
mennings gegn gengislækkuninni.
Ctjórnarvöldin og hagfræðingar þeirra segja
^ að verkafólk sé ekki svipt rétti sínum til
grunnkaupshækkana; það geti knúið þær fram
með mætti samtaka sinna. Þeir herrar geta
sparað sér allar slíkar ögranir; verkalýðssam-
tökin munu vissulega hefja gagnsókn og endur-
heimta réttindi sín og kjör félagsmanna sinna.
Misvitrir pólitíkusar og stofuhagfræðingar skulu
ekki ætla sér þá dul að þeir geti hrundið ís-
lenzkri alþýðu tvo áratugi aftur í tírnann og
látið verkafólk hér á lanöi dragast langt aftur
úr stéttarsystkinum sínum í nálægum lönd-
et:
mt
ua
Þegar hún íæddist þekktist ekki
olíuljós, hvað þá rafljós; aðeins
fífulog í lýsislampa. Þá var jafnvel
ekki.alstaðar gler í gluggum. Eng-
in steinhús, ekki miðstöðvarhitun.
Engir vegir, aðeins götutroðningar,
engir bílar, engir dansleikir,—1 og
samt var gaman að lifa þá eins og
- Á hverju vetrarkvöldi vorn
nu.
söaur lesnar og rímur kveðnar og
fólkið lifði í huganum ævintýri og
dáðir fornra hetjusagna.
Hallbera Júlíana Ha'l-
dcrsdóttir er L00 ára
í-dag, fœdd 18. febrúar
1860 að Strandarhjáleigu í
Vestur-Landeyjum. 1 rúm 23
ár undanfarið hefur hún
dvalið hjá syn; sínum, Sveini
Sveinssyni á Selfoss’, þar til
6. júlí 1958 að hún varð fyr-
ir því slysi að detta í gang-
inum heima hjá sér og lær-
brotna. Síðan hefur hún legið
í sjúkrahúsinu á Selfossi. Við
skulum líta inn til hennar
þangað.
Það er hljótt í stofunni henn-
ar. Endurlifun gamalla minn-
inga krefst ekki ærandi hávaða.
Tvær konur aðrar horfa lífs-
reyndum góðlegum spurnar-
augum á hinn óvænta og ó-
kunna gest. I samanburði við
Hallberu eru þær hálfgerðir
ung'ingar: önnur þeirra átti
aðeins 75 ára afmæli að
morgni þegar ég leit inn.
— Æf nei, segir Hallbera.
Hana langar ekkert til að
tala v:ð blaðamenn segir hún.
En hversvegna ekki að leggja
þaðí á sig eins og annað í líf-
inu? Og þegar hún er farin
að segja frá liðnum dögum
rekur hún ekki í vörðurnar,
— hún getur rakið ætt sína
níu ættliði aftur í aldir. Eg
fæ að vita að foreldrar henn-
ar hafi verið Guðbjörg Guð-
mundsdóttir frá Teigi í Fljóts-
hlíð og Halldór Guðmunds-
son frá Strandarhjále'gu í
Landeyjum. Að hún hafi far-
ið tæpra níu ára til ömmu
sinnar, Hallberu Magnúsdótt-
ur og Guðmundar Tómasson-
ar í Teigi í Fljótshlíð.
— Manstu nokkuð frá því
þú varst lítil í Strandahjá-
leigu?
— Já, — ég man það að
faðir minn lá í rúminu frá
elætti og fram á vetur — þá
var ég fjögurra ára. Eg man
annað frá þessu hausti sem
fað:r minn lá. Vinnumaður og
v'nnukona smöluðu kvíánum
að vanda daginn fyrir leitirn-
ar, voru þær látnar í mo’.dar-
kvíar. Daginn eftir var aftur
smalað en þá fannst ekki
nema ein, og hana hafði vant-
að daginn áður. Leið svo að
ekki fundust ærnar. En um
haustið kom brcðir mömmu
að laga ýmislegt und'r vetur-
inn og tók hann þá eftir því
að eitthvað hreyfðíst fyrir
innan hurðina í kvíunum. Þar
inni voru þá ærnar — höfðu
verið þar í þrjár vikur, höfðu
aldrei verið látnar út, og eng-
argangi á daginn og sjö-
stjörnunni á kvöldin — þeg-
ar hún sást.
— Veittist mönnum 1 étt að
átta sig á. þessum tímamæl-
um ?
— Já, það mun hafá verið,
en raunar man ég að haft
var eftir karli sem fór út á
vökunni og var spurður um
sjöstjörnuna þegar hann kom
inn: ,,Ef að sjöstjarnan .er
e:n stjarna glöð þá er hún
yfir langa garðinum".
— Ýmislegt hefurðu verið
farin að gera þegar þú fórst
100 ára í
sat hjá bæði fyrnir og eftir
fermingu. Það var önnur
stelpa yngri með mér frá hin-
um bænum. Eg þorði aldrei
að ski’ja hana við mig þeg-
ar var þoka. Eg villtist
aldrei.
— Gaman að sitja hjá?
— Það var ekki skemmti-
legt í þoku. En það var mikið
fallegt uppi á heiði þegar sól-
in ske'n á kvö’din, — já, þá
var gaman að vera uppi á
heiði. Já. þau voru falleg
kvö’din í he'ðinni.
— Voruð þið með margar
ær ?
— Við vorum með kringum
hálft annað hundrað.
— Voru margar kýr á bæn-
um ?
— Þær voru 7 eða 8 í aust-
urbænum og 6 í vesturbæn-
um.
■ — Margt í heimili?
— Það munu hafa verið
10—12 manns á hvorum bæ.
— Vcru nokkrir draugar í
heiðmni?
— Það átti að vera draug-
ur í gili þarna, en aldrei sá
ég draug.
— En liuldufólk?
— Nei, ég sá heldur aldrei
huldufólk, svarar sú hundrað

Hallbera ræðir trúnaðarinál við Svein son sínn — Ljósm. Sig. Guðm.
Uallbera Júlíanu Malldórsúáttir
inn leitað þarna. Ein drapst
af þessu.
Já, við vorum fædd 13
börnin, 6 piltar og 7 stúlkur.
Þau dóu sex á fyrsta missiri,
fimm drengir og ein stúlka.
Svo dó enn eitt á fjórða ári
og annað sextán ára. Fimm
náðum við fullorðinsaldri. Nú
erum við tvær eftir. Þorbjörg
er 15 árum yngri en ég.
— Var farið að nota klukk-
ur þegar þú manzt fyrst eft-
ir?
— Það var víða sem ekki
var til klukka þá. Guðmund-
ur Pálsson á Ströni, ættaður
frá Hamragörðum undir Eyja-
fjöllum, fékk fyrstu klukk-
una sem ég man eftir. Hann
lánaði pabba klukku í leg-
unni. Síðar átti faðir minn úr.
— Við hvað var tíminn
miðaður meðan engin var
klukkan?
— Það var farið eftir sól-
að he:man níu ára gömul ?
— Já, ég var farin að snú-
ast, mamma vakti mig oft því
ég var fljót að vakna á
morgnana. Svd var ég farin
að smala. Eftir að ég kom
að Teigi hafði ég þstöðvandi
frárekstur, bæði úr túni og
engjum. Nágrannabændurnir
höfðu fé sitt í engjum beint
á mót', Teigaengjunum.
Nei, það var aldrei vakað
yfir túninu á nóttunni, heldur
rekið frá því seint á kvöldin
og vaknað snemma til þess á
morgnana. Kýmar voru rekn-
ar niður á Aura, yf:r Þverá.
Stundum rak ég kýrnar á
sund. Það var ekki gcð með-
ferð, júgrin visnuðu af kuld-
anum í vatninu.
■— Var fært frá á sumrin?
— Já. Þá voru ærnar hafð-
ar uppi á heiði. Þar sat ég
hjá. Þar var hraun,og eggja-
grjót og grasdalir á milli. Eg
ára og hlær við ’ yfir því hvað
nútíminn spyr heimskulega.
— En varstu þá ekki
hrædd við útilegumenn? Var
ekki haldið að útilegumenn
væru á fjöllunum?
— Nei, ég var a’drei
hrædd við útilegumenn. Eg
hef ekki heyrt um útilegu-
menn síðan séra Magnús var
í Butru. (Magnús Einarsson
prestur í Butru 1745—1781).
