Þjóðviljinn - 07.11.1962, Qupperneq 6

6 SÍÐA
ÞJÓÐVILJINN
Miðvikudagur 7. nóvember 1962
Ratvísi skordýranna
Kvenmý lokað niðri í pappakassa dregur að sér
karlmý úr hálfs annars kílómetra fjarlægð
A síðari árum hefur athygli
manna beinzt mjög aS því
hversu furðunaema þefvísi
skordýrin hafa. Þeir sem fylgzt
hafa með því, hvernig þjálfað-
ur veiðihundur eltir spor,
hljóta að undrast yfir þeirri
nákvæmni, sem hann beitir
við yfirferð þess svæðis þar
Sem fómarlambið hefur lagt
leið sína. Aragrúi óskyldra
lýktartegunda berst að nasa-
holum hans, en allar síast þær
burt úr skynjun hans nema sú
lykt ein, sem fórnarlambið hef-
ur skilið eftir. Missi hann af
þessari lyktarslóð fyrir tilvilj-
un, hefur hann aftur skipulega
leit, unz hann hefur komizt á
hana að nýju.
Það sem hjálpar hundi til
slíkrar frammistöðu, er marg-
brotin heilabygging hans, en
slíku er ekki til að dreifa, hvað
skordýrum viðkemur, sökum
þess hve smá þau eru. Spyrja
má, hvernig í ósköpunum það
sé hægt fyrir t. d. karlkyns-
mýflugu að skynja og elta uppi
örminnstu lyktaráhrif frá
kven-mýi í margra kílómetra
fjarlægð.
Sumar skordýrategundir eru
færar um að hafa uppi á upp-
tökum æsilegrar lyktar með
furðumiklum hraða, jafnvel
þótt ekkert í andrúmsloftinu
virðist hjálpa til þess arna. At-
huganir hafa leitt í Ijós. að
þótt kven-mýfluga sé lokuð
niðri í lítilli pappaöskju, koma
karlmý að vitja hennar úr
hálfs annars kílómetra fjarlægð
undan vindáttinni.
Stalínstytta sprengd
Minnismerkið um Stalin. hin
risavaxna stytta. sem reist var
í Prag á bökkum Moldár, hefur
nú verið sprengt í loft upp
Styttan var gerð úr 233 vold-
ugum grjóthnullungum, sem
vógu samtals 17.000 tonn
Byg?íðir höfðu verið miklii
timburpallar til að verja veg-
farendur gegn sprengingunni.
Fréttin er höfð eftir aust-
urríska blaðinu „Österreich-
ische neue Tageszeitung".
Aðalatriðið, og ekki hvað
auðveldast, fyrir skordýrið er
að gera sér þess grein úr hvaða
átt lyktin hefur borizt. Fyrir
okkur mennina er það engum
erfiðleikum bundið að snúa
andlitinu í veðrið. En fyrir
fljúgandi skordýr er málið
ekki eins einfalt. Það verður
að vita, í hvaða átt vindurinn
bíæs, til þess að geta flogið á
móti honum.
í ljós hefur komið, að skor-
dýr getur flogið upp í vind-
inn, aðeins ef það nær að sjá
jörðina fyrir neðan sig. Með
tilraunum í þar til gerðum
loftgöngum hefur sézt, að hægt
er að blekkja flugur til að
fljúga í sömu átt og vindurinn.
með því að láta ljósbletti sem
flugan greinir hreyfast á móti
vindáttinni. Skordýrið tekur
við merkinu, hinum sérstæða
ilmi sem skírskotar til þess,
og flýgur í þá átt — móti
vindi — með leiðsögn jarðar
fyrir neðan.
En fari skordýrið út af réttri
leið, t. d. vegna þess að vind-
áttin breytist, breytir það einn-
ig stefnu sinni óðara, og flýg-
ur með vindinn á hlið, unz
það hefur aftur komizt á spor-
ið og getur haldið fluginu á-
fram.
★
Við vitum af eigin reynslu,
að: það þarf ekk-i- nema"'fjórð- ■
ung úr kílógrammi af vanilju,
dreifðan á fjóra rúmkílómetra
af andrúmslofti, til þess að þef-
færi okkar bregðist við. Magn-
ið sem við fáum við hvern
andardrátt er óheyrilega lítið,
en samt skynjar mannlegur
heili það. En útreikningar
sýna, að kvenskordýr getur án
nokkurrar fyrirhafnar sent frá
sér 50.000 sameindir af hinu
sérstæða lyktarefni sínu, sem
karldýr af sömu tegund skynj-
ar í hálfs annars kílómetra
fjarlægð, þótt vindur standi
ekki úr þeirri átt sem kven-
dýrið er. Ýmis þessara sérstæðu
lyktarefna hefur tekizt að
greina efnafræðilega og jafnvel
framleiða vélrænt. Þau eru
fremur fábreytt að samsetn-
ingu. og að undanskilinni að-
löðunarhæfni sinni fyrir vissa
dýrategund, að engu leyti
merkileg.
