Þjóðviljinn - 15.06.1965, Side 7

Þrlðjudagur 15. JÚni 1965 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA 7
Benedikf Gislason frá Hofteigl:
HVER SKRIFADI
HEIMSKRINGLU?
Herra Peter Hallberg!
Nú er margur dagurinn lið-
inn frá þeirri tíð, að ég sendi
yður lítilsháttar og eflaust lít-
ilfjörlegar athuganir á því,
hvort Snorri Sturluson hafi
samið Heimskringlu, og laut
það allt að því, að svo hafi
ekki verið. Ég tók það fram,
að þetta væri ekki nógu vel
samið, enda ekki meiningin að
flíka því á prenti — aðeins
uppkast til að safna athugun-
arefnum.
En þrátt fyrir það, að tím-
inn hefur drepið sína daga,
einn af öðrum, mikið á annað
misseri, hef ég ekkert heyrt
frá yður. Þetta er mér að vísu
ekki mikil né mikilsverð gáta,
auðráðin og snertir ekki mitt
starf, en ég þóttist gera yður
greiða með því að varna því,
að þér væðuð í villu og svíma
végna íslenzkrar vanfræði í
þessu efni, og stæðuð fyrir
framan útvarp, er allir heyra,
sem vilja, með vitleysu og
vinnubrögð, sem allir hlæja
að, því meira sem lengur er
reynt uppi að halda. Þetta þótti
mér sárt, þvi þér voruð hér í
vináttu- og liðsinnisskyni við
íslenzkan málstað, en leiddur á
þá refilstigu af íslenzkri van-
fræði og venjulegri hundalog-
ik í fornum fræðum, að hvergi
munduð þér hampa heilu beini
að hrapi loknu. Ég fól yður
þetta Heimskringlumál til op-
inberunar á Norðurlöndum, því
ekki t.aldi ég umtalsmál, að þér
væruð maður fyrir því, og
heldur ekki að það væri efa-
laust. að þér hefðuð gáfur til
að sjá bað — við litlar bend-
ingar — hversu hróplegt bull
hér er á ferðinni, að Snorri
hafi skrifað Heimskringlu. Nú
þykir mér okki úrhættis að
spyrja: EruO þér svo lengi að
átta yður á málinu. eftir að
hafa séð órugg rök fyrir þvi,
sem um ei að >æða, að bér
getið ekki sagt svo sem eitt
orð — og bá í tómi.við mig—?
Eða eruð bér að berjast við
það hvort bér eigið að hafa
það. sem sannara reynist. eða
hitt. sem ósatt revnist með
öllu'' Eða enn: eruð • þér svo
lærðu'' -naður að bér getið
ekki ski ið að aðrir geti verið
lasrðir líka en bannig virð-
ast nú lærdómsmenn á ís-
landi? Éc skal segja vður að
slíkir lærdómsmenn kunna yf-
irleitt miöe lítið og bvi hefur
farið sem farið hefur á íslandi.
Það er látið duga i bessu
efni. sem norskur ..bóndi
sagði um miðia 16, öld. að
Snorri hefði skrifað Heims-
kringlu oc síðan að hafa ekki
vit á neinni rit.fræðilegri rann-
sókn til að sanna betta sem
ekki er heldur hægt að gera.
eða leiða sannleikann i Ijós.
sem auðvelt er að gera.
Ég hef einnig ástæðu til að
spyrja, hvað margir af þessum
lærðu íslendingum hafi heim-
sótt yður til þess að reyna að
varna því, að þér missið ekki
niður lærdóminn, en haldið á-
fram að telja? En allt slíkt vil
ég nú láta niður falla. Ekki
þykir mér borin von um það,
að árangurs megi vænta af
þeim manni, sem fengið hefur,
nálega einn manna, þau fræði
í hendur er þetta mál að fullu
upplýsa. Ég vil heldur hverfa
til hins fyrra, þegar ég vildi
yður duga, og fann sárt til
þess að bér, útlendur maður,
með stóran áhuga á íslenzkum
fræðum, voruð gabbaður af
vanfræðum og bulli íslenzkra
„fræðimanna" og hlútuð í sam-
ræmi við það að gera yður
hlægilegan; þar sem þér höfð-
uð hamazt við það, að telja
viss orð í tveimur bókum, sem
áttu að vera eftir Snorra
Sturluson, Egils sögu, sem við
litla athugun sést að getur ekki
verið eftir Snorra, og Heims-
kringlu, sem rakalaust hafði
verið talin eftir Snorra, en sem
lítil rannsókn á verkinu sýnir,
að ekki getur verið rétt, svo
tölduð þér allt til dýrðar
Snorra m — m.!
