Þjóðviljinn - 07.02.1964, Blaðsíða 7

F'östudagur 7. febrúar 1964
ÞlðÐVILIINN
SlÐA J
Thor.
Hér mtm verða vikið ofur-
lítið nánar að fræðimennsku
stefnanda.
Á þeim tíma sem grein mín
kom í Birtingi var Kristmann
Guðmundsson í hæsta flokki
listamannalaung ásamt Lax-
ness Gunnari Gunnarssyni og
Jóhannesi Kjarval svo að
nokkrir séu nefndir. Það ætti
að virðast óþarft að fjölyrða
um hversu fáránlegt það er
enda hefur hið háa Alþingi
komizt að sömu niðurstöðu og
stigið stórt spor í rétta átt
sem er væntanlega aðeins upp-
hafið á aðgerðum þess í rétt-
lætisátt á þessum vettvangi.
Grein minni var beint gegn
þeim öflum sem báru ábyrgð
á svo ranglátri upphafningu
stefnanda. Hlýt ég að líta svo
á að þeirra hefði verið að
stefna mér ef þess hefði ver-
ið ástæða. Til þeirra beindi ég
máli mfnu, og reyndar til al-
mennings líka, en alls ekki
til stefnanda. Ég hef aldrei
óskað eftir að eiga orðastað
við hann og mælist undan því
áfram. Ég var knúinn af sann-
færingu um að ég væri að
vinna þarft verk til aukins
þrifnaðar í samfálaginu, en
óraði þá ekki fyrir því að mér
kynni að verða ætlað hlutverk
Herkúlesar að moka fjósið
einn.
Vösk sveit rit-
dómara
Þar sem ég er önnum kaf-
inn, og tíminn líður hraðar
en á dögum Herkúlesar án
þess að ég geri nokkurn sam-
anburð á afli kappanna, —
þá hef ég kosið að tefla fram
vaskri sveit ritdómara sbr.
dskj. nr. 12, nr. 13, nr. 14, nr.
15, nr. 16, nr. 17, nr. 18, nr, 19,
nr. 20 og nr. 21. (Hér er vitnað
til ritdóma eftir Bjama Bene-
diktsson um fyrsta bindi
,.Heimsbókmenntasögu“, rit-
dóms eftir Magnús Torfa Ól-
afsson um annað bindið, rit-
dóms eftir Þorstein Thoraren-
sen um sama verk, ritdóma
eftir Ólaf Jónsson og Sverri
Kristjánsson um sjálfsævisögu
Kristmanns; greinar eftir
Hannes Pétursson um ljóða-
þýðingu eftir Kristmann,
ritdóms eftir Stein Steinarr
um „Félaga konu” og um-
sagnar Sigurðar A. Magnús-
sonar um þann dóm.) Stefnd-
ur hefur einsog aðrir rithöf-
undar enga oftrú á ritdómum
sem geta að sjálfsögðu ekki
verið algild sönnunargögn
um hvort maður sé gott eða
lélegt skáld. Slíkt verður aldrei
fyllilega júridiskt sannað; list-
rænt mat er einstaklingsbund-
ið. Tii stuðnings mínu eigin
áliti á stefnanda sem rithöf-
undi hef ég lagt fram dóma
eftir ýmsa helztu gagnrýnend-
ur hérna og er augljóst að
stefnandi getur ekki skotið sér
á bak við það sem hann tiðk-
ar svo mjög: að kalla alla sem
gagnrýna hann kommúnista
eða komma.
Ég vil varpa því fram til
athugunar sem mér þykir
sjálfum fróðlegt að sjá: að
enda þótt stefnandi hafi ver-
ið sakaður um argasta rit-
þjófnað sbr. dskj. nr. 12 og
nr. 13, hefur hann ekki séð
ástæðu til að fara í meiðyrða-
mál út af því. Hinsvegar er
svar stefnanda eftirminnilegt
sem sýnt verður bráðum þeg-
ar hann ætlaði, að gjalda
Bjarna Benediktssyni frá Hof-
teigi grikkinn. Bjarni hafði
sannað mál sitt með tvímæla-
lausum dæmum og óvéfengd-
um að því er ég veit bezt
(sbr. dskj. nr. 12 og nr. 13)
og hafði þó aðeins birt lítið
eitt af þeim dæmum sem hann
átti í fór'um sínum því til
SÍÐARI HLUTI
sönnunar að um ritþjófnað
væri að ræða hjá stefnanda
sem vafalaust væri alvarlegt
mál í öðrum löndum ef upp-
víst hefði orðið svo sem hér
varð, og eðlilegt verkefni dóm-
stóla þar sem réttindi rithöf-
unda eru virt, að hyggju
minni. Ekki urðu dómstólarn-
ir hér fyrir ónæði af stefn-
anda né krafðist hann þess að
ritdómarinn yrði að greiða
skemmtanaskatt einsog aðrir
sem skemmta þjóðinni en svo
er að sjá af viðtali stefnanda
við Alþýðublaðið nýlega að
hann ætli mér það. Ég íæ ekki
séð hvemig mín skemmtun er
svo miklu betri en hins.
