Þjóðviljinn - 29.11.1970, Page 9

bœkur og bóklestur
:xxxlti
Spjallað við Thor Vilhjálmsson um bók, ungt fólk, leit að launhelgum,
hugarflug og skjalfestu, lýðræði rétt og misskilið og fleira
Þatð er eigSnHega kkDimin
nokkoir h.e£ð á það að ég ha£i
viðtöl við tvo rithöfunda öðru
hvoru: Thor Vilhjálmsson og
Jónas Árnason, gerólíka menn
eins og allir vita, sem edga
þann kost þó sameiginiLegan,
sem er blaðamnanni kœrtkom-
ton, að þeár eigia báðir 'auðvetó
nmeð að sikýra frá bví sem þeir
vilja segja.
Og nú œtilar Thor að fara að
getfa út bók. Og hvers konar
bók skyldi það eiginlega vera?
Snúa á
andskotann
— Ég get sagt sem stvo, að
hún er um mamneslkjuna í
heiminum í dag, mieð öllllium
sínum vanda og þeim hrika-
leiga háska sem jrfir henni
vofir. Má vera að ég haÆi sagt
hsetta í miðju kaffi, maður
verður að læra meira til að geta
snúið á andslkoítamn. Og œtli
það gild,i eklki ófram.
Að' þröngva
upp á
En það eykiur mér mest
bjartsýni að rnaður verður var
i við srvo miikinn heiðarleik hjá
þessu unga fiólki, sem ég var
að tala um og einurð; það má
bara eikki eimfialda daamáð of
mikið. Vdð skutam ekki
gleyma eitrinu, sem hremmir
margt afi þvi unga fóJki, sem
hefur mikið atgervi. Sumir
ledðast fyrir andllega forvitni
út i að sfcytta sér leið í laun-
helgamar, en það verða engar
iaunhelgar úr því heldur ó-
ráð og lygar, sem ledða í loga
heiLvítís. 1 staðinn fyrir að
þröngva nokkrum hlut upp á
nokkum mann.
— Án þess að ætla að gera
honuim neitt upp, héld ég að
hann hafi alltaf haft fullllan
hug á því, hvort sem hann
játar þvi eða nedtar, að
þröngiva ýmsu upp á aðra og
laga ýmisilegt í veröldinni. Til
daemis að kenna Isflenddngum
að bursta í sér tennumar. En
maðurinn er bara srvo töfrandi
að menn tafca ékflci edns eftir
bví og ella. Og okkur er ljúít
að láta hann tosa ofckur sana
leið.
Staðreyndir og
ímyndunarafl
— Er aðferð þón svipuð í
þessari nýju bók oig í Flljótt,
íljótt sagði fiuglinn?
— Mér fiinnst þetta vera álit
Eru allir alvarlegir
listamenn ekki að þröngva
einhverju upp á fólk?
þetta um afllar bækur mínar,
en er viðfangsafinið ékki aliltaf
það saima í reynd: hvar stend-
ur maðurimn? Þama er mesit
ungt fiólk, sem á að eirfa Ihednv-
inn og á heimtimgu að hann
ékllci fiorgangi. á margar kröf-
ur á hendiur okkar kynslóð og
fyrri kynslóðum. En hlýtur
um leið að gera mieistar fcrof-
ur til sjálífis sín og sem betur
fer sér maður, að margt þetta
unga fóflk gerir það. Það sér
að ékki þýðir að treysta öðr-
um tíi að bjarga heiminum —
það verður að gera það sjélfit.
