Þjóðviljinn - 25.08.1968, Blaðsíða 2

J
2 SÍÐA — ÞJÓÐVIUINN — SunmRjaguir 25. ágúst 1668
Jóhann Páll Árnason:
Endurfœðing stalínismans
Þáttaskil
Ofbeldisárás Sovétsríkjanna og
leppa þeirra á Tékkóslóvakíu
hefur nú bundið enda á þýíí-
ingarmestu tilraun, sem enn
hefur verið gerð til að byggja
upp sósíalískt lýðræði í Austur-
Evrópu og þar með valdið -al-
gjörum þáttaskilum fyrir sósí-
alísikar hreyfimgar um alllan
heim. Atburðirnir í Tékkóslóv-
akíu , síðasta misserið tilheyra
nú sögunni og er aðeins hægt
að spýrja, hve mikla visbend-
ingu þeir geta gefið um hugs-
anlegar breytingar í, framtíð-
inni.
- í>að liggur í augum uppi, að
um beina endurtekningu getur
ekki orðið að ræða: nú*hefur
það komið fram, svo að ekki
verður um villzt, til hverra ráða
sovézkir valdhafar grípa, þeg-
ar þjóðfélagsumbætur, þótt í
öðirum löndum séu, fara út
fyrir þann þpönga ramma, sem
samrýmist valdaeinokun þeirra.
Hér eftir er vart hugsanlegt.
að sferifstofuvaldinú í Austur-
Evrópu verðj rutt úr vegi með
öðrum ráðum en fullkominmi
þjóðfélagsbyltingu, sem þá yrði
fyrst og fremst að ná til þuniga-
miðju þess, Sovétríkjanna. Um-
bótaleiðin, hverjar nánari hug-
myndir sem menn anniars kunna
að halfa gert sér um hana
virðist eftir síðustu atburði tok-
uð.
Þetta kunna máske einhverj-
ir að telja öfgakennda alhæf-
ingu á einstökum atburði en
svo er ekki: atburðimir i Tékkó-
álóvakiu voru raunhæfur mæli-
kvarði, í þeim voru svo hrein-
ar Hnur, að fágætt má telja.-
Rauði þráðurinn í þeim breyt-
ingum, „sem gerðar voru, var
viðleitni til að breyta þjóðfé-
laginu í lýðræðisátt á sósáalísk-
um grundvelli. Aldrei var um
nein teljandi áhrif andsósíal-
ískra afla að ræða, og raunar
eru sovézkar fullyrðingar í þá
átt gagnsæ blekkinig: það kem-
ur skýrt fram í Varsjárbréfinu
og öðrum skrifum i sama anda,
að með „gagnbyltingu" er í
raun og veru átt við afnám rit-
skoðunar, opinbera endurskoð-
un réttarbneykslanna frá árun-
um eftir 1950 og önnur frurn-
skilyrði þess, að sósíalískt lýð-
ræði yrði eitthvað meira en
nafnið tómt.
Valdaklíkan í Sovétríkjunum
stóð þannig í fyrsta sinn frammi
fyrir ósvikinni og einbeittri til-
raun til að byggja upp sósíal-
ískt lýðræði. Það óttaðist hún
svo mjög, að óhjákvæmilegt var
talið að kasta grímunni, ganga
í berhöigg við skoðanir meiri-
hluta kommúnista um allan
heim og segja skilið við tilraun-
ir siðustu 15 ára til að afla
Sovétríkjunum vinsælda út á
við.
Marxískir gagnrýnendur sov-
étþjóðfélagsins hafa oft deilt
um það atriði, hvort skrifstofu-
valdið værí of tengt hinum sósí-
alísku undirstöðum þjóðfélags-
ins og samansett af of ólíkum
hópum til þess, að það gæti
komið fram sanneinað sem and-
sósíalískt afl. eða hvort það
þvert á móti mundi sýn>a etétt-
arlega samstöðu og grípa til
allra tiltækilegra ráða, þegar
völdum þess væri ógnað. Nú
verður því vart neitað, að síð-
arnefnda skoðunin virðist
miklu raunsærri.
tJndantekning eða sögulegt
fordæmi?
Þótt óhætt sé að slá því föstu,
að meginstraumur hinna tékkn-
esku umbóta hafi verið sósnal-
í sku.r, má innan h.ans greina
ýmsa eðlisþætti og mismunandi
skoðanir um næstu markmið.
Að þessu síðaira leyti hefur und-
angengin reynsla Tékkóslóvakíu
eflaust meira sögulegt gildi en
hvað snertir þær pólitísku að-
ferðir sem beitt var. Líklegt
er, að í hverju sósíalíslku landi,
sem losnar úr viðjum skrifstofu-
valdsins, muni gera vairt við sig
þessi sami skoðanamismunur.