Nú er bezt að rifja það upp,
sem ég lét yður hafa í mínu
langa bréfi, sem ég veit ekki
hvort þér hafið fengið, en ætla
nú samt að byggja á því, að
svo hafi orðið. Það er fyrst að
heimild fyrir því, að Snorri
hafi skrifað Heimskringlu, er
engin til. Engin handrit af þók-
inni bera það með sér. Norsk-
ur maður, Laurits Hansen, ein-
hverskonar kongssýslumaður,
staðhæfði þetta, er bókin kom
í ljós í Noregi um 1550. Þetta
hefur verið tekið gott og gilt
án allrar rannsóknar á því,
hvort það fengi staðizt, og er
slíkt aðeins hundavaðsháttur,
sem engir vísindamenn án
gæsalappa taka gilda. Hér má
það vera auðsætt að um mis-
skilning er að ræða, og eflaust
á þá lund, að Hansen þessi
finnur bókina j klaustri, sem
komið er undfr konung Dana
á þessum tíma, og hefur verið
vitað, að í þessu klaustri hafa
verið gevmdar bækur Snorra,
sem Þorgils skarði hefur gert
uoptækar i Reykholti, að skip-
un Hákonar konungs, eins og
honum var falið að gera með
eignir Snorra, samanber Sturl-
ungu. Hansen hefur álitið að
bessar bækur væru eftir
Snorra og verður nú ekki sagt
hvað mikið af bókasafni Snorra
hefur farið forgörðum barna
í Noregi. Konungasagan ein
virðist koma í dagsljósið, enda
evðilögðu Norðmenn katólskar
menjar. eins og beir voru menn
til. Vart er önnur skýring til
á hessari kenningu hins norska
manns. bví bókfræðilegá vitn-
eskiu um betta gat, hann enga
haft., bar sem höfundarmark
er hvergi að hafa á bókinni oS
/\ vro rr"- •»*• '*ror,fSí_ 1 ■ ■'
VidW pvvi hnrrmvnd um neinn
höfundarskao Snorra á bessari
bók. En nú er að atliusa málið
og svara spurningunum, sem
vaða unpi um sannleiksgildi
þessarar sögu hins norska
manns.
Formáli Heimskringlu sýnir
sig. Hann gerir grein á heim-
ildunum, sem bókin er byggð
á, frekast vísum, sem kveðnar
voru á stað og stund atburð-
anna og síðan geymdust, stund-
um sem heil kvæði, síðan
kunna fróðir menn frá ýmsu
að segja og fróðir menn eftir
fróðum og scinast er skírskot-
að til þess, sem Ari fróði hafði
ritað. Er ekki ljóst að hér er
verið að gera bók upp úr
frumgögnum, t.d. þeim elztu
vísunum, og átti Snorri Sturlu-
son að gera það um 1230 eftir
að búið er að skrifa ýmsar
konungasögur, sem enn eru til;
og taka siðan orðrétt upp úr
þessum bókum, en geta bess í
engu í formálanum? Þurfti
Snorri að bera fyrir sig _ vís-
ur. sem heimildir að Ólafs
sögu Tryggvasonar til þess að
geta farið með líka og enda
sömu frásögu í þessu efni og
Oddur munkur Snorrason á
Þingeyrum fyrir 1185? Þá er
Oddur búinn að semja Ólafs
sögu sennilega miklu fyrr, sem
sýnilegt er að höf. Heims-
kringlu hefur ekki fyrir heim-
ild, og fram kemur þegar
Heimskringla veit ekkert um
bardagann við Heiðabæ, þeg-
ar Danavirki var unnið að ráð-
um Ólaf Tryggvasonar. Heims-
kringla veit aðeins að þarna
var bardagi, en getur Ólafs
ekki, en Oddur fer með _trú-
verðuga sögu, að það var Ólaf-
ur, sem gaf ráðin til að virkið
var unnið með eldi. Búið var
líka að skrifa Ólafs sögu helga,
sem enginn veit hver gerði, og
konungabókina Fagurskinnu,
en úr þeirri bók tekur Snorri
rétt langa kafla, ef hann er
höfundur Heimskringlu. Og því
nær samhljóða er frásögn
Heimskringlu Oddi Snorrasyni,
um Svoldarorrustu, sumt þar
orðrétt hið sama í báðum bók-
unum, og sama máli gildir um
frásögn Ólafs sögu helga og
Heimskringlu, af endalokum
Ólafs konuncs í Noregi, að þar
fer sumt orðrétt saman. Einn'g
var búið að gera Ólafs sögu
Tryggvasonar hina mestu. Gunn-
laugur Leifsson. sem hana
gerði, dó 1212. Þar er enn
samhljóða frásögnin og í Odds
sögu munks og Heimskringlu.
Þar er skírskotað til þess, sem
Snorri „segir“, en það er ná-
lega orðrétt hið sama og Odd-
ur segir, en þetta er um Svold-
arorrustu, en það ber ekki að
fullu saman við Heimskringlu,
þó segja megi að hér beri öllu
saman svo að segja orðrétt,
þá munar bó mestu, að Heims-
kri a hefur hessa ófullgiörðu
setningu;, „Af skipum þeim
sem undir lágu“. en Snorri
fullkomnar þessa setningu og
segir: „Af skinum þeim. sem
undir lágu Orminum". Kunni
Snorri ekki að skrifa þetta í
Heimskringlu síðar? 1 beirri
bók er og skírskotað í Ævi
Noregskonunga. en bað er ef-
laust bókin Heimskringla.
Haldið þér að Snorri sé svo ó-
heiðarlegur rithöfundur, að
hpn- takj orð’-é+* bókum,
og hafi þær að öðru leyti fyr-
ir heimildir, en minnist ekki á
þetta í heimildum sínum?
Oddur munkur skrifaði sína
bók eftir tilgreindum heimild-
armönnum og er einn d. 1161,
annar 1173, og svo kemur það
upp hjá honum að hann hefur
bók eftir Sæmund fróða um
konunga, og þá fer það að
skiljast, að til eru í landinu
fróðir menn um konunga og
kemur í ljós að stór-
um meira veit Oddur um
Ólaf Tryggvason, en það, sem
í Heimskringlu stendur. Átti
Snorri að fella niður í Heims-
kringlu frásagnir, sem Oddur
hefur 40 árum fyrr? Kemur nú
að því, sem Oddur segir um
bók Sæmundar fróða: „Þessa
þings getur Sæmundur prestur
hinn fróði. sem var ágætur að
speki; og mælti svo: ,.Á öðru
ári Ólaife Tryggvasonar samn-
aði hann saman mikið fólk og
átti þing í Stað á Dragssiði
og lét ekki af að boða mönn-
um rétta trú fyrr en þeir tóku
skírn. Ólafur hefti mjög rán
og stuldi og manndráp. Hann
gaf og góð lög fólkinu og góð-
an sið.“ Svo hefur Sæmundur
ritað um Ólaf konung í sinni
bók. Hér er þá bara bók eft-
ir Sæmund fróða, og nú sést
það að Oddur hefur allt í sinni
bók um Ólaf konung, sem
stendur í Heimskringlu og
margt að auki, sjá þó síðar,
en sparar að tilfæra vísur. Sjá-
ið þér ekki. og allir aðrir, að
þetta þýðir það, að Ólafs saga
i Heimskringlu er sama og
bók Odds og Ólafs saga í
Heim=krii-.rfiu er bók Sæmund-
ar fróða sem hér er óhrekjandi
vitnisburður um. Og haldið þér
þá — kannske einn manna —
að Snorri Sturluson sé svo ó-
heiðarlegur. að hann geti ekki
um bók eft.ir Sæmund fróða
um konunga, scm hann elst
upp með í Odda, þegar hann
fer að skrifa konu igasögur?
Hér þarf í rauninni engra vitna
við. Hér þarf ekki annað en
kenna tossum, en h getur
reynzt erfitt og er þá ekki
um að sakast.
Ætli bað sé furða bótt til
séu fróðir menn í landinu um
konungasögur, sem fram kem-
ur í bók Odds, þegar Sæmund-
ur fróði hefur skrifað bók um
konunsa oc Ari fróði sömuleið-
is og þessir menn eru fróðari
fyrir 1160. en Snorri á að vinna
úr frumheimildum, vísum eftir
1230! Og síðan á það að vera,
eins og ég sagði yður, að Karl
ábóti á að byrja Sverrissögu
í miðri Magnússögu Erlings-
sonar fyrir 1190, þar sem hann
veit að Snorri muni enda
Magnússögu 40 árum síðar!!
Ljóst er af þessu að Helms-
kringla er að stofni til bók Sæ-
mundar fróða og þvi aðeins er
þagað af henni í formálanum.
að svo er, en bókín gjörð upp
með hliðsjón af verkum Ara
fróða og aukin með I^ryggjar-
stykki Eiríks Oddssonar o.tl.
Þ'etta er gjört éftir 1160. Eftir
það er Karl ábóti sendur utan
til að skrifa sögu Magnúsar
Erlingssonar. og kemst hún i
þessa miklu konungabók. sem
endar á þeirri sögu, að mörg-
um hefur fundizt, all einkenni-
lega, en er ekki þegar að er
gáð. Er nú rétt að finna þessu
stað í þessum skóla. Eins og
ég minntist á ( upphafi bréfs
míns þá hefur mönnum bótt
endir Heimskringlu. saga
Magnúsar Erlingssonar all ein-
kennilegur — og lýkur með
Magnúsi Erlingssyni árið 1177,
„heldur snubbóttri“, segir Páll E.
