Þjóðviljinn - 09.08.1970, Qupperneq 6

g SlÐA — ÞJÖTÐVILJINN — Sun-nudaigjur 9. ágúst 1970.
vísinidd sín upp úr öllu valdi,
en vanrækt aö sama sikapi góð-
vild, mannúð og menntir, og
frelsi manna til að ráða sjálf-
ir gerðum sínuim sama sem
eklkert. Þetta vakti mönnum
djúpan hroil, en jaínframt að-
dáun ó hötfundinum, og fór sag-
an víða og var lengi lesin.
Hollywocd lét ekki standa á
sór, og ótaildar eru hær kvik-
myndir, sem þar voru gerðar,
en flestar teljast fremur léleg-
ar. Meðal fárra af þessum til-
raunuim, sem teiljast mega
saemilegar kvifcmyndir, er För-
inni heitið tii tunglsins (Destin-
ation Moon), sem kom fram
skömmu eftir loik hinnar ann-
arrar heimsstyrjaldar, og Bar-
átta hnattanna (War of tlhe
Worlds), saga Wells kvikmrynd-
uð. Nýrri myndir, sem góðar
geta talizt, eru Ferðalag um
geiminn árið 2001 (2001: A
Space Odyssey), Ferðin inn að
jarðarmiðju (Voyage au centre
de la terre), Hnettir rekast á
(When Worlds ooilide), og
Furðulegt ferðalag (Fantastic
Voyage), en þetta voru fyretu
tilraunir kvá'kmiyndahúsa til að
gera „alvöru‘‘-kivikmyndir úr
vísindaskáldsö'gum. Sama ár
1966, fór fyrsta röð sjónvarps-
kvikmynda, Förin til stjamanna
(Star Trek) sem ætluð var full-
orðnum, einun-gis, að birtast,
og hflaut eindsema vinsæildir.
Eklki uröu hinar miklu vin-
VISINDASKALDSOGUR
Síðari hluti
Hér er ljóst dæmi um þá
þýðingu vísindaskáldsö-gunnar
að ledðbeina um það s-em ó-
komið er, en kcmia skal. E-n
ekki er það hið eina hlutverk
hennar að segja fyrir um ó-
komna hluti, hvemig þeir muni
gepast, gildi hennar er ekiki
síður í því fóigið að vara við,
Sýsa þeim ógnuim, sem í
vændurn kynnu að vera e£
vamaðarorðln verða ekki tek-
in til greina. Fyrir 13 árum
kom út saiga sem heitir Mann-
tal tekið, en hötfiundurinn heit-
iir Frederik Pohl. Þarna er
bru-gðið upp myndum af mann-
tali í náinni framtíö, tekihn
tíundi hver í mann-talinu, eða
tuttugasti, og drepinn, svo ekki
verði landlþröng af offjölgun.
Þetta mætti kalla hina þörf-
ustu viðvörun, eins og sakir
standa, svo skelfilag sem hún
er kynni hún að geta aístýrt
slíkum voða. Fraimtíðarspór
þessu lfkar korna oft firam í
tmaritum, sem hdrta vísinda-
skáldsögur, í Bandaríkjunium og
víðar.
En vísindasikáiidsaigan sem
slík, hvorki sú sem spáir því
sem fram mam koma né hdn
sem spáir því siem ékfki má
kcmiai fram, er nýtt fyrirbrigði.
Hún er miklu eldri en kjam-
orkusprengjan, eldri en flugvél-
ar. Hún kom fyret fram
snemma á nítjándu öld, og er
jafnvel mdKIu eldri, sé hugtakið
vfkkað og látið ná yfir hu-gar-
óra eldri manna, þá byrjaðd
þetta í fomöid.
Tffl er saga skrifuð á ann-
arri öld e. Kr. Og er höfundur-
inn Sýriendingur nokkur, sem
gat skrifað á grísiku. Hann hét
Lucian frá Samióisaita. Hann læt-
u-r mann ferðast til tunglsdns
með þvi mióti að vatnsíbyssa
s-kýtur honum þangað. Sn'ðan
tekur hann þátt í styrjöld milli
fbúa sólar og tungls, kernur við
á Venusi, o.s.frv. Þama má
finna ai.la uppistöðuna, sem vís-
indaskáldsaga þarf að hafa,
enda hefur þessi bók oft verið
nafnd því nafni, þó að hún
eigi það varla slkilið. Hann. vant-
ar ailia vísindalega undirstöðu.