Þá voru teknir tveir útilegpi-
menn sem lágu úti í Þjófa-
helli. Þeir höfðu víst hafzt
þar við í tvö eða þrjú ár.
— Segðu mér frá því.
— Það var um sumar að
smala prestsins vantaði marg-
ar af kvíánum og fann þær
ekki hvemig sem hann leit-
aði. Prestur átti góðan reið-
hest og á sunnudagsmorgni
tók smalinn reiðhest prests-
ins og fór unp í heiði. í Þor-
leifsstaða’andi, norðaustan
Þríhyminga, heýrði hann
mannamál í gili sem síðan
mun kal’.að Þjófá, en hún fell-
ur í Fiská. Fór smalinn að
athuga þetta og sá þá hellis-
munna í gilinu og k’ndahöfuð
yfir hellismunnanum. Fór
hann þangað og fór að skoða
eitt kindarhöfuðið greip það
og flýtti sér uppúr gi'inu.
Þegar hann leit aftur sá hann
að þrír útilegumenn veittu
sér eftirför. Flýtti hann sér á
bak hestinum og hleypti und-
an niður til bæia. Þeir eltu
hann fram á he:ðarbrúnina
þangað sem sár niður til bæj-
anna, en sneru þá aftur. Fólk
var vð kirkju einmitt um
þetta leyti og var brugðið
við eftir tilvísan amalans og
voru menn’rnir teknir. Þeir
voru teknir af á Lambey. Þeir
voru hinir síðustu er þar voru
teknir af.
Eg hef ekki heyrt talað um
útilegumenn síðar fyrir aust-
an.
— Hvernig ljós voru notuð
þegar þú varst ung?
— Þá voru lýsislampar.
Olíulampar voru að breiðast
út fyrst um það leyti sem ég
var 18 ára.
— Hvernig voru lýsislamp-
arnir ?
— Þeir voru ýmist úr kop-
ar eða járni; alltaf tvöfaldir.
Það var ýmist notuð fífa eða
tnskur í kveikinn og brennt
lýsi er var blandað með
hrossafeiti. Það var öll
hrossafeitin brædd til ljósa.
— Hvaðan fenguð þið lýs-
ið?
— Það voru vinnumenn frá
flestum bæjum á vertíð á vet-
urna og þeir komu heim með
lvsi á vorin. Krakkarnir tíndu
fífuna á sumrin. Já, það var
gaman að tína fífu.
— Hvernig var maturinn?
— Það var mjólkurmatur,
kjöt og fiskur. Þá var notað-
ur bræðingur til viðbits, tólg
og lýsi; það var allt flot tek-
ið og notað sem viðbit. Það
kom mikið flot af pestarfé.
Já, það drapst mikið á hverj-
um vetri. Man eftir að einu
sinni var talað um að fáar
kindur hefðu drepizt fyrir jól,
en það fóru 70 yfir veturinn.
Það drápust stundum 2 á
dag Veniulega byrjaði pest-
in um réttir.
— Pestarketið hirt?
— Já, ketið var notað, —
náttúrlega afvatnað. Það
varð engum meint af pestar-
keti — þótt vont væri.
— Var matarskortur ?
— Nei, það var alltaf nóg-
ur matur í Teigi, en ég vissi
að oft var tæpt á sumum
bæjunum í kring. Þegar leið á
vetur kallaði afi oft á þá ná-
grannq inn til sín þegar þeir
voru á ferð, til að gefa þeim
mat.
— Voru komnir glerglugg-
ar á bæina?
— Eg man ekki eftir öðru
— held að afi minn hafi aldrei
haft skjáglugga
— Fatnaður?
— Hann var allur úr ull.
Hann var unninn heima,
kembt, spunmð og ofið á vet-
uma.
— Voru vökuraar ekki
stundum langar á kvöldin?
— Ojú. Það var farið eftir
siöstjörnunni — þegar hún
sást.
— Var lesið á kvöldvök-
unum ?
— Já, það var bæði lesið
og kveðið eftir ástæðum.