Með nokkrum rétti má nota hér
hugtökin hægri og vinstri: ann-
ars vegar eru þeir, sem leggja
fynst og fremst áherzlu á hrað-
ar eínahagslegair umbætur, ný-
sköpun áætlunarkerfisins og
ráðstafanir til að tryggja betri
lífskjör, svo og tryggingu al-
mennra mannréttinda, skoðana-
frelsis, réttairöryggis o.s.frv.;
hins vegar þeir, sem að sjálf-
sögðu neita ekki réttmæti þess-
ara ráðstafan.a, en berjast þar
að auki fyrir auknum og virk-
ari áhrifum ósvikinna sósíal-
ískra ^iugmynda á þjóðfélags-
þróunina, svo og meiri þátt-
töku framleiðendanna sjálfra í
efnahagslegum ákvörðunum.
Auðvitað spretta þessir tveir
skoðanahópar ekki þegar í stað
upp fullmótaðir, því að sigur
yfir skrifstofuvaldinu eða a.m.
k. veruleg takmörkun á áhrif-
um þess er írumskilyrði eðli-,
legrar skoðanamyndunar. í
Tékkóslóvakíu var það ekkert
efamál, að fyrmefndi hópurinn
var sterkari og áhrifameiri
(þótt hinum yxi mjög hratt og
greinilega fiskur um hrygg), en
hvort það er óhj ákvæmileg arf-
ledfð skrifstofuvaldsins eða
bundið tékknesfeum aðstæðum,
Hún ber þess að sjálfsögðu
mjög merki, að í tuttugu ár
hafi skrifstofuvaldið bægt henni
frá virkri stjómmálaþátttöku;
þó fór þýttur hennar í breytinig-
unum . mjög vaxandi og var
bezta tryggingin fyrir því, að
þeim yrðj haldið áfram í sósíal-
íska , átt.
Stalínismi og imperíalismi
Atburðimir í Tékkóslóvakíu
taka af öll tvímæli um það, að
stalínisminn er ekki fyrirbæri,
sem yfixunnið verður stig af
stigi án algjörra samhengis-
slita. heldur er hann ósættan-
legur óvinur, sem sósíalísk öfl
allra landa verða að barjast'
gegn enigu síður en ameríska
imperíalismanum. Séu atburð-
imir skoðaðir í Ijósi undan-
genginna ára, sannast hér raun-
ar enn sem fyrr hið nána sögu-
ven-ður hér ekki rannsiakað nán-
ar.
í Tékkóslóvakíu var náð mun
meirj árangri en annars staðar
eftir leið friðsamlegra umbóta,
en um leið fengin sönnun fyrir
því, að bún nægdr ekki til fulln-
aðarsigurs. Eðlilegt er því að
varpa íram þeirri spuminigu, af
hverju þetta hafj gerzt einmitt
þar, hvaða tékknesk sérkenni
liggi hér til grundvallar. Tæm-
andi svar verður að sjálfsögðu
ekki gefið hér, en þó má benda
á nokkur atriði: — 1) Stjómar-
kerfi það sem skrifstofuvaldið
innleiddi í Tékkóslóvakíu, var
í senn skarpari mótsöign við að-
stæður og þjóðfélaigslegar þarf-
ir en nokkurs staðar annars; en
um leið tókst skrifstofuvaldinu
að hagnýta sér aðstöðu komm-
únistaflokksins í verkalýðs-
hreyfingunnii til að viðhialdia því
án verulegra breytinga i tvo
áratugi, unz pólitískt, efnahags-;
legt og siðferðilegt hrun vafði
yfir þjóðfélaiginu. Þetta leiddi
til þess, að sameina tókst að
lokum gegn aifturhaldssiamasta
hluta skrifstofuvaldsins mun
breiðari fylkingú en annars
hefði orðið, með bandalagi
nokkuirs hluta fíokksforystunn-
ar við andspymuöfl innan o"
utan flokksins. — 2) Þáttur
menntamanna í tékkneskurr
stjómmálum var mjög miki'
vægt atriði og einikennandi fyr-
ir landið. Sósialískar hugmynd
ir voru rótgrónari meðal
menntamianmaistéttarinniair og á- I
hrif hennar á almenningsiálitið í | Aslkorutnin er sifcfLuð á „Bræður
landinu um leið miklu meiri en vora, Tékka og Slövaka“, og var *
í öðrum Austur-Evrópulöndum. henni útvarpað í Moskvu skömmu
3) Sósíalísk viðhorf höfðnj éSur en.lHiuigvélip semv fl/utti Svo-. ,En við trúum ekki að falskur
einnig skotið dýpri rótum með- þoda forsefca var væntanlteg tii kjaftaganigur rnuni leiða þjóð
Jóhann Páll Ámason
lega samhengi og skyldleiki
stalínismans og; imperíalismans.