Sem dæmi má nefna skordýr
af Melanophilia-ættinni, sem
verpa eggjum sínum venjulega
í trjáboli sem orðið hafa eldi
að bráð. Kvendýr af þeirri teg-
und hafa sézt fljúga allt að
þrjátíu kílómetra vegarlengd i
áttina að skógarbruna. Já, þau
hafa jafnvel þyrpzt saman fyr-
ir ofan fótboltavelli þar sem
áhorfendur hafa reykt tóbak
sitt undir keppninni!
Það getur haft mikla hag-
nýta þýðingu að þekkja til
slíkra tálbeituefna og geta
framleitt þau í stórum stíl
Með hjálp þeirra hefur verið
hægt að blekkja skordýr, sem
leggjast á ávexti, og fá þau til
að fljúga í gildrur. Meðal af
slíku tagi hefur ýmsa kosti.
Meðal annars er það, hvort
fyrir sig. bundið sérstakri
skordýrategund og biekkir því
aðeins karldýr af þeirri tegund.
sem því er beint gegn. Auk
þess hefur það ekki þá ókosti,
sem DDT og önnur skordýra-
eitur hafa, þ. e. að gera Þau
ónæm, þannig að viss afbrigöi'*
skordýranna framleiði eigin I
varnarlyf gegn þeim.
Einnig fyrirfinnast ilmefni,
sem skordýr — t.d. mýflugur
— óttast. Smvrji maður andlit
og hendur með þeim, stanzar
bitvargurinn í hæfilegri fjar-
lægt og myndar ský, sem ekki
leggur til áhlaups.
Til eru „þef-skjaldbökur“,
sem verjast væntanlegum
fjendum sínum með því að
senda frá sér örlítið gas-ský.
Vörn þessi hefur áhrif á þrosk-
aðar dýrategundir, sem hafa
augu til að þekkja fyrirbærið i
aftur og aftur og heilabú til að i
geyma mynd þess og læra af;
reynslunni. En skordýr hafa
.„ebg.an . hæ.file.ika til að muna j
eða iæra af reynslu. — Varnar-
lyf af svipuðu taki eru mörg
hver harla samsett og hafa enn
ekki verið athuguð til hlítar.
★
Ætla mætti, að vamir af
þessu tagi gegn hinum vængj-
uðu fjendum vorum meðal
skordýranna eigi fyrir sér
aukna útbreiðslu. En dr. R. H.
Wright, forstöðumaður efna-
fræðideildar British Columbia-
rannsóknarstofunnar í Van-
couver, sem ritar um þetta
efni í maí-hefti New Scientist
grein, er hér hefur verið stuðzt
við, harmar það, að vísinda-
menn skuli hingað til hafa gef-
ið þessu gagnlega rannsóknar-
efni of lítinn gaum.
Þegar maður hugleiðir, segir
hann. hvílíkt geysimagn af
matvælum eyðileggst eð
skemmist af völdum skordýr;
viða um heim, og hve geysistór
svæði tilvalins gróðurlendis í
Afríku og öðrum heimsálfum
liggja ónotuð sökum skordýra-
sjúkdóma eins og t. d. svefn-
sýki, liggur í augum uppi, að
rannsóknir á þessu sviði eru
tilfinnanlega ófullnægjandi
miðað við þörfina. Wright er
þeirrar skoðunar, að þeir vís-
indamenn um heim allan sem
helga sig þessu aðkallandi efni,
séu ekki fleiri en tæpt hundr-
að.
„Svo lengi sem skordýra-
óvinir okkar nota lyktarefni
sem vegvísa, er hér um að
ræða rannsóknarefni, sem við
höfum e_kki efni á að van-
rækja. Óvinir okkar meða!
manna hafa á liðnum tíma orð
ið að vinum okkar, og við von
um, að svo megi verða í frarr
tíðinni En fjendur vorir með"
skordýranna, fyrir þá verðu
engu viti komið," segir han'
í greinarlok.
Hans Petterson.