Jafnframt því að óska eftir
að rétturinn kynni sér dskj.
nr. 13 sem sönnunargagn vil
ég vekja sérstaka athygli á
vamaðarorðum prófessors Sig-
urðar Nordal sem þar eru
greind, þess visindamanns sem
nýtur mestrar virðingar fyrir
bókmenntastörf hérlendis. .
Siðferðisþroski
Nú vil ég sérstaklega leyfa
mér að óska eftir athygli rétt-
arins í sambandi við dskj. nr.
10 (bls. 158 í ísold hinni
gullnu) þar sem stefnandi sýn-
ir siðferðisþroska sinn ljóst og
skilmerkilega með því að
brigzla ritdómaranum BB um
geðveiki. Ég fæ vart séð hvem-
ig hægt er að leggjast iægra,
og er þó af ýmsu að taka í
sambandi við stefnanda einsog
ég mun sýna fleiri dæmi til, og
minni aftur á ofannefnt dæmi
úr ritdóminum um Geir Kristj-
ánsson þar sem rætt er um
„lortens mystik".
f bráðskemmtilegum ritdómi
sem er skrifaður af undra-
verðri vinsemd og í vamar-
tón kemst ritdómarinn Þor-
steinn Thorarensen ( sbr. dskj.
nr. 15) að þeirri niðurstöðu þar
sem hann ræðir um annað
bindi Heimsbpkmenntasögu
stefnanda í málgagni ungra
sjálfstæðismanna: „. . . mér
finnst sem heimsbókmennta-
saga 20. aldarinnar sé enn ó-
skrifuð.“
Ritdómur Ólafs Jónssonar
um sjálfsævisögu stefnanda er
með því skilmerkilegasta sem
skrifað hefur verið um stefn-
anda enda er ritdómarinn einn
snjallastur þeirra bókmennta-
gagnrýnenda sem hér hafa
komið fram á seinni árum,
viðmenntaður og gáfaður ung-
ur maður. Og hefur einmitt
menntazt á. Norðurlöndum þar
sem stefnandi álítur að bók-
menntir standi svo mildu of-
ar en annarsstaðar i heirþin-
um ef ráða má af Heimsbók-
menntasögu hans, þar sem hann
helgar Norðurlöndum 215 af 340
bls. í bindi II en aðeins 30
bls. er þar varið til þess að
fjalla um „Evrópubókmenntir
á öndverðri 20. öld”, þ.e.a.s.
önnur Evrópuíönd en Rúss-
land og Norðurlönd; á þeim
30 bls. segir frá bókmenntum
landa sem eftir þessu að dæma
mara í formyrkvun, svo sem
Bretlands, Frakklands, Þýzka-
lands, ftalíu, Spánar, írlands
Og áfram.
Mjög ofmetinn
Dómur Ólafs sbr. dskj. nr.
16 er vissulega verður gaum-
gæfilegs lestrar þvi hann er
skrifaður af sanngirni, skarp-
skyggni og réttsýni. Þar er
m.a. hrakinn sá hugarburður
stefnanda að hann hafi verið
vanmetinn hérlendis enda mun
það sannast við athugun að
hann hefur verið þvert á móti
ofmetinn, einsog kemur fram
í grein minni í Birtingi sem
er tilefni stefnunnar. Hér hef-
ur það lika verið sýnt og verð-
ur enn haldið áfram. Meðal
annars víkur Ólafur að því
hve tíðrætt stefnanda verður
um samsæri kommúnista gegn
sér og segir: „Hér skal ekki
rætt um menningarstefnu
kommúnista né baráttuaðferð-
ir, en varla eru klókindi þeirra
ýkja háskaleg ef þeir telja
Kristmann Guðmundsson sér
slíkan höfuðóvin sem hann
vill vera iáta......“ Varla
verður Ólafi þrengt inn i
skuggalegar samsærissveitir
kommúnista sem eru að laumu-
pokast í kringum stefnanda
samkv. skrifum hans: Ólafur
Kristmann.
