Þjóðviljinn - 19.02.1970, Qupperneq 7

w
r
Senn verður leikrit Jónasar
Ámasonar um Jörund hunda-
dagakóng frumsiýiit í Iðnó og
innan skaanims reyndar á Ak-
ureyri og Húsaivík og ef til vill
einuim eða tveim stööum öör-
um. Þetta getur orðið tilefni til
samtads viö höfúndinn eins og
hver maður geitur séð, og eins
og verða viM sipinnst samiræðan
í ýtensar árttir út frá upliaiflegu
tileíni.
I>að hefur komiið fram á
ýmsum vettvanigi, að „Þið mun-
ið hann Jörund“ er látið hiljóta
uppfær;slu í London árið 1809,
nokkrum mónuðum eftir Is-
landsævintýrið. Söngiflokkur í
Lundúnakrá synigur baillöður
um nýliðna atburði og styðst
einna helzt við sögur sjóara
sem með Jörund'i voru — betta
er ramminn utan um aibvikin
eins og þau eru sýnd á siviði.
Það fylgir með að rnjög frjálls-
lega er farið moð sögulegan
sannlei'ka.
Jörundur og
gullöld skopsins
— Menn gætu spurt begar
þedr heyra lýsingu á þessu
verki hvort hér sé kannski um
áhrif frá Breoht að ræða, seg-
ir Jónas- Ég skail játa að ég
er ekki eins yfir mdg hnilfinn
af. Brecht og margir ágætir
menn, en það gefur auga ledð,
að ef maður ætlar að búa til
sviðsverk er ekki möguilegt að
komast undan einhverskonar á-
hrifum frá þessuim sterka um-
brey tin gamann i.
Ég mundi hinsvegar sjáifur
segjast vera undir áhrifum frá
ýmsu þv£ som Ohaplin geröi og
Buster Keaton og Marxbræður
og ýmsir aörir frá þeim títma,
sem nú er kaíllaður guililöld
skopsins. Það er spauigilegt til
þess að viita, að margt af þvl
sem áður var talið bégómi og
vitleysa, reiknað mönnum til
vanþros'ka að haifa gaman af,
skuli nú heita gullöld og Wliass-
fk, njóta stórrar virðingar, setja
sinn svip á sviðverk. Kannski
hafa þessir kallair haft eins
mjkfla þýðingu fyrir Dairio Fo
þurfi akveg sérstakt andnkns-
loft. Hver gangi að sínu verki
— án rullusýki. Eins og það
ætti, vei á mdnnzt, að vera í
póilitfkinni líka. Hver um sig
stairfi að málsitaðnum með sitt
hlutverk og má það þá. ekki
skipta menn máli, hvort þeir
eru í aukahlutvei’,ki eða aðail-
hlutverki í það og það skiptið.
Engin stéttaskipting í stjömur
og miinniháttar leikara som
eiga að líta upp til sitjarnanna.
Andrúrrwloftiö verður að vera
eins og á góðu heimili og hús-
bóndinn má allra sízt fara aö
reigja sig yfir lijúin. Og í Iðnó
rílkir einmitt þetta andrúmsloft
hins góða heimillis. Ég segi það
hræsn islaust að þessi hópur
sem vinnur að Jörundi gemgur
einmdtt svona til verlks.
Jón Sigurbjörnsson leikstjóri
er bæði einstakt Ijúfmenni og
uim leið -hiiklaus í sínum álykt-
unum. Og hann hefur lagt á
það áherzílu frá byrjun, að ef
menn fongju einlhverja húg-
miynd um innSkot eða breyting-
ar þá lægju þeir ok'ki á henni,
heldur létu hana korna fraim.
Mairgt af því bezta som áhorf-
enduir munu sjá, er ekiki til
orðið í housnum á höfundinum
heldur lei-kstjóra eða einhver.i-
um leikenda. Þá er holdur ekki
amalegt að somja verk fyrir
svið, som annar eins kunn-
áttumaður og Steiníþór Sigurðs-
son smiíðar utan uim það, sem
maður hefur verið að hugsa.