(Þýtt úr
Stockholms-Tidningen).
retsr og Danír búa rýmst
en Rússarnir bygc'a mest
Efnahagsnefnd SÞ fyrir Ev-
rópu hefur birt fimmtu árs-
skýrslu sína um byggingafram- ,
kvæmdir í Evrópu og er þar
að finna margvíslegan fróðleik.
Þar segir m.a. að á sl. ári hafi .
Svíar byggt fleiri íbúðarhús en
nágrannalöndin, en Danir búi
í stærra húsnæði en aðrar
Norðurlandaþjóðir. Danir og
• Norðmenn:.vilja‘fremur ‘ búa í
einbýlis- en f jölbýlishúsum.
Bæði í Danmörku og Noregi
..eru.einbýljshús. helmingi stærri
hluti íbúðabygginga yfirleitt en
í Svíþjóð og Finnlandi.
AlþjóSaherdeild á Kúbu
Átökin um Kúbu eiga sitt-
hvað sameiginlegt með Spán-
arstyrjöldinni á fjórða tug ald-
arinnar. Þá voru það evrópsk-
ir fasistar. núna bandarískir
kapitalistar. Og þá börðust
frelsisunnandi sjálfboðaliðar úr
öllum heiminum með lýðveld-
ishernum og á móti hersveitum
Francós. Sama sagan virtist
ætla að endurtaka sig á Kúbu
í seinustu viku.
Kúbumenn bjuggust til varn-
ar gegn bandariskri innrás og
sjálfboðaliðar streymdu til
hjálpar úr öllum áttum. Það
var tiikynnt í Havana s.l.
föstudag, að fyrstu sveitirnar
í Alþjóðlega herfylkinu væru
fullbúnar til bardaga. Talsmað-
ur hersveitanna lýsti því yfir,
að hermennirnir væru fúsir að
fóma öllu fyrir málstað Kúbu
og vörn hennar gegn banda-
rískum heimsvaldasinnum.
Hermennimir eru af 22 þjóð-
ernum.
Árið 1961 voru fullgerðar
fleiri íbúðir í Sovétríkjunum
en nokkru öðru Evrópulandi,
eða 12.4 á hverja 1000 íbúa, þá
er Sviss og Vestur-Þýzkaland
með 10,1, Svíþjóð með 9,8,
Finnland 8.4, Noregur 7.9, Dan-
mörk og Frakkland 6,9 (Banda-
ríkin 7.4). Sé reiknað út, hve
margir menn séu um hvert í-
búðarherbergi, snýst röðin því
sem næst við: 0,68 í Bretlandi,
Danmörk 0,72, Svíþjóð 0,83,
Noregur 0,96, Frakkland 1,01,
Vestur-Þýzkaland 1,03. Sovét-
ríkin 1,52 og Finnland 1,54
(Bandaríkin 0,64). (Þessar töl-
ur eru ekki allar nýjar, hinar
dönsku t. d. frá 1955 og
finnsku og norsku frá 1950). I
Bretlandi eru smíðuð tiltölu-
lega fleiri einbýlishús en
nokkru landi öðru. 78% allra
íbúða þar, sem lokið var við
1961, voru í einbýlishúsum
(72% í Bandaríkjunum), 50%
í Noregi, 40% í .Danmörku
27% í Svíþjóð og 26% í Finn-
landi.
Amalie, skáldsaga eítir ^yJ-
viu, konu Kekkonens Finn-
landsforseta, hefur verið þýdd
á rússnesku. í ritdómi í
Skáldkonan og forsetafrúin
Sylvia Kekkonen og maður
hennar.
i-'rovdu er lanð lotsamiegum
orðum um sálfræðilega skarp-
skyggni höfundar og vel unna
lýsingu hennar á lífi og ör-
lögum finnskrar bóndakonu.
Ennfremur er þess getið, að
sagan fari ekki út fyrir landa-
mæri finnskrar bókmennta-
hefðar.
★ ★ ★
Franskir kvikmyndameno
úr samtökunum Verité Liber-
té hafa gert kvikmynd sem
nefnist Október í París. Þessi
mynd var tekin leynilega '
París síðustu mánuði Alsír-
stríðsins og lýsir erfiðu lífi
Alsírbúa í fátækrahverfum
’arxsar og ninum hörmulegu
burðum 17. október síðast-
ðinn, þegar Alsírbúar fóru
ofugöngu gegn styrjöldinn
heimalandi sínu. Áhorfand
i sér þetta fólk, sem OAS-
■nn skutu á úr Iaunsátri
m lögreglan barði og pynt-
li — og henti síðan í Signu
’.rfitt hefur reynzt að fá þessa
mynd sýnda í Frakklandi,
stærri kvikmyndahús neita að
sýna hana, og „leyndardóms-
,au oix" Komu i veg íyrir
það að hún væri sýnd oftar
en einu sinni á síðustu kvik-
myndahátíð í Feneyjum.