Hún amma mín var svo mikið
fyrir að lesa. Það voru lesn-
ar allskonar fornaldarsögur,
Islendingasögur fyrrst og
fremst, síðan einnig fleiri sög-
ur. Það var líka kveðið mik-
ið af rímum. Það var alltaf
Skrefi nœr vitfirringunni
um.
m.

IJyðimörk þorstans nefnist
■"-^ sandflæmi sunnarlega í Al-
sír. Berbar sem átt hafa þarna
leið um með úlfaldalestir sín-
ar frá ómunatíð draga nafnið
af því að lengra er milli vinja
á þessum slóðum en annars-
staðar í norðurjaðri Sahara. í
síðustu viku tóku varðflokkar
úr franska hernum sér stöðu
á öllum úlfaldaleiðum sem
iiggja um Eyðimörk þorstans
og beindu vegfarendum í stór-
an sveig framhjá vinjarbam-
um Reggane. Miðdepill bann-
svæðisins var hundrað metra
hár stálturn. Klukkan eitt á
laugardagsnóttina komu fransk-
ir herforingjar og kjarnorku-
fræðingar saman í ramefldu
byrgi undir. eyðimerkursand-
inum. Þeir báru ráð sín sam-
an og komust að raun um að
ekkert væri að vanbúnaði. Sex
hundruð franskir hermenn, vís-
indamenn og verkfræðingar
bjuggust um í byrgjum mis-
munandi langt frá stálturnin-
um. Rottubúr voru sett á fyr-
irfram ákveðna staði. Loks
undir morgun, 21 mínútu fyrir
sjö, þrýsti Charles Aillert
hershöfðingi á hhapp í stjórn-
byggingu. Eftir það gekk allt
af sjálfu sér, gataræmur runnu
í gegnum rafeindavélar sem
sendu boð til tækjanna í stál-
turninum. Fjórar mínútur yf-
ir sjö reis eldhnöttur upp frá
turninum. Einni mínútu og 55
sekúndum síðar skall hita- og
þrýstingsbylgja á Reggane í 45
kílómetra fjarlægð. Skerandi
bjarmi lýsti upp eyðimörkina
svo tunglið bliknaði. Eldkúlan
ummyndaðist í gorkúluský,
sem reis 3000 metra ti! lofts
áður en vindurinn náði á því
tökum. Fyrsta kjarnorku-
sprenging Frakka hafði gengið
samkvæmt áætlun.
Hoðum v.ar samstundis komið
•r'.'til Parísar, þar sem Charles
de Gaulle forseti lét verða sitt
fyrsta verk að senda Pierre
Guillaumat kjarnorkumálaráð-
herra heillaskeyti: „Húrra íyr-
ir Frakklandi! Frá þessum
morgni er það styrkara og
hreyknara. Af dýpsta grunni
hjartans þakka ég yður og
þeim vísindamönnum, sem
Gorkúluskýið eftir kjarnorkuspren.gingu Frakka í Alsír
rís yfir eyðimörkina.
Frakklands vegna hafa gert
þessa frábæru tilraun". Þotur
franska flughersins fluttu kvik-
mynd af sprengingunni og lýs-
ingar fréttamanna til Parísar,
svo að franskir útvarpshlust-
endur og sjónvarpsáhorfendur
gátu samdægurs notið hrifning-
arópa og hástemmdra lýsingar-
orða fréttamanna. Fögnuðurinn
yfir kjarnorkusprengingunni í
Eyðimörk þorstans náði þó
ekki langt útfyrir raðir ríkis-
stjórnarinnar og áróðursmanna
hennar. „Vonandi sprettur eitt-
hvað gott upp af ósómanum-1.
sagði Le Monde. „Það hefði
verið í betra samræmi við köll-
un Frakklands að nota fjár-
munina til friðsamlegra þarfa“.
■tfiðbrögðum manna utan
• Frakklands verður bezt lýst
í stuttu máli með orðum ann-
ars fransks blaðs, Combat.
„Fréttin af sprengingunni hjá
Reggane hefur komið mönnum
um heim allan til að láta álit
sitt í ljós, og víðast er það ó-
hagstætt. Afríka er reið, araba-
ríkin eru tryllt, Asía mótmæl-
ir, kommúnistaríkin harma og
bandamenn okkar taka tíðind-
unum með fýlulegri kurteisi“.