Ölason í fm. útgáfu Menningar-
sjóðs að Heimskringlu 1946. En
þett.a er ekki rétt. Magnússögu
lýkur eðlilega, eftir þeim sttl
bókarinnar að segja frá kon-
ungum hverjum eftir annun
einkum í hinum síðustu sögum
í Heimskringlu. Saga Inga Har-
aldssonar er að drepa Sigurð
slembidjákna og Magnús Sig-
urðsson og felst þar í mest saga
Sigurðar. Saga Hákonar herði-
breiðs er að drepa Inga Har-
aldsson og er þar mest saga af
Inga. Saga Magnúsar Erlings-
sonar að drepa Hákon herð’-
breið og felst þar í mest saga
af Hákoni og saga Sverris kon-
ungs verður að drepa Magnús
Erlingsson, og felst þar f svo
mikil saga af Magnúsi, nð
mönnum finnst að Heims-
kringlu ljúki sögu hans
..snubbótt".
Saga allra bessara konunga
hefst með því verkefni. -lem
þeim að höndum ber og beím
tekst að leysa af hendi. Þeha
verður að einskonar stíl í bók-
innh og ekki mundi neinwm
hafa þótt saga Magnúsar
snubbótt. ef strax á eftir hefði
komið saga Sverris konungs- ng
sést á þessu að Sverris saga er
beint framhald af Heimskring'u
og það hefur eflaust ve”ið
meiningin begar Karl ábátt
fór utan til að rita Sverris söau
að þá komi hún í þetta mikla
konungasagnasafn. sem f stað-
inn fvrir það endar ,.snubbótt“
með Magnússögu Erlingssonar.
Þetta er rithöfundarlegt e>n-
kenni á bókinni og má fara
mörgum orðum um, en verður
ekki gert nema óbeint, því hér
ber að spyrja: Hver er sá rit-
höfundur, sem skapar sér sjálf-
ur skilin á milli Magnússögu
Erlingssonar og Sverris sógu
eins og hinir fyrri höfundar
bókarinnar? Eins og sagði fylg-
ir hann reglu. en hann skilur
ekki við Magnús Erlingsson
„snubbótt“, án þess að fyrir
honum liggi að skrifa Sverris-
sögu, þar sem saga Magnúsar
fullkomnast. Karl ábóti skrif-
aði Sverrissögu og það er hann
sem lfka hefur skrifað Magn-
ússögu. því ef ekki átti að
skrifa Sverrissögu hlaut hóf-
undur Magnússögu að segja
sögu hans unz hann er drep-
inn af Sverri presti. Þetta cr
öldungis víst. Höfundur Magn-
ússögu heldur henni áfram í
Sverrissögu, og nú endurtek ég
bað. sem ég lagði mesta áherzlu
á f bréfi mínu. sambandið
milli Magnússögu og Sverris-
sögu.
1 43. kafla Sverrissögu segir
betta: ,,Eftir þetta drífa til
Sverris konungs margir auðug-
ir menn og af góðum ættum í
Þrændalögum og margir virig-
uðust til hans, þeir er heima
sátu. Fól hann þá mjög sltt
traust og trúnað undir Þrændi,
því að þeir höfðu alla stund
verið ótrúir Erlingi jarli og
hans ríki, svo sem fyrr var
ritað um þau skipti er jarfinn
átti við Þrændi o.s.frv. (Letui>
breyting mín).
Nú má leita um alla Sverris-
sögu til að finna þetta sem
fyrr er ritað um þessi sk'pti,
sem hér segir, án -þess að finna
nokkuð er svo megi kalla. Sag-
an hefur ekki gert neina fræði-
lega grein á Erlingi og Magn-
úsi konungi, aðeins f 3. kafla
minnt á þá á þessa lund með
orðalagi, sem bendir á það að
lesendur Sverrissögu viti allt
um þá feðga. ..Magnús og Er-
lingur höfðu f þennan Þma
mikinn styrk af ríkismönnum
og allri alþýðu. Var konungur
vinsæll og ástsæll, en jarl rfk-
ur og vitur- harðráður og sig-
ursæll. og voru bar öll land-
ráðin. er hann var öfundar-
menn átti hann marga- bæði
ríka og óríka og var sumt aí
þvf norður í Þrændalögum”
o.s.frv.
Þessi frösögn er ekki um
nein skipti Erlings jarls v'ð
Þrændi. Hér hlýtur að vera
miðað við eitthvað annað- sem
fyrr er ritað og þá er að at-
huga hvað bað mætti vera. og
trúlega mundi þá frá því sagt,
f Magnúsarsögu Erlingssonar.
Þar stendur líka í 26. kap.. út-
gáfa Guðna dónssonar.
Bréf til dr. Peters Hallbergs