★ ★ ★
Parísarvikuritið Art birtir
langan ritdóm um amerísKa
metsölubók eftir Katrínu
önnu Porter sem nefnist
Ileimsking jaskipið. Ritdómar-
inn er mjög hrifinn. Farþeg-
um þessa skips lýsir hann á
svofelldan hátt: „Við þekkj-
um þetta íólk, og það þekkir
okkur, því að einmitt við er-
um farþegar þessa skips.
Sami lífsleiðinn er að éta
okkur upp, og eins og sögu-
hetjumar tökum við upp á
•illskonar hégómlegum um-
hrotum . þegar hinn tilbi-eyt-
ingarlausi vesaldómur okkar
keyrir fram úr hófi. Saml
innum við stundum. að þessi
heimska, þessi gremja og
’ietta vonleysi geta tekið á
sig jafn ákveðið form og
styrjöld .... Og fullir kæru-
leysis, skelfingar og blóð-
þorsta bíðum við eftir því að
kafteinn skipsins stýri okkur
á heimsenda".
Eftir þessa huggandi lýs-
ingu á söguhetjum og sjálf-
um okkur fiýnir ritdómarinn
okkur aðrar hliðar þessarar
sögu: „Ástin skipar mikið
rúm í þessari bók. Valið er
hræðilegt dæmi — ástarsam-
band tveggja Þjóðverja — cg
því lýst af vísindalegri ná-
kvæmni .... Skipið er nokk-
urskonar erótískur dýragarð-
ur, þar sem hin ástföngnu
taka á sig mynd skorkvik-
inda, skriðdýra, ránfugla og
nauta og fróðir dýrafræðing-
ar lýsa siðum þeirra“.
Þessi bók hefur vx'st verið
metsölubók í Bandaríkjunum
í nokkra mánuði. Hún er að
mörgu leyti hliðstæða við at-
ómbyrgin frægu („hverri fjöl-
skyldu sitt atómbyrgi") og þá
herferð sem farin var 1 skól-
um til þess að börnin skildu
að „það er betra að vera
dauður en rauður“. Með öðr-
um orðum: við erum öll á
Mð til andskotans.
★ ★ ★
Pravda segir frá því að i
október hafi Krústjoff tekið
á móti tónskáldinu Stravín-
skí og konu hans í Kreml, og
haíi viðx-æður þeirra verið
hinar vinsamlegustu. Við
brottförina frá Moskvu sagði
Stravínskí blaðamönnum að
forsætisráðherrann hefði boð-
ið sér og konu sinni að heim-
sækja Sovétríkin á nýjan leik
Það er mjög ánægjulegt afl
Stravínskí, sem áður var
skráður gamall syndaselur op
formalisti, skuli hafa verið
tekið svo vel í Sovétríkjunum
sem raun ber vitni. Yfirleiti
hefur verið gestkvæmt þai
eystra í sumar og haust:
ljóðskáldið Frost, rithöfund
urinn Oldridge svo cinhveri
séu nefndir. Leikritaskáldif
Priestley er nýkominn í heim'
sókn, en leikritið hans Hættu
leg beygja og Óvænt heim-
sókn hafa verið sýnd m.iöp
víða í Sovétríkjunum.
★ ★ ★
Sovézka tónskáldið Sjosta-
kovíts kveðst nú vinna að
sviðsetningu óperu sinnar
Katerína Izmælova, en það
verk var sýnt skömmu eftir
1930 og því þá formælt fyr-
ir formalisma. Frumsýning
verður 20. desember, en tveim
dögum áður verður frumflutt
ný sinfónía eftir tónskáldiö.
sá þrettánda. Hún er um
Dmitri Sjostakovitsj
margt nýstárleg, sagði tón-
skáldið, en sinfónían ér sam-
in fyrir hljómsveit, kór og
sólista við kvæði Évtúsénkó.
Sjostakovítsj er mjög at-
haínasamur um þessar mund-
ir:‘ hann vinnur einnig að
músík fyrir kvikmyndina
Hamlet og er að Ijúka við
‘íunda kvartett sinn. í ná-
nni framtíð tekur hann til
við tónlist fyrir kvikmynd
um Karl Marx, byggða á
sögulegum skáldsögum 1 Sére-
brjakovu. (á. b.)