Engin tilraup er gerð til að
gera söguna senniiega, heldur
er þetta allt ótaminn hu'gar-
burður, settur samam til að
skemimika lesendum, og sama
máli er að gegna um aðrar
söigur þessu iíkar í fomum- bók-
um, og xná nefna ferðir Odys-
seifs og hinar yörgripsmiklu
sögur Platós af Atlantis. Þar
vottar ekki fyrir neinu sem
kaílla mætti vísindi, og á því
nafnið vís'indasikóildsaiga ekki
við.
Sama méli geignir um frásö-g-
ur alf fjarlægium undraílönduim,
sem hvergi eru til, enda var
þetta sikrifað til að bregða ljósi
á þjóðfólagshætti samitímHins,
ein-kuim það sem miður fór. Ár-
ið 1518 sikirifaði Thcmas More
söguma Utopia, en það þýðir
,,Lamdið sem er bvergi“. 1 því
landd er þjóðfélaig orðið ful-l-
korniið. Samuél Butler, enskur
iwaður,- gerði hið sama 1872.
Saga hans hieitir Erehwon (en
það er „nowihere“, „hvergi“,
stafað atftuirábak). Hi-nn þriðji
sem slfka sögu sarndi, var B. F.
Skinner (1948). Saga hans iheitir
Waldcn Two. íæssar söigiur
fjalla allar um þjóðfólaigsmól,
en þar vottar eklki fyrir vfs-
indum né tækni samitímainsi, að
heitið geti, nemia heizt hjá
More.
Fræger bók Jon-atbans Swift,
FCrðir Gullivers. Sú bók var
fuilgerð 1725. Þar segir frá
landd sem hvergi er tiil, en tíl-
gangurinn er hinn sam-i, að
deila á þjóðfólag hötfundarins.
Þetta þjóðfélaig, hið enska, verð-
ur því hlægilegra sem hann
gerir það dvergvaxnara. Þessi
brella heppnast vea. Swift segir
þar að vtfsindamienn haifi svo
ágæta stjömukíikja, aö þeirn
hatfi tekizt að finna þau tvö
tumgl, sem gangi kringum Mars.
Það var ekkd tfýar en hálfri
annarri öld síðar sem tunglin
fundust, og ber þarna furðuilega
saman hugarburði og samnind-
um.
NÚ A DÖGUM
Mikill vöxtur hiljóp í vísdnda-
sikóldsögur eftir hina síðari
heimsstyrjöld, og spratt upp
fjöldi tfmarita sem ekki birtu
annað efni. Meðál hinna
fremstu voru Vetrarbraut (Gal-
axy) og Hugarflug og vísinda-
skáldsaga (Fantasy and Scicnce
Fiction). Bandarískar vtfsinda-
skáldsögur voru þýddar á Ev-
rópumái, og jatfnveil ’ í Sovét-
ríkjunum, þ-ar sem vísinda-
skáldsögur frá Bandarikjunum
voru iMa séðar, eða jatfhveil
bannaðar meðan kalda stríöið
var í algleymdngi, fór þessi
gerð skáldsagna að blómgast.
Vísdndaskáldsögur tóku nú að
len-gjast og lengjast, eins og
myndasö-gur seim a-ldrei- sstla að
taka enda. 1949 kom út saga
etftir George OrwéM, sem cr
hemiju athygili vakti. Þetta var
1984 (Ninetcen Eighty-Four), en
þar er brugðið u-pp skelfdJeigri
mynd af þjóð, s'em hefur þró-að
George Orwell
Huxley
sældir vísindaskálldsögunnar,
sem hófust upp úr 1950, lang-
æjar. Svo vel hafði tekizt um
tilraunir Campbells, að heita
máttí að flest það sem spáð var
1940, væri fram fcomið tuttugu
árum seinna, og fannst flestum
sem vísdndaskóildsaigan hefði
hatft satt að mœte, og væri nú
ekki framar neins að leita. Á-
huginn dvínaði, blöðin seldu-st
verr. Auk þess áittí almenningu-r
þess betri og betri kost að leita
sér fræðslu iim vísindaleg etfni
atf ritum um þau. Skáldsögunni
var ofaukið.
Vel má vera að það sé h-ið
merkasta, sem vísin-daskáldsög-
unni má þakika, að hún hefur
opnað augu almennings fyrir
gildi vísindanna. Nú á dögum
hatfa þau þá féikna þýðinigu, að
m-ikil nauðsyn er að flólkið
kunni á þessu sem bezt skil.
En ekiki eru á hvorju strái höf-
u-ndar jatfn vel að sér í vtfsind-
um nútímans sem þeir eru
færir um að skrifia um þetta
þaninig að hverjum manni megi
verða il'jóst. LíMega er einna
mest að sækja til eldiri manna
siem þessa bókmenntagrein hatfa
lagt fyrir sdg, og ýmsdr þeirra
standa nú framarlega í þeirri
list að fræða almienning bein-
línis, án þess að þurfa að grípa
til skáldsöguformisiins, um -undr-
ið miilkla: vísindasigra síðustu
áratuga.
VÍSINDASIKALDSAGAN
STEFNIR INN A NÝJA
BRAUT
Nú sýnist vera að færast líf í
vísindasikáldsöiguna að nýju, og
tilkoma geimaildar hefur ýtt
undir það. Auk þess er nú flest-
um mikið í mun að geta
skyggnzt inn í framtíðina, ekki
aðeins fyrir sakir ítarvitni, held-
ur vegna þeirrar gei-gvænlegu
hættu, sem fraimundan kann að
vera. Meðal ,,fútúrista-nna“ eða
„framtíðairepámannanna" í þess-
ari gredn eru Frederik Poihl og
Arthur Clarke taildir frems-tir.
og varia er því trúandi, að nokk-
ur, sem fæst við að leggja drög
að framtíðarekipulagi stjórnar
og iðnaðar, sé með öllu ósnort-
inn af vísindaskáldsö-gunni.
Fyrir stuttu varð va-rt breyt-
inga-r á stfl þessara skéldsa-gna.
Hann samræ-mist betur stíl ail-
mennrar sikáldsö-gu, eins o-g hún
gerist nú á dögum. og tílraunir
til að sveipa hina nýju veröld
sem lýsa skal, í Ijós hins ó-
kornna og óþekikta, mega teljast
hafa tek-izt vél, en á kostn-að
hins raunsæja. Bay Bradlbuiry,
sem var afar vinsæll vísinda-
skáldsögurithötfundiur á sjötta
tugi alda-rinnar, markaði þessa
stéfinu. Bækur hans höfðu miklu
meira skáldskapargildi en vís-
inda. Af öðrum sem nú eru
mest á döfinni, mó nefna Ro-
beirt Silverberg, Roger Zelanzy,
Samuél Delany og B-rion Aldiss,
o. fil.
Það eru ékki fyret og fremis-t
vísindi og tækni, sem mynda
uppistöðuna í þessum- nýju bók-
um. Aðalatriðið og það sem allt
snýst um, er maðurinn sjólfur
en ékki verk hans. Það er ekki
fyrst og fremst spurt: „Á hvaða
leið e-ru vísindin?" heldur: „Á
hvaða leið er mannkynið?" Því
á þessari milkttu tækniöld sýn-
ist svo koldimmt framundan.
Nú sýnist vera leitazt við að
lóta skugga hins ókomna bera
inn á sviðið, en þó að ekki sjái
skýrt fram á við, bregður þ-ar
ýmsiu forljótu fýrir.
Tö'kum t.d. það efni, sem áður
hefur verið minnzt á: otffjölgun
miamnkynsins. Aldred heiflur
þessu verið lýst jafn ljósliflandi
og jafnframt skélfilega, sem í
bók etfti-r Harry Harrison, sem
út kom 1966 og heitir Rýmið
ti.l! Rýmið «1! (Make Room!
Make Room!). Þetta er ttýsdng á
ástandinu í New York 1990,
þa-r sem menn þykjast sælir og
heppnir að mega hrin-ga ság í
sfcotum og atfki-mum^ þar sem
geymd eru tæki til ræstíngar á
herbergjum, og í öðrum álika
vistarverum.