Franska stjórnin vissi vel að
með sprengingunni í Evðimörk
þorstans gekk hún í berhögg
við almenningsálitið í heimin-
um. Á þingi SÞ í haust var
áskorun ríkja frá Afriku og
Asíu á frönsku stjórnina að
hætta við sprenginguna sam-
þykkt með 60 atkvæðum gegn
atkvæði Frakklands eins, en
fuhtrúar 20 rikja sátu hjá.
Kjarnorkutilraunir hafa legið
Framhald á' 8. Síðu.
lesið meðan ég var í Teigi.
Þegar Magnús fór tók ég við
að lesa á kvöldin
— Var allstaðar lesið á
kvöldvökunum ?
— I Strandarhjáleigu var
einnig lesið. Þegar ég var 27
ára fór ég að Þorleifsstöðum,
þar var ekki lesið. Eftir að
ég kom út að Fljótshólúm
var alltaf lesið. Amma bónd-
ans vildi umfram allt láta,
lesa, en Þuríður vildi heldur
láta vinna. Eg man ekki éft«
ir að þar væru kveðnar rímur.
— Húslestrar?
•— Já. það voru lesnir hús-
lestrar allt frá vetrarbyrýun
og fram á páska, og alítaf
á sunnudögum Það voru leSií-
ar Prestahugvek.jur fy-rri
hluta vetrar( prédikanir Pét-
urs biskups á föstunni og
Vídalínspostilla. í Strandar-
hjáleigu voru lesnar Sturms-
liugvekjur og einhverjar
gamlar hugvekjur.
— Nokkrar samkomur?
-i— Nei, það voru engar
samkomur þá, nema helzt ef
að strákar komu til að fá að
syngja út árið. Og svo var
söngur í kirkjunni. Einstaka
fóru í útreiðartúra á sumrin.
— Var fólk ánægt?
— Já, fólkið var alls ekkí
óánægðara þá en nú. Menn
undu glaðir við sitt.
— Var farið að bvggjá
heyhlöður þegar þú mansli
fyrst?
— Eg man ekki eftir hey-
hlcðu fyrr en pabbi byggpi
heyhlöðu, en það mun hafþ,
verið einhverntíma milli 1860
og 1870. Man ekki eftir he5r-
hlöðu annarstaðar fyrr en síð-
ar. Það voru torfhlöður sem
þá voru byggðar.
— Þið Þorsteinn Erlíngs-
son hafið verið næstum jafn-
aldrar, — var hann snemma
álitinn skáld?
— Hann þótti hálfgerður
tralli. Eg hafði lítið af kvæð-
unum hans að segja þá. Þegar
Páll í Árkvörn hrapaði í
Bleiksárgljúfri orti Þorsteinn
erfiljóð. Það var það fyrsta
sem ég heyrði talað um hann
sem skáld, en þá sagði sri
Hannes að Þorsteinn Erlings-
son væri skáld. Þá var farið
að líta á hann sem skáld.
Sorgin er djúp, sár og rík
.... og Hallbera flytur erfi-
ljóðin tij enda; hún kann þau
utanað enn.
★
Svo þreyti ég Hallberu ekki
með fleiri heimskulegum spurn
ingum að sinni, þótt nú sé
raunar aðeins komið að upp-
hafi manndómsára hennar.
Fæ upplýsingar frá öðrum.
Tuttugu og átta ára fcr hún
að Hólmaseli í Árnessýslu og
giftist síðar bóndanum þar;
Sveini Sigurðssyni. Ævi henn-
ar sem húsfreyju þar var ekki
leng; rósum stráð, heldur
barátta upp á líf og dauða. .
Sveinn maður hennar vár
mikill áhugamaður, sléttaði
tún með ristuspaða og skóflu>:
gróf skurði með skóflu,
byggði hús, Grjótið í vegg-
ina- reif hann upp með eigin
höndum; dró það heim á sjálf
um sér. Vinnubrögðin vorit
slík þá. Eitt sinn strandaði
enskur togari á Fljótshóla-;
f jöru. Bændurnir keyptu hann
saman, rifu hann með meitl-
um, fleygum og sleggjum og
drógu síðan við og járnplötur
Framhald á 10. síðu