er ritstjóri Félagsbréfa ÁB og
gagnrýnandi Alþýðubl. Ólafur
segir: „Sjálfsskilningur Krist-
manns Guðmundssonar virðist
nefnilega af ævisögunni að
dæma vera einhver hinn sér-
kennilegasti misskilningur
höfundar á sjálfum sér og
verki sínu sem um getur . . . .“
„Reyfaraleg sögubrögð í sum-
um fyrri verka hans eru lít-
il lýti samanborið við væmn-
ina sem síðar sækir í penna
hans og þá ekki síður yfir-
borðsleet heimspekíhjalið sem
mjög spillir seinni bókum hans;
er þetta hvorttveggja með öðru
stórlýti á ævisögunni.........“
Freistandi væri að vikja að
þessum dómi frekar en óþarft
þar sem dskj. nr. 16 liggur fyr-
ir réttinum með hinni ágætu
grein í heild. Ekki hefur stefn-
andi treyst sér til að panta
löggæzluna til að hafa hendur
i hári þessa ritdómara sem
kemst að þeirri niðurstöðu að
Saga skálds eftir stefnanda
Framhald á 8. siðu.

I
!
\
\
*
i
*
Nýtt leikrit eftir Arthur Miller — Opinská lýsing á
einkalífi hans og Monroe — óánægðir gagnrýnendur
Leikritaskáldið Arhur Mill-
er hefur verið mjög þög-
ull um langan tíma. Þessi
frægi höfundur ádeiluverka
eins og I .deiglunni og Allir
synir mínir, hefur ekki látið
leikrit frá sér fara síðan
Horft af brúnni var frumsýnt
1955. Ári síðar kvæntist hann
Marelyn Monroe sem frægt
er orðið.
Nú hefur orðið mikið
fjaðrafok í Bandarikjunum
og víðar vegna nýs leikrits
sem Miller hefur sent frá sér
eftir átta ára þögn og var
frumsýnt fyrir skömmu í
New York. Og stafar þessi
háreysti fyrst og fremst af
þvi hve ríkan þátt einkamál
Millers eiga í þessu leikriti;
hinsvegar er svo að sjá, af
skrifum um verkið að það sé
flestum gagnrýnendum von-
brigði frá listrænu sjónar-
miði.
Miller og Marilyn: Hún leit
á hann sem velgjörðamann
sinn.
Aðalpersóna leiksins er
málafærslumaður, Quent-
in að nafni. Hann er á svið-
inu allan tímann og segir í-
mynduðum vini einhversstað-
ar fremst í áhorfendasal frá
ævi sinni, heldur en ekki
dapurlegri og jafnhraðan
lifna liðin atvik á sviðinu.
Foreldrar hans birtast á svið-
inu: móðirin eys af brunni
móðursjúkrar fyrirlitningar á
föðumum, sem hefur gengið
illa í viðskiptalífinu. Síðar
frétta áhorfendur af skærum
ungs lögfræðings við fyrstu
konu sína sem finnst hann
kaldur og afskiptalaus. Þá
kemur allmikill pólitískur
þáttur. Quentin hefur verið
hlynntur kommúnistum og er
kallaður fyrir óamerísku
nefndina. Hann slítur tengsl-
in við vin sinn sem hyggst
gefa nefndinni upplýsingar
og býðst sjálfur til að verja
einn þeirra sem ákærður
hefur verið. En sá maður
fremur sjálfsmorð áður en til
kastanna kemur og Quentin
glímir við bitra sektartilfinn-
ingu: hann verður að játa
það fyrir sjálfum sér að hon-
um létti við dauða mannsins
— þar með var hann laus við
margar áhyggjur.
Eftir þessa persónulegu og
pólitíska ósigra hefst
þáttur konunnar sem endan-
lega steypir lögfræðingnum á
barm glötunar. Hún er kölluð
Maggie í leiknum ljóshærð
dægurlagasöngkona, hæfileik-
um sneydd, en verðmætt
kynferðistákn í heimi dollar-
ans. Quentin fellur fyrir ó-
brotnum kynþokka hennar
— hann hefur lifað í heimi
hugtaka og Maggie virðist
heimboð til lífsins nú og hér.