Ég vil ékkd teija mág svo
gliórulaust fífl að sjá ekki hive
hættumar eru geigrvænlegar,
viðurkenna ekki að þaö eru
ástæðuir til böisýni. Tækni
okfcar • og vísindá hafa ledtt
okfcur í gönur. En hvemig var
bað ékfci hjá Sæmiundd fróða,
Pást og Galdra-Loifti — þegar
maður er kominn í bfland við
andskotann þá þýðir ékki að
á þessa leið: Lína edgnast vin,
Ljós heiamsdns, Ljósdð sem Ihvarf,
Lóló í heimaivistarskóla, Lækn-
irinn hennar — og eikkert ann-
að. Þegar maður bað um Njólu
fiékk maður frásögn af Gari-
balda og köippum hans (það var
nú kannski aiflt í lagi). Og það
voru áreiðanlega elkiki til nein
Ijiðð i þessu saifni, ekká einu
sinni eftir þjóðslkáld.
Á einum heimaivástarskólla
var stundum hægit að siæra bók-
vörzlukennarann til að opna
salfnið í sivosem kortér. Hann
rásaði þungbúinn fram og aft-
ur mdlii hyfllnanna og lét
hringlla í lyMunum meöan v'ð
leituðum að einhverju í miiild-
um flýti og tauigastrefckángi.
Þetta var ágætisimaður, en hann
var eins og búðairmaður á ein-
hverr: Óseyri, sem sá aftir
hverri rúsinu;. og kaflfibaiun út
úr búðinni. Á þeim' sflcóla.. fom-
læra að, þékkja sjálfan síg og
fcanna sitt innsta eðli, eins og
þedr voru að gera lengi f Aust-
urlöndum dulspekingar og
meinlætamenn, þá er hætt við
því að þeir sem ætla að ríða
á eiturgandi í þesskonar kynn-
islferð fái ekki það sem býr
dýpst og inrnst í sjálfiuim sér
heildur afskrœmiinigu og lýgi.
Svo að maður préddki svoilítið
i leiðinni. Kannsiki það sé
komið í tízku aiftur að pré-
difca. Það mátiti aflfls ékki lengi
vel. Þá sö'gðu kofllegar þínir,
að það væri mestur kostur
bókar að „höfiundur væri ékki
að þrönigva neinu upp á les-
endur“. Ég hefld nú satt að
seigja að aflllir allvarlegir lista-
rnenn séu einmitt að þröngva
einhverjiu upp ó mienn.
— Ég heyrði í danska út-
varpinu á dögunum viðtal við
Haflldór Laxness. Hann taiaði
mest um það, að hann vildi
ékki fyrir noklkum rniun
frægu menntasetri, las ég eina
þóflc á þrem árum, að ég man,
það var Pétur mdflcli eftir Aflfex-
ei Toilstoj (fyirir utan Brúð-
kaupsnótfcina hennar, semi geflck
milli manna, handsikrifiað í
stílabólc eins og sovétbókmiennt-
ir).
Á öðrum hedmaivistarslkiólLa var
til aUsitórt bófcasiafn og margt
gofct og þjóðflegt í því. En nýrri
skáldSkaipur var þar eiginleiga
ékllci tifl- Þetta eru ékflci ljóð
þessi andsikoti, sagði bóflcaivörð-
ur, sem Mca var ágætismaður.
Kannsfld héfiur þetta eitthvað
brejdzt, til diaamiis í ýmsum
skóluim. Ég sfloal eMci segja. En
þau tíðindd sem Ási í Bæ saigði
effcir yfirredð sína um aflmenn-
inigslblófcasiöifn voru alflavega éklci
séi-lega hreþpsandi.
tli þær gölmlu leáðir séu
eikflci mest fiamar enn: Að
öðruivísi bók en Fugllinn. Það
er lcannsflci ékflci að mairflca mág
sem þeMci bóMna þetta vél, en
ég vænti þesis að Hesandanum
miuni finnast það ldlka.
— Er hún kannsfci ékfci eins
huglæg, meira í anda þedrrar
leitar að staðreyndum. sem nú
fer víða fram?
— Nei, þetta er ékflci dóflcu-
mentarismi, ég er aflfltaf mjög
huglægur í mínum aðferðum,
að því leyti er þessi bóflc Mk
Fugflinum. Þetta er sflcáild-
skaipur, sem er sprