Þjóðviljinn - 25.03.1960, Qupperneq 6

G) — ÞJÓÐVILJINN — Föstudagrir 25. marz 1960
Föstudagur 25. marz 1960 — ÞJÓÐVILJINN — <T

IrflNBC
xtz
K**
tic
Útgefandi: Sameiningarflokkur alþýðu — Sósíalistaflokkurinn. —
Ritstjórar: Magnús Kjartansson (áb.), Magnús Torfí Ólafsson, Sig-
urður Ouðmundsson. — PréttaritstJórar: ívar H. Jónsson, Jón
Bjarnason — Auglýsingastjóri: Guðgeir Magnússon. — Ritstjórn,
aígreiðsla auglýsingar, prentsmiðja: Skólavörðustíg 19. — Bími
17-500 (5 línur). — Askriftarverð kr 35 á mán. — Lausasöluv. kr. 2.
Prentsmiðja ÞJóðviljans.

«3
m
22
«a
r.s;
Afríka
íslendinga

ZXZ.
CJtórfengleg sókn alþýðu heimsins til valda og
^ sósíalisma og sjálfstæðisbarátta nýlenduþjóð-
anna einkennir öldinia okkar, tuttugustu öldina.
Heimur sósíalismans er orðinn stór hluti jarðar-
innar og sósíalisminn vinnur hugi og áhrif í öll-
um löndum auðvaldsheimsins. Nú líður vart
svo ár að sjálfstæðisbarátta kúgaðra nýlendu-
þjóða krýnist ekki viðurkenningu, nýlenduveld-
in reynast' ómegnug þess að kæfa niður frelsis-
hreyfingar þjóðanna, er arðrændar hafa verið
og mergsognar af nýlendustjórnum hvítra manna
í heila öld eða meir. Þiau voru ekki mörg sjálf-
stæðu ríkjn í Afríku fyrir 40—50 árum, en nú
koma með hverju ári ný og ný ríki fram á sjón-
arsviðið, mörg þeirra varpa frá sér nöfnunum
sem nýlendukúgararnir hafa klesst á lönd þeirra,
og sækja sér nöfn aftur í fortíð þjóða sinna.

Cjálf stæðisbarátta hinna mörgu ólíku þjóða
^ Afríku verður einhvern t 'ma mikil saga, gagn-
merkur báttur sögunnar um sókn mannkynsins
5*2 til mannsæmandi lífs. íslendingum hefur nú ver-
ið boðið að gripa inn í baráttu einnar þeirrar
þjóðar sem enn berst þar fyrir mannréttindum
Ía- 33
£2 °g frelsi, og á undir högg að sækja af hrammi
4 i & 4 r
á=a brezka ljónsins. Ef til vill hefur dirfska Islend-
inga að standa upp í hárinu á nefndu ljóni og
SS meira að segja draga það á skottinu fram fyrir
rSS almenningsálit heimsins því til háðungar, valdið
nokkru um beiðni sjálfstæðishreyfingar Nyasa-
x|| landsmanna um að kæra Breta fyrir mannrétt-
pgj indadómstólnum vegna meðferðarinnar á for-
Cq ingja sjálfstæðisbaráttunnar þar í landi. Óþarf-
Hg! legur dráttur hefur orðjð á afgreiðslu þess máls
Itftj því vart mun finnast sá íslendingur sem ekki
fagnaði því að fá slíkt tækifæri til að rétta
iúá hjálparhönd sjálfstæðisbaráttu nýlenduþjóðar,
sem leitar til íslands sem fullvalda ríkis. Að ó-
££ reyndu máli skal bví ekki trúað að íslendinga
ai hafi hent sú ógæfa að valizt hafi í sjö ráðherra-
stóla menn svo gersneyddir íslenzkum metnaði
plji og sómatdfinningu, að þeir verði ekki fúsir til
að rétta Nyasalandsmönnum þá hjálparhönd sem
um var beðið. Ótrúlega margir Afríkumenn hafa
:r.;: hugsað til íslands þessar vikur, og það verður
■^í tekið eftir svari íslands ekki einungis um alla
Afríku heldur og allan heim.
mt
ua
u?
ii2
KI5
¥ einu Afríkuríki reynia hvítir menn
fasistískri kúgun gegn miklum
á;
m
I
að viðhalda
meirihluta
landsmanna, þrjár milliónjr hvítra manna Suður-
Afríku gegn ellefu og hálfri milljón manna með
annan hörundslit. Fregnirnar um níðingsverk
suður-afrískra stjórnarvalda undanfarna daga
hafa einnig hér á landi vakið hrylling og við-
bjóð mnna. Kynþáttalöggjöf og ofsóknir Suður-
Afríkustjórnar hafa verið fordæmdar af samein-
uðu þjóðunum enda munu þær eiga sér formæl-
fáa. En íslendingar verða að láta slík
mál til sín taka, lifa með í stormum sinnar tíð-
ar, íslenzkar raddir þurfa. einnig að heyrast í
mótmælunum sem nú skella yfir Suður-Afríku-
stjórn í hlutverki fjöldarhorðingjanna. Mann-
réttindabarátta þeldökkra manna í Suður-Afríku
nýtúr óskiptrar samúðar íslendinga, og þeir geta
einnig átt sinn hlut í því að hræða morðingjana
: ’frá því að halda áfram ódæðisverkum sínum.—s.
:pr
!|t«
V **ri
iji* J endur
,K*4
rsi
z:T
Þegar I»órður Markússon
fæddist var st.iórnarskrá lands-
ins adeins 5 ára gömul. Áður
en við fengum stjóiyiarskrá
hafðj inaður nokkuri úti í
lieimi, sem nefndi sig' ,|af guðs
náð“ konung íslands, verið ein-
ráður um stjórnarhætti á ís-
landi. Hann skipaði embættis-
mennina. Hanii tilnefndi kaup-
memiina. það er að hann seldi
verzlunina við ísland á leigu
til þeirra scni tóku að sér að
pressa sem mest fé út úr ís-
lendingum í fiárhirzlu dönsku
konungsfjölskyldunnar og
danska ríkisins. Kaupmennirn-
ir dönsku ræktu vel það hlut-
verk sitt að forða íslendingum
frá því að lifa um efni fram:
fluttu þeim maðkað mjöl og
svikið járn og gættu þess að
þeir eyddu ekki of miklu fé í
snæriskaup og færi. Og kaup-
maðurinn skammtaði verðið á
því sem íslendingurinö keypti
og því sem hann lét i staðinn
Og nú skulum við fara að
spjalla við Þórð.
—• Hvenær ertu fæddur
Þórður og hvar?
— Ég er fæddur 1879 í
Kræklingah’íð í Eyjafirði.
Föðurætt mín er eyfirzk.
— Ólstu upp í Krækiiriga-
hlíðinni ?
— Nei. Mcðir mín varð
einstæðingur og fór með okk-
ur þrjá drengina yfir á
Grýtubakkahrepp. Við vorum
eins, tveggja og þriggja ára.
Annar bróðir minn var hjá
mömmu, hinn komst á gott
heimi’.i, en ég lenti á hrak-
skógi.
— Áttirðu hálfilla ævi?
—■ Eg tel sjálfur að ég hafi
fyrst fæðzt í mannheima þeg-
ar ég var 16 ára Ég var í
sömu sveit frá 7 ára a'dri til
þess ég varð 16 ára og reif
mig burt. Þegar ég var 7 ára
var ég látinn v'nna m;klu
meira en ég orkaði.
Fram að- 16 ára aldri voru
aðsins tvær Inigsanir í mín-
um ha ir - matur og hefnd.
— Fékkstu ekki nógan
mat?
— Það var allstaðar spar-
aður matur á þeim árum. Það
var ekki hungur, en alltaf
vöntun, og þá sérstaklega
vegna þess hve mikið var
unnið. Eftir að maður fór að
passa ær fór maður á fætur
kl. 6 til 7 á morgnana og var
að t’l kl. 10-11 á kvöld'n. Það
var iátlaus vinnutími, nema
rétt meðan maður var að rífa
í sig matinn. Ég passaði ær
á afréttardal og sa.t hjá þeim
á sumrin. Jafnframt átti ég
að hirða um 3 si’unganet,
lagð’ hau ‘óg v’tiaði um þau
— og bar svo silunginn heim
á bakinu á kvöldin.
Þessi sumur í hjásetunni
eru þó hjartasti tíminn í æsku
minni.
Varstu ekkert látinn
læra ?
— Þegar ég va.r á sjöunda
árinu var ég alltaf spurður
útúr húslestrunum. Einu sinni
sofnaði ég og var ekki viss
um hvað sagt hafði verið í
lestrinum. Karlinn sem ég var
úhjá rak mér þá svo á nasirn-
ar að blóðið fossaði niður um
mig. Ég fór vitanlega að
grenja og fleygði mér á grúfu
„Karlinn rak mér þá svo á nas-
irnar að blóðið fossaði niður
um mig.“
ARNÆSKA
Þórður Markússon er maður neíndur. Hann
íæddist 1879 og hefur meir en hálfa ævina átt
heima á Húsavík. Það er ekki oft að hann heim-
sækir höfuðstaðinn, en eftir áramótin skrapp hann
hingað til að hitta kunningjana, og eitt kvöldið
byrjaði hann á að segja mér hvernig var að vera.
fátækt barn fyrir meir en þrem aldarfjórðungum.
en framhaldið vantar, honum fannst hann ekki
geta verið lengur því að það biðu svo mörg óhnýtt
net fyrir norðan — og auk þess var grásleppan
gengin á miðin.
up-p í rúmið mitt. Blóðið ránn
í poll í rúminu. Karlinn fór
þá út, kom með snjóköggul
og ætlaði að troða við nasir
mér. Ég hafði verið látinn
kemba um kvöldið, gat seilzt
í annan kambinn og barið
honum á rönd á úlnlið karls-
ins svo hann varð máttlaus
í hendinni og varð að hætta.
Svo var mér kennt Helga-
kver. Ekki komst ég þó lengra
í kristnum fræðum en fyrri
hluta kversins. Þegar ég kom
að einni grein í síðasta kafla
fyrri hlutans hætti ég og
lærði ekki meira. Ég man
greinina enn:
„Eftir dóminn hreppa þeir
sem hafnað hafa guðs náð ei-
Hfan dauða og eilífa glötun.
Líf þeirra verður eilíft kvala-
líf 1 sambúð við illa anda,
endalaus angist og örvænting,
án allrar vonar og frelsunar."
Þarna hætti ég að læra
kverið og henti því. Samt las
ég eíðar hina kaflana svo ég
gat svarað út úr efni þeirra.
Ég hef sjálfsagt verð eina
barnið sem ekki lærði allt
kverið.
— Hvar varstu?
— Ég átti heima á næst-
fremeta bænum í Svarfaðar-
dal. Og þar kom að ég átti.
að fermast. Það var fermt
sitt árið í hverri kirkju. Ég
varð að fara til Upsakirku.
Sr. Kristján Eldjám, afi þjóð-
minjavarðarins okkar, fermdi
mig. Á fermingardaginn fékk
ég veika hykkju til reiðar, vel
lata, og varð að dóla á henni
einn út allan dal.
— Og hvemig gekk?
— Ég var engin sérstök
beygja og ferðalagið gekk vel.
— Hvernig vars-tu klæddur
á fermingardaginn ?
— Ég var sæmilega klædd-
ur að þeirra tíma sið, í nýj-
um vaðmálsfötum ‘ með
brydda sauðskimisskó. Að lok-
inni fermingunni reið ég einn
heim aftur, reif í mig matinn,
svo úr fötunum og strax út
til kindanna.
Þórður verður hugsi um
stund, en heldur svo áfram:
— Mér dettur oft-i hug
þessi fermingardagur minn.
nú, þegar fermingarveizlurnar
standa stundum marga sólar-
hringa með mörg þúsund kr.
fermingargjöfum. .
— Þú hefur ekki fengið
mikið frí frá vinnunni?
Nei. Og fermingarvetur-
inn minn var ég teygður svo
og sá vamtleca um að íslend-
ingruriim kæmist aldrei úr
kreppu fátæktarinnar — forð-
aði íslendingrnum frá eyðslu
um efni fram!
Að vísu höftu fjötrar ein-
okuuarvcrzlunarinnar vcril
brotnir af þ.ióðinni réttuni ald-
arf.jórðuiigi áður en Þórður
fæddist, cn íslenzka þ.ióðin
iiafði í sex aldir Iotið stjórn
konungs. hers og kaupntanna í
f.jarlægn landi og því var land-
ið enn á því stigi að hungur-
vofan var á næsta leiti h.ii
klæðlítilli. verkfæralausri þjóð.
Þetta ber að hafa í huga
við lestur frásagnar Þórðar, og
þó vorum við farnir að rétta
það úr kútnum að hann gat
sem ungur maður ráðið sig á
þilskip — áður áttum við að-
eins opna róðrarbáta. Kynslóð-
in sem alizt hefur liér upp síð-
an 1940 er raunverulega fyrsta
kynslóðin á mörgum ölduni sem
fengið hefur fylli sína og fatn-
að eftir þörfum. Eldri kynslðð-
inni kemur saga Þórðar ekki
undarlega fyrir sjónir. hún
þekkir til þessa siálf, en þið,
scm hafið vanizf hví alia (íð
að riieð fátæk föðurlaus börn
eígi ekki fremur en önnur börn
að fara sem réttlausar vinnu-
vélar, lmrfið að hafa í huga
kjör þióðarinnar meðan hón
enn laut erlendu kúgunarvaVi.
Það er liin sigursæla harátta
fvrir stjórnarfarslegu siálfstæði
þjóðarinnar, félagssamtök henn-
ar, ný verkmenning og tækni.
sem hafa gerbreytt hag þjóð-
arinnar frá því sem hann áð-
ur var. Þcssi mikia br»yting
hefur ckki fengizt fvrirh’>fn-
arlaust. Og ný verkm>»nning
og tækni er ekki einlilít til
að tryggja mannréttindi og al-
menna velmegun, heldu- er
það fyrirkomulagi* á sJkintingn
aukinna hjóðartekna sem bar
skintir öllu máli. Það hefur t.
við tóskap að nærri lá ör-
mögnun. Til að fá sem mesta
vinnu út úr mér var ég látinn
fá eitt par t l ráðstöfunar ef
ég prjónaði sex pör af sokk-
um á viku.
— Og þú hefur verið að
reyna að eignast eitthvað?
— Já, en það var ekki auð-
hlaupið að því í þá daga.
Þarna voru flest'r strákar á
skíðum. Og mig langaði mik-
ið til að komast yfir skíði.
Og svo dró ég af mér sniér-
iff sem mér var skammtað
drap þrví í öslíju og seldi það
einsetukarli og komst þannig
yfir penmga fyrir skíðum. Og
þá var eina leiðin ti' að geta
notað þau að fara eins og eld-
ing svo langt frá bænum á
kvöldin að ekki heyrðist það-
an til mín þó kallað væri
annars var ég sóttur og sk’p-
að inn að vinna!
Björtu bliki bregður
skyndiiega fyrir í augum
Þórðar og hann heldur
áram:
—Fjórtán ára gamall lifði
ég glöðustu stund ævi minnar.
— Nú, hvemig var hún?
— Ég var að tyrfa hey
d. kostað verkalýðssamtökin
mikla os langa baráttu að
breyta því ástandi að vinnu-
tíminn væri eins langur og at-
viiinurekandinn vildi láta viitna
og kaupið ekki hærra en það
sem hann vildi góðfúslega
borga, til þeirra kjara sem
gilda nú á dögum. Það kostaði
líka langa baráttu að afnema
það, að fátæk föðurlaus börn
væru flutt milli sveita og
landshluta líkt og svín milli
stía eða hestar á haga. — Hve
margir ykkar, lesendur góðir,
muna þáð hvenær síðasti fá-
tækraflutningur á íslandi fór
fram? Og hve margir muna
það, að það er ekki aldarfjórð-
ungur frá þvi valdamenn þjóð-
arinnar ræddu það opinskátt
að klæða skyldi fátæklinga í
einkenningsbúning — „fátækra-
föt“ — svo þeir þekktust frá
góðborgurunum og að flytja
ætti þá milli vinnubúða eða
„Þrisvar sinnum rétti ég liomun sama steininn,
hann alltaf“. (Ragnar Lár‘ieiknaði myndirnar).
vista samkvæmt ákvörðun
stjórnarvaldaima.
Og eitt cr hollt að muna: Það
er ekki nóg að vera borinn til
mannréttinda og þolanlegra
kjara, sem fyrirrennarar hafa
skapað, það þarf að viðhalda
þessum kjörum og réttindum
og auka þau. Enn eru til er-
lendir menn seni vilja pressa
fé út úr íslendingum, þótt þeir
séu af praktískum ástæðum *
hættir að tala um „guðs náð“
og hún heiti nú kannski „efna-
hagssamvinna“. Og þótt nú tali
menn ckki Iengur um selstöðu-
kaupmenn, heldur IMPUNI eru
enn til arftakar dönsku einok-
unarkaupmannaima sem vilja
forða íslenzkum almenningi frá
þvi að iifa um efni fram, t.d.
frá þeirri eyðslusemi að byggja
sér íbúðir; enn eru jafnvel til
menn sem vilja forða íslenzk-
um fiskimönnum frá þeirri
skelfingu að hafa efni á að
kaupa sér snæri!
og hann missti
/pr*
Líklega hefur Þórður komið beint frá að hnjúa net náungans
þegar þessi mynd var tekin.
mcð húsbóncla mínum. Það
v-ar að venj;: borið grjót á
torfurnar svo þær fykju ekki
og rétti ég það húsbónda
mínum. Þrisvar sinnum rétti
ég honum sama steininn, og
hann missti hann alltaf! —Ég
lifi aldrei glaðari stund á
a vi minni. Þá vissi ég að ég
1 urfti éltki að óttast hann
framar heldur hafði í öllum
höndum við hann.
— Þú hefur þó ekki tekið
hann og flengt!
— Nei, — ég þurfti þess
ekki. Kerlingin hans gerði
það þegar hann kom heim
fullur.
— Og gerðistu svo vinnu-
maður annarstaðar þegar þú
fórst frá þessum karli?
— Já, 16 ára gamali reif ég
mig burtu, og 18 ára fór ég
til sjós. Var átta ár á þilskip-
um, bæði á hákarli og á skaki.
Sumarið sem ég var á 14.
ári var ég sendur til róðra
um tíma og lenti hjá karli
sem bjástraði við að róa einn
á báti, hann var bæði skap-
vondur og harður. Þegar ég
átti að byrja þá atvinnugrein
kunni ég bókstaflega ekkert
liandtak við sjómennsku,
hafði aldrei séð neitt til sUkra
verka. Samt komst ég furðu
fljótt upp á að róa — og þú
getur svo ímyrdað þér fyrstu
kennslustundina! Það var þó
ekkert hjá því þegar karl tók
upp á þvi að láta mig róa en
sat sjálfur á bitanum og
skammaði mig og skrúfaði
sem mest, og mér sýndist
karlskrattinn glotta þegar ég
rembdist sem mest. Oft Rugs-
aði ég um það, ef ég væri
maður til að hrinda honum
fyr;r borð og hafa hann svo
í eftirdragi í land. Og víst
er um það, að nokkrum árum
síðar þegar ég hafði fengið
fullt þrek og kjark hefði ekki
þurft að benda mér á svo
einfalda kennsluaðferð, — og
Hklega hefur það verið okk-
ur báðum fyrir beztu að við
hittumst ekki aftur.
— Þetta hefur verið óblíð
æska.
— Já. Fyr'r stuttu leit ég
um öxl og gerði þá stutt yf-
irlit yfir farinn veg. Upphaf-
ið er þannig:
1 sextán ár ég sífellt beið
sælli daga að kanna,
því æsku minni alltaf
sveið
undan hörku manna.
Ég vil saint taka það fram
að ég varð ekkert harðara úti
í uppvexti míuum en aðrir
ínunaðarleysingjar, eða þeir
sem lentu á sama breiddar-
stigi j Hfinu — svona var lífið
fyrir aldamót — og ekki lá
.ganila iolkið í traföskjum.
— Á hvaða miðum voruð
þið eftir að þú fórst á þil-
skip ?
— Frá Látraröst og aust-
ur að Langanesi var svæðið
sem við fiskuðum á.
Framliald á 10. síðu.
Þeir tala um siðspillingu
æskunnar, benda á mörg ó-
hugnanleg dæmi og þykir sú
spilling ljót. Þeir koma meira
að segja í útvarp og spyrja
æskuna sjálfa í áheym al-
þjóðar hvað helzt sé til ráða.
Tóbak og vínbindindi ásamt
íþróttum er óhætt að nefna.
Áreiðanlega vilja þeir kenna
ungu fólki góða siði og lög-
hlýðni, en suður á Miðnes-
heiði hafa þeir afsiðunarmið-
stöð, setna útlendu herliði,
sem skilur ekki tungu þeirra,
en sé- þó glöggt, hvað þeir
vilja. Við unga fólkið tala þeir
um löghlýðni, en af öllum
þeim fjölda manna, sem hjá
herliðinu hefur unnið, mun
varla einn að finna, sem ekki
væri brotlegur við landslög,
yrði rannsókn komið við. Það-
an liggja sporin og það svo
mörg, að varla mun það heim-
ili á landinu, sem þau liggja
ekki inn á. Þeir tala um nauð-
syn vakandi siðgæðisvitund-
ar, en það er ekki hún, sem
blasir við augum unglinganna
á heimilinum þeirra. Jafnvel
kuldaúlpum að nærskjólum.
Síðan fá þeir á sama stað
segulbandstæki til að geta
varðveitt raddir sínar, sem
svo fagurlega kunna að tala
um heiðarleika.
Hvert hneykslismálið öðru
stærra í sambandi við dvöl
STEFÁN JÓNSSON:
Orð og gerð/r
gjafir þær, sem æskunni voru
gefnar eru fengnar með ó-
frjálsu móti, en með þvi stolti,
sem því fylgir að vita sig ekki
minni en aðra og kunna Hka
nokkuð fyrir sér. Þeir tala
um tóbaksbindindi og blygð-
ast sín fyrir að láta aðrar
sígarettur sjást á heimilum
sínum en- þær, sem lijá her-
liðinu eru fengnar. Allt, sem
nöfnum verður nefnt, reyna
þeir að ná í þar, allt frá
liersins í landinu líta þeir á
sem sjálfsagt mál. Ekki sjá
þeir neitt at'hugavert við það,
að menn, sem skipa æðstu
trúnaðarstöður þjóðarinnar og
verðlaunaðir hafa verið með
hennar æðstu tignarmerkjum,
eru daglega og fyrir allra aug-
um sakaðir um milljónaþjófn-
aði og smygl í sambandi við
dvöl hersins hér. Hvort sem
þær ásakanir eru réttar eða
rangar, þá eru hliðstæður
margar og dæmin næg. Það
hneykslar ekki, Æskufólk
ætti ekki að neyta víns. Það
er allt og sumt. Þeir liorfá
með köldu blóði á, að dóttir
nágrannans gerist púta hjá
herliðinu og geta því ekki
vænzt annars réttlætis en að
dætur þeirra fari sömu leið.
Unglingar þurfa að leggjá
stund á iþróttir, segja þeir.
Þar með er sú saga öll.
Enda þótt dvöl herliðsins
hér sé ekki og geti ekki vejj--
ið rót allra illra meina, er
ekki sú spilling til, sem þa.r
má ’ ekki finna. Hernámið
sjálft er spilling bæði innlencí
og alþjóðleg. Herinn var tek-
inn inn í landi^ á lognum
forsendum og látinn vera hér
á lognum forsendum. Dvöl
hans hér hefur verið og er
Framhald á 10 síðii..