Eins og sigur stalínismians í
Sovétríkjunum samsvaraði á
sínum tíma uppgangi aftur-
baldsaflanna anmars staðar í
heiminum á tímabilinu milli
styrjaldanna, þannig er jrfir-
standandi endurreisn og gagn-
sókn stalínismans í nánum
tengslum við sókn imperíálism-
ams um allan heim (þó einkum
utan Evrópu) á undanfömum
árum. Það er þessi heimssögu-
. legi vítahrimgur, sem hin alþjóð-
lega sósíalíska hreyfing ein get-
ur rofið og verður að rjúfa.
Innrásarríkin senda jsjóðum
Tékkóslóvakíu áskorun
MOSKVU 23/8 — SovéMkin og
bandalagsrxki þess fjögur sem
sendu hersveitir inn í Tékkó-
slóvkkíu birtu í dag opinberlega
áskorun á tékkóslóvösku þjóð-
ina að hjálpa til við að brjóta
á bak aftur gagnbyltingaröfl og
heimsvaldasinna.
og
hrifsa völdin með sfcuðningi
hvatniingu heimsvaldasinna.
Andsósíalistfsk öfl náðu lykil-
aðstöðu f blöðum, útvax*pi og
sjónvanpi og afimynduðu og
hæddu altt það sem hin iðna
og vinnusama þjóð Tékkóslóvaik-
íu hefur byggt upp í baráttufyr-
ir sósíalisma sl. 20 ér.
al verkalýðsstéttarinnar en í ^ Mosfcvu.
flestum Evrópulöndum oðrum. Gagnþyltingarslnniar, jáskoruninni.
TéfetoóslóvaWu á vilfljigötiur, segir
Ivar Eskeland, framkvæmdastjóri: y
Norræna húsið kynningarmiðstöð til gagnkvæms gagns
<1
Vlð opnun Norræna hússins
í gaer flutti Ivar Eskeland ræðu
þá er hér birtist. ..
Við höfum nú opnað fyrstu
stofmm sirrnar tegundar í hedm-
inunj. Norðurlöndin halfa eign-
azt reisulaga og samboðna
byggingu fyrir hið margþætta,
gagnkvæma og fjölbreytta sam-
starf, sem hér á að fára fram.
Þesis vegna er spumingin sú,
hvort við getum gætt Norræna
húsið því innihaldi, sem er
húsinu og grundvallarhugmynd-
þess samboðin.
Um huigmyndina ætla ég að
takmarka mig við að segja að
allt jákvætt norrænt, sem unn-
ið er að til að kunngera þekk-
ingu, gleði og hugmyndir, á að 1
stoapa miðdepil fyrir starfsemi
þessa húss.
Það er eindiregin forsenda fyr-
ir heppni í því starfí, sem
unnið er, að sjálft húsið sé
kynnt, að reiknað sé með því t>g
hægt sé að treysta á tiiveru
Ivar Eskeland
þess. Þess vegna er mú þegar
rekin víðtæk upplýsingastarf-
semi í öllum oklkar fjDlmiiðlun--
artækjum. Niðumstaðan hefur
orðið sú, að forsvarsmenn Nor-
ræna hússins geta glaðst yfir
miklum áhuga bæði í norræn-
um og erlendum blöðum og út-
varpi, sem er mjög einstætt.
Ef við segjum það á annan
hátt: Án náins samstarfe við
þessi fjölmiðlunartæki getum
við alveg eins gefizt upp áður
en við byrjum. Gefið mér um-
ráð yfir sjónvörpum Norður-
landa í stundarfjórðung einu
sinni í mánuðd, og mikill hlufci
kynningarverkefna okkar er
leystur. Norræna húsið á að
lifa og starifa í nútíðinni — t>g
þeir sem vinna hér, eiiga að
horfa beint fram á leið. Við
ætlum að bjóða öllum jáikvæð-
um og velviljuðum féflögum og
sfcofnunum samvinnu.
Einmitt sú ' upplýsingastarf-
semi, sem við þegar hötfum
hafið, er höfuðnaiuiðsyn fyrir
Norræna húsið.
Hvað eigum við að hafast að?
Það er mjög auðvelt að segja
álit sitt — og lítill vandi á
höndum á þessu stigi mútsins,
þegar flest er enn óreynt.
Fyrst má benda á,- að hér
tötoum við öll helfðbundin og
nýtízku hjálpargögn til afnota.
Kviltomyndir, bæklinga, sýning-
c«r, uxjiræðufundi, vonandi mjög
oft í eamvinnu við síónvarpið.
fyrirlestra, vonandi bft í sam-
vinnu við útvarpið, raunar alla
tsökni og ölí hjálpgrgögn, sem
hæfa hverju verkefni.
Því næst vil ég henda á, að
oft er talað um framtak eins
og tveggja lahda. Við immum
ekltoi vinna «ftir þedrri forsesndu,
að annað hvort sltouli allir vera
með eða emginn. Við tökum á
móti danskri um.ferðarsýningu
eða komum á fót „finnskri
viku“, rótt eins og íslenzk-
norskum umræðum um fisk-
veiðar, sænskwm hljómileikum
eða samnorrænum rithöfunda-
fundi. Ef við verðum nokkru
sinni ásökuð um hlutdrægni á
einn eða annan hátt, þá mun
svarið alltalf vera, að jafnvægið
verði að koma jafnt og þétt.
I fyrstu lotu munum við hef ja
uppbyggimigu útlánasafns á 12-
15.000 binduim norrænnar fagur-
'Præði og vísindabókmennta til
afnota fyrir alla. Þetta bóka-
safn á í ríkum mæli að inni-
halda ódýrar bækur, nýútkom-
in norræn dagbflöð, flutt flug-
leiðis, tímarit og plötusafn með
nonrænni tónlist og bókmennt-
um til heimláns. Safniö verður
byggt upp með hlutdeild alflra
Norðurlandanna.
Svo hefi ég þá ánægju að
tilkynna, að í gaer fékk ég
gleðilegar fréttir um áform,
sem eiga eftir að ná yfir allt
lsland og helming Norður-
landa, áform um íslenzka há-
tíðatónlcika oða Menningar-
viku, f fyrsta sinm árið 1969,
sennilega f/júní, rótt cftlr há-
tíðatónleikana í Hclsingfors og
Bergen. Hér vcrður að vísu
allt minna í sniðum en í
Bcrgen, nema hvað snertir
gæðin: Við munum koma
fram með íslenzka og norræna
listamenn, sem standa fremst
í flokki. Við munum cnn sem
komið er kalla þetta íslenzka
menningarviku, sem er vinnu-
titill, en nranum fljótlcga
efna til samkeppni um bezta
íslenzka listamanninn. Menn-
ingarvikan mun standa 5—7
daga og á m.a. að ná tii fleik-
húss, kirkjutónlistar, stofu- og
sinfóníutónflistar, einleikstón-
ieika, bókmenntakvölda með
norrænum rithöfundafundum,
Ijóðlistar og tónlistar, jazz,
listsýninga o. s. frv.
Við mumrm hefja samsterf
m.a. við borgarráð Rpykjavik-
ur, sem þegar hefir sýnt áhuga
sinn. Þetta verður háfcíð x'
Reykjavík en verður fyrir alla
landsmenn, Þessi stórhátíð nwn
að sjállfeögðu ná langt út yfir
Norræna húsið, aðeins hluti
hennar fer tfiram hér.
Af Jþví fáa, sem þegar er sagt
hér ætti að korna fram, að
staxtfsemi ofctoar mun spanna
vítt svið. Þess vegna m. a. en
fyret og fremst vegna þess, að
við álítum að það muni vekja
áhuga og gefa hugmyndir, höf-
um við í dag sett upp sýningu
á norrænum handiðnaði (heim-
iflis- og li.sthandiðnaði). Sýning-
in er sett upp af ntvrsfca teikn-
aranum, kennara við Lista- og
handiðnaðarskóla ríkisins í
Oslo, Roar Höyland. Það er
von okkar að sýningin fari síð-
an til annarra sfcaða á Norður-
löndum.
Norræna húsið á að vera fyr-
ir alla, vinnan hér á síður en
svo að takmarkast við hámenn-
ingu. Norræna húsið er ekki
dýr háskólastofnun. Það kem-
ur ekki í veg fyrir að við
munum og viljum gjama hafa
nána samvinnu við næstu ná-
granna ■okfcar, Háskóla Islands
Dg skyldar stofnanir, eins og
Þjóðminjasaifn Islands ‘og lamds-
bókasafnið, og alla aðra, sem
fúsir eru til samstanfs.
Norrænu sendikennaramir
við Háskóla íslands eiga við
fyrsta tækifæri að taka við
sínum björtu, skemmfcilegu
vinniuherbergjum hér, og við
vonum að þeir meti og hlafldd
til innilegs samstairife. Þá eru
norrænu félögin ekki síður ná-
tengd Norræna húsinu, og þá
séretaklega Norræná félágið á
fslandi, sem á að búa hér í
húsinu.
Ég hefi hér með þá ánægju
að færa formanni Norræna fé-
lagsins, Sigurði Bjarnasyni, al-
þingismanni, heimsins bezfca
húsaleigusamning.
Við höfum fengið margar
sannanir fyrir þvi að Norræna
húsið heflur þegar frá byrjun
verið umlukið góðyild, einnig
alf þvi tagi, sem hægt er að
íesta hönd á.
t