Hötfundur nokkur heitir Hen-
3ein, en bók hans Liðsveitir
geimskipanna og kom fyret út
1959. Þa-r er lýst þjóðfélagi, þar
s-em enginn hefur kos-ningarrétt
nema hermenn, enginn í raun-
inni hafður í miannatölu, nema
þedr, og hver þeirra fyrir sig
fær u-m að tórtílma öllu lífi á
einni plánetu (og m.a. jörðinni).
Áðu-r höfðu hewnienn hand-
sprengjur við boiti sér, þessiir
hafa kjarnorkusprengjur.
Og tölvan? Bók eftír Olof
Joha-nnesson, sem heitir Sagan
af töivunni miklu, ttýsiir þróun
þ-essa stórkostlega tækis, sem
sjálft segir sögu s-ína edmhvem-
tfma á ókomnuim tíma. Tölvan
tailar af mikilli huga-rrósemd, en
elgerlega sannfæra-ndi um það
hvernig hún náði smátt og
smátt yfirtökum yfir skapa-ra
sínum, manninum, unz hann
varð mieð öllu óþarfur og hvar/
síðan.
En Jcihamneseon er ekki fyrst
c-g fremst vísdndaskáldsö-guhöf-
undur, heldur felst undir þessu
gervinafni vef! þekktur sænskur
stjörnutfraeðingur. Han-n er huig-
rór sem tölvan, en Harlan ECLili-
son er því onigráðari. Hjá hon-
um gerast Ifka endalok mann-
kynsins, að því slepptu að tölv-
an geymiir sér fáeina af teg-
undinni í því skyni að geta
kvalið þá endalaust sér til á-
nægiu.
Ef til vill er þ-essu einni-g að
ve-rða Sokið. Ef til vill ýnir það
einungis inn í huga vonsvd-kinna
un-gra- manna, sem þykjast sjá
að vísi-nddn ed-gi, að vilja og
boðd stjómarþursanna, engu
fremiur að þjóna en stríðsundir-
búningnum mdkla, sem líta svo
á að vísándamenn séu aðeins
aumdr þrælar þessara" þórpára,
og þyk-jast sjá að tfligangurinn
með hinu stærsta h-lutverki
tækninna-r á tímunúirh sém ' ttú
eru að líða, gedmsiglingunum,
sé fyret og firemst sá, að verða
á u-ndan í kapphlaupinu um
meiri vopn og betri, eldfflau-ga.r
af ailfulllkominni gerð. Svo kann
að fara að þessd viðhorf verði
úrelt, áður en langt líður, o-g
bækur þessara spómainna um
leið, og að vísindask-áldsaigan
ei-gi efltir að opna fyrir auigum
lesenda sánn-a máklu feigurri
fraimtíðarsýnir en okku-r dreym-
ir um.
Samt verður ekki hjá þvi
koanizt að sjá hve mákill-ar
svairtsiýni gætir hjá hötfundun-
um. Þeir þykjast sjá fyrir
naerri óyfirsitígainlaga erfiðttfeika,
o-g að lausnin, ef nofckur verður,
f-etti fátt gott í sér, mikttu lík-
lagra að þá verði venra en áðuir.
Og rneð tilliti til þess hive vand-
lega vísindasfcáldsagan þræddi
hinn ógengna fleril þróunarinn-
ar, eins og hún gerðist á ár-
unum frá 1930 fram á þennan
diaig, fcynnd að vera varieigast að
tafca þetta til greina. Efcki vettd-
ur sá er varar,
Mörg þúsund
fjöldamorða
STOKKHÓLMI 6/8 — Framán
hafa verið þúsund fjöldamorða
svipuð þeim sem áttu sér stað
í My Lai í Víetnam, segir
sænsfci mólafærelum-aðurinn
Göran Franck, sem hefur ferð-
azt um Víetnam í umhoði al-
þjóðleigrar ne-fndar til að rann-
saika stríðsglæpi í landinu. Al-
variegir stríð-sglæpir eru mjög
algengár o-g í mörgum tilvikum
ko-ma Bandarikjamenn og leigu-
liðar þeirra fram af medri
grimmd en nazistar í heims-
styrjöldi-nni stfðari. Rakti
Franck mörg dærnd fyrir blaða-
mönnum m.a. um að 1200 í-bú-
ar bæjar eins hafi verið réknir
út í sjó og drekkt þ-annig.
í
Í
j