Sviðsmyndir hans eru óumdeil-
anlogt sniitldarverk, frumlegar
og markivissar. Svo er þess ílíka
að geta, að ég tel mig mijög
heppinn að Troels Bendltsen
fékkst til aö sjá um fnaimgang
mála þogar spurt var að því
hverjir miyndu syngja. Bæði
hofur hann svipaðan smekk á
þjóðlögum og ég og er skipu-
loggjari með aiflbriigOuim og svo
hefur han.n ferngið ágætt fóllk
með sér, Bddu Þórarinsdóttur
og Heliga Einairsson. Þau þyrj-
uðu snemtma og hafa æft af
þeirri vandivirkni að hafa náð
því að „syrngja si,g saman" full-
komlega. Það heifur allveg frá
því í haust verið mín mesta
tilbreytirng frá pólitíska sta.pp-
iwu að vera á æfingu, fyrst
Spjallað vlð Jónas Árnason
um Jörundarleikritið, leikhúsbrag,
hlutskipti smáþjóða,
furður þjóðarsálarinnar —
og fjölmiðla
Jónas Árnason
Bjartsýni á klókindi Eiins vopn-
lausa lítilmagna, þrátt fyrir allt
og commedia dell‘airte? Þeg-
ar ég var um tvítugt og menn
gengu upp í stórbókmenntun-
um, vildu menn helzt að búið
væri að slökikva, þegar þeir
komu að sjá Marxbræður, svo
dæmi sé nefnt.
Sjónvarpið rifjar margit u<pp
í sambandi við þotta. Það íllyt-
ur margt af gamullli venjulegri
hollívúddellu, og maður fuirðar
sig á því að þessi ósköp skuli
noklkurntíma hafa þótt umtalls-
verð — eru þó ágætir leikstjór-
ar að verki stundum. En þegar
meistarar gamanimyndanna
koma til sikjalanna fer efcld
hjá þvi við samanlburðinn, að
menn sfcilja hvaö er klassík og
hvað ekki. Og ég hold að gald-
urinn sé fólginn í einitaildieik-
anum og einlægninni hjá þess-
um köllum. Sem dugi mönnum
betur en mikil sjáilfsupphaifning
þegar þeir legigja í að búa eitt-
hvað til. Það kann td. ekki
góðri lukku að stýra að byrja
að skrifa með því hugarfari,
að ætla sér að verða einskonar
Fjölnismaður, en það er karrn-
ski önnur saga
»
Góður
heimilsbragur
Ég held, að til að ledkhúsiverk
hafi sinn framigang og blessist
mieð þessu tríöi og svo í Iðnó,
þar sem vamdvirkni leikstjór-
ans er slík, að nokkuð margt
af því sem hann er að gera
til að prýða sýninguna er þess
eðlis, að það mun fara fnam
hjá þeim ledklhúsigestum sem
eru ekfci þedm mun reyndari.
Æfinigar á dansatriðum sem
Lilja Haillgirímsdóttir sér um,
hafa einnig verið mjög ánægju-
leg upplyfting, og jafnvei þó
Molly Kennedy hefði ekki ver-
ið sú afbragðs kona í búninga-
gerð sem hún er, mumdi nær-
vera hennar þarna hafa haft
ómetanileiga þýðingu. Molly er
sem sé Iri.
Klókindi
og
persónudýrkun
Þú spyrð um fortíð og nútíð
í þessu leikriti um Jörund.
Það gerist á tílma þegar stór-
veldi takast á uim og vilja fara
með þetta kraðak af smáþjóð-
um eins og þeim sýnist: Það
þarf ekiki að spyrja að því,
hvort þetta sé liðin tíð, síður
en sivo. Kannski það megi sjá
í þessú verki fleiri smáþjóðir
en Isfendinga. Það má segja,
að í því gæti töluverðrar bjart-
sýni um framtíð smáþjóðanna.
Að vonlaus lítilmagni geti á
sinn hátt snúið á þá stóru, hafi
þeim mun moiri kilókindi, út-
hugsaðtri hernaðarlist scm hann
hefur færra í hönduim. Stúdí-
ósus, ísienzkur ritari Jörundar,
sem kemur miikið við sögu,
' hann hefur ekkert í höndum
til að íramjtvawia sín áfoiim,
en gerir það samt, lætur þá
stóru um það, teflir þeim
hverjum gegn öðrum. Án þess
að hann sé fegraður, gerður að
neinni hetju, nei.
Vel á minnzt. Við Islending-
ar teljum okkur einatt stétt-
lausa, jafningja innbyrðis, a.m.
k. meðain allir eru ofan móld-
ar, við erum tiltöllulega lausir
við persónudiýrkun. En við
höfum tilhneigingu til þess að
taka sögulegar persónur og
setja þær á stail síðar. Til
dæmis Jón Sigurðisson, við er-
um alldir upp í því að hann
hafi verið dllt að því eins lieil-
agur og að ýrnsu leyti eins ó-
skemmtilegur og Georg Was-
hington er talin-n vera; Banda-
riskir krakkar vita kannski
ekfcert annað um þann mann
en að hann laug aildrei. Og
hver veit nema það eigi sinn
. þátt í því að lífslygin ríöur
röftum í því þjóðfélagi, menn
sæki sér fróun í það, að þessi
táknmynd þess, Fjallkona eins-
konar, Georg Wasihington, Batig
aldrei — þcssvogna hljóti samn-
leikurinn að sigra þrátt fyrir
alla lygina.
Bretar til dæmds eru að því
leyti til fyrirmyndar, að þegar
þeir skriía uim sín stórmenni í
bókmenntiuim og stjómmátxwn,
þá finnst þeim eikki sæmandi
að sýna hlífðarsemi í tíma og
ótíma, draiga eitthvað það und-
an sem máli skiptir. Með. því
mlóti verða þessir menn bæði
forvitnilegri og rauniveruleigri.
Það sækir að vísu í þá átt hjá
okkur að átrúnaðargoð okkar
séu færð niður á jörðina, en
mikið hefðu roenn eins og Jón
Sigurðsson og Jónas Hadlgríms-
son orðið skemmtilegri og
raupverulegri í okkar hugar-
heimi hefði dýrkuninni ekki
verið leyft. að móta mynd
þeirra í þeim mæli sem raiun
varð á.
Ég miinnist ekki á þetta a.f
því að ég sé að gera eitthvað
svipað í Jörundi. En klókindi
Stúdíósusar hygg ég að séu
nokkuð svo íslenzk. Og þeignr
hann kveður fulltrúa þeirra
stórvelda, sem þá takast á, felst
í því fyrinheit um nð klókindi
lítilmagnams muni um síðir
bera sigurorð af því járni, sem
þeir stóru byggin á sitt vald.
Hann hefur knnnski þeim mun
meiri möguleika til að koma
sér upp vopnabúri í höfðinu
FiimiiMÉui(ta*ur 19. tohfóxr 1970 — ÞJÖÐ>VTLJTNN — SÍ»A 'J
sem hann á feerri byssur og
s/verð-
Hvað er stórt,
hvað smátt?
Annað sem ég vildi telja til
þjóðareinkenna og þama er
drepið á, er það veður sem við
gerum út of smámunuim. Viss
gerð mörianda áfedlist ekki Jör-
und nerna til að býsnast yfir
smáatriðuim, hann étur ekki
há'karl mannskrattinn, hann
hefur stýft stertina aif hrosisun-
um þeirra. Vandlætingin og
ættjarðarástin eykst í réttu
hlutfalli við það hve langt
taglskeröi n.gar Jörundar ganga.
Þessikonar yfirborðsættjairöar-
ást er vél þekllot í dag, þegar
stór hluti þjóðairinnar lætur sig
engu skipta hvaða stórræði
stórveldi ræðst í til að hnekkja
þjóðarstölti okkair og metnaði.