Hann þykist finna i henni
dýpt og virðuleika, og Maggie
— sem finnst hún vera grín-
fígúra. dáist að honum sem
velgerðarmanni sínum.
Hún segir honum frá dap-
urlegri æsku sinni og lífi,
— kynferði sitt hefur hún
gert að nokkurskonar góð-
gerðarfyrirtæki, gefizt þeim
sem á þurftu að halda án
þess að taka borgun fyrir.
Eftir að þau eru gift tekur
fljótt að síga á ógæfuhlið
— hún dembir yfir hann
móðursjúkum ásökunum um
að hann sé ófær til ásta, tef-
ur hann frá störfum, slær
slöku við eigin vinnu og ligg-
ur í deyfilyfjum og brenni-
víni. Drukkin tekur hún upp
hóruhúsatalsmáta. Hún pynd-
ar mann sinn margvíslega
sem fyrr segir — ein aðferð
hennar er sjálfsmorðstilraun.
Quentin lætur að lokum und-
an móðursýkinni sjálfur — í
grimmasta atriði leiksins
reynir hann að kyrkja hana i
rúminu.
Quentin tekur eftir því í
tíma á hvaða leið hann er, en
nú veit hann að þrátt fyrir
hið flekklausa menntamanns-
yfirbragð sitt getur hann
drepið. Þetta eru skilaboð
hans til áhorfenda um það
leyti sem hann kynnist, rétt
áður en leiknum lýkur,
Holgu, evrópskri stúlku, sem
mun að líkindum verða
þriðja kona hans. Quentin
segist hafa horfzt í augu við
lífið, og komizt aö því að ef
þú getur mætt Ijótleika þess
án þess að blikna eða blána,
þá getur þú einnig haft hug-
— Marilyn verður þar helztur fulltrúi myrkursins ....
Leikritið á að sýna göngu mannsins úr myrkri til Ijóss
rekki til að vakna vongóður
morguninn eftir syndafallið.
Þetta er það sem Miller vill
, segja, en- margir gagn-
rýnendur vilja bæta ýmsu
við. Einkum telja þeir margt
athyglisvert við það hve Mill-
er kryfur sitt einkalif af
mikilli nákvæmni á senunni.
r
Foreldrar hans, fyrsta hjóna-
band hans — reynsla hans af k
óamerísku nefndinni — allt B
þetta kemur fram í leiknum k
á mjög svipaðan hátt og það B
gerðist í lífi hans. Svo spaugi-
lega vill jafnvel til að Elia
Kazan, sem setur leikinn á
svið, var einmitt góðvinur ?
Millers um það leyti sem B
hann var yfirheyrður og það k
kom til vinslita með þeim Q
þegar Kazan gerðist ákær- k
andi vitni hjá nefndinni. Þó ||
þykir mönnum fyrst taka k
steininn úr þegar kemur að ™
Maggie — og ekki bætir það k
úr skák að leikkonan sem J
fer með hlutverk hennar,
Barbara Loden, líkir óhugn- JJ
anlega mikið eftir fyrirmynd- B
inni, Marilyn Monroe. í fasi, k
gerfi, klæðnaði. Eftir frum- B
sýninguna heyrðust þær k
raddir alloft að svo skammt B
væri liðið frá sjálfsmorði k
Marilyn að það væri næsta B
ósæmilegt að sýna hana á R
sviði á þennan hátt. ^
Miller segir sjálfur: Þessi k
maður á sviðinu er ekki ég |
sjálfur. Leikskáld setur ekki k
sjálfan sig á svið, heldur fær- |
ir ákveðin öfl í sjálfum sér k
í listrænan búning. En menn B
trúa honum ekki. Gagnrýn- ffi
andi New York Herald Tri- J
bune segir: Leikritið líkist
skriftastól og herra Miller
stígur í hann sem iðrandi B
en yfirgefur hann sem prest- k
ur og eru þetta hvorki sérlega |
aðlaðandi né sérlega sannfær- k
andi atburðir.
Miller hefur unnið tvö ár
að þessu leikriti og með texta J
þess var farið eins og rikis- ■
leyndarmál áður en frumsýn-
ing færi fram. Það var sýnt
af leikflokki hins verðandi J
þjóðleikhúss í Lineoln Center B
í New York, en leikhúsbygg-
ing þess er að vísu enn ekki “
fullgerð.
Það hefur spurzt að Þjóð- I
leikhúsjð x’slenzka hafi þegar B
tryggt sér sýningarrétt að JJ
þessu verki.