Á þeim tilma er einna verst
giegndi í þeim efnum vair það
sett í lög, að útlendingar sem
hér setjast að yrðu að heita
íslenzkum nöfnum. Einn þing-
maður, sem aldrei blöskrar
neinn háski sem stafar að þjóð-
erní og tungu, hann flutti til-
lögu utn að City hótel, vörur
ýmsar, yrðu að heita stran-gís-
lenzikum nölfnum. Ég minni
aftuir á þá hu.gigun, 'sem menn
finna í sannleiksást Georgs
Wasihingtons . . .
Þar kom að því: að viðlhalda
tungunni.
Ég mundi seint siprette finigr-
um að þýðingu þess, að viö
töluim okkar eiigið mál. En ég
er að komiaisit á þá sfcoðun, að
þetta glæsiilega virki okikar sem
á að vera, tungan, bókmennt-
irnar, hafd orðið til að veikja
okfcur á öðrum. siviðum. Menn
hafa gemgið upp í þeárri dufl, að
með því að tala ísöenzku hlytu
menn alltaf að verða góðir ís-
lendingar, en eins og numið
staðar við þetta. Færeyimgum
heftir teflcizt að vemda stfna
tungu, en ekki í þeim mæ'i
söm við. En þeir hafa þá lagt
meiri rækt við aðra þætti þjóð-
legrar menningar, dansa og
söngtva. Niðurstaðan er sú að
meðan okkar 17. júnf gæti ver-
ið hákfinn ihvar seirn. væri á
Vceturlöndum, meira og miinna
amríkoniíserað fyrirbrigði, er
Ólafsvaka liáldln með þeim
hætti, allur braigur slifcur, að
hún gæti hvergi verið til nerna
í Færeyjuim. Irar glötuðu tungu
sinni. En þrátt fýrir enska
tungiu hafa þeir rætotað með sér
sín þjóðlegu sértoenni og eru
miklu ramimari Irar í öUum
sínum lffsfhéttuim en við erum
íslendangar með okkiar fomu
tungu.
Með öðrum orðum: með því
að einblína á hreinleitoa tung-
unnar einan er sem við höfum
orðið berskjaldaðri á öörum
siviðum. Við höflum ekiki áttað
oktour négu vel á því, að einn
góðan veðurdag gæti hér verið
þjóð sem að vísu talaði ís-
lenzku, en væri ailt annað en
Islendingar. En hvað er þá að
vera ísllenddngur? Lítolega væri
auðveldara eð svara til um það
• hvað það er að vera etolki Is-
lendingur.
Fjölmiðlarar
Nú erum við víst kominir
nokkuð langt frá Jömndi, og
það er þá bezt að halda ófram
á þeirri leið. Ég skal til að
mynda játa, að ég hef longi
haift stórar áhyggjur af fjöl-
miiðfkmartæikjunuim, og þá sér-
staklega Mongunblaðinu. Þau
vinnubrögð, sem það blað hefur
tarnið sér, ediga áreiðanlega ekki
sinn líka hér í nágirenninu og
eru um það mörg daami. Eins
og misfcunnartaus skothríð á aflla
þá, sem eikki kunna að mete
ritstörf ritstjórans. Eða sú si-
bylja, sem heflur gengið um
það t.d. að Magnús Kjartans-
son hafi fagnaö því að ekkert
Morgunblað væri til í Tékkó-
slóvakíu- Magnús átti við það
auðvitað að þar hefðu ekki ver-
ið fyrir þau gauð sem flögruðu
upp um innrásarþerirm eins og
MorgunMaðsmiönn'Um er tamt
— en Mogganum hefiur liklega
með sinni útleggingu og í torafti
útbreiðslu stfnar tekizt að
blékfcja furðu rnarga til að fcrúa
þvf að með þessu hafi Maign-
ús fagnað þvi að etotoert ritfrelsi
væri þar í landi. Ég segi það af
reynslu, að rógur Morgunblaðs-
ins getur helteikið fólk imeð
þeim hætti, að éf svo ber und-
ir að ég komi þar við sögu,
þá eru meira að segja ágætir
vinir og siamherjar mjög) miður
sín og gött ef ekki blekktir líka
að einhverju, leyti. Það rnætti
nefna mörg dæmá um þennan
terror. Og ég hef. saitt að segja
aldrei skilið þá fomfrægu
sósiíalisita, sem fá sdg í sjónr
varpi eða á öðrumí opinherum
vettvanigi til að tala við það
glitrandi neonskilti borgara-
skaipárins, Matthías, sem, þessu
stjómar, þdggja ednskonar
syndatovittamir úr hendi hans
fyrir flomar syndir og leyfa
honum að kræla í handa sér
og sínu blaöi yf5rborðsstimmpil
frjálslyndis.
Verra er það, að útvarp og
sjómvairp er æði veitot fynr
þeim gusti sem ft-á Mogga-
mönnum staffar. Nýjast dæma
er það, að þegar einhver rúss-
nesikur gúbbi sneri öllutm hluit-
um við í Rauðu stjömunni í
samlbandi við flotaiheimsóiknin a
sovéztou, þá greina þeir frá þvtf
í útvarpinu með mestu ró, lát-
andí mewi halda að hemóms-
andstæðingar haifi tekið her-
skipémiönnum með mikilli blíðu
og gefið þeim gjafir. Auðvitað
vissu þeir á útvarpiuu að menn
úr röðurni hemámsandstæðinga
efndu til mótmælaaögerða í
somiba.ndi við þessa heimsókn,
eins og ýmsar aðrar — en það
var e!M.t í einu gleymt. Ég tala
nú ekfci um sjónvarpið- í»egar
þeir komiu með eiflent frettayf-
iríit um nýáirið, þá hefði það
alveg' eins getað heitið Nixon
á ferð og fflugi.
Þögull meirihluti
eða andóf
Mér finnst að ýmsifleyti held-
ur sikuggalegar horfumar með
þetta vald Morgumblaðsins og
sjónvarpið svona hallt undir
Kanann eáns og það er. Við
skulum minna á viðbrögð þessa
„þögla medrihiluta“ sem Nixon
tallair um — það er sá meiri-
hluti seim t-d. lét nazismann
fara sínu fram, af því að það
átti svo að heita að hann ætl-
aði að aga lýðinn. Hliðstæður
meirihluti verður ekki gæfuiegri
fýrir vesitan, ef átök þar kalla
á svipaða lausn móla og í
Þýzkailamdi. Hvað verður þá
um oktour hér heima, semi er-
um undir hrammi þessa stór-
veldis með fjölmiðlaina eins og
Morguntoílaðið og fileira til þjónr
ustu reiðubúið?
Þegiar við erum að tala um
stjómmólabaráttu í dag, um
það hváð mestu skiptir, > mega
menn etotoi eintolína á loðnuna,
þótt merkileg sé. Að minum
dómi ætti það að vera höfuð-
martomið allra hugsandi Islend-
inga að fýlkja frjálslyndum og
róttækum öflum til baráttu
með það íyrir augum að bæigja
frá þeim háska sem ég var að
tala um. Það verður að kveða
upp úr með það, að efftir þvi
sem Morguntolaiðið gerist hat-
rammara í vinnuibrögðum sín-
um í pólitík og menningarmál-
um magnast stöðugt hætten á
því, að menn veigri sér við að
standa við skoðanir sínar —
sem svo byði upp á enn magn-
aðri terror af hálfu ihaldsafl-
anna.
Það má vera að eánhverjir
vilji fjasa út aif því að ýmsir
róttækir lisitamenn eða rithöf-
undar hafi ekki fengið grænan
túskilding af listamannalaun,-
um. En þetta er einiber hégömi.
Það sem skiptir máli er að
nógu margir róttækir höfundar
og listamenn taki af skarið um
að þeir eigi ekki skidið grasn-
an túskilding úr hendi þeirra
manna. sem stjórna meðal ann-
am þessari úthlutun. Þá væri
íslenzkri menningu og þjóð-
arsóma okkar öruigglega borg-
ið ef þorri rithöfunda og
skálda hefði til þess unnið með
sköðunum sínum að íalla út af
þessari skrá og öðrum hliðstæð-
um . . .
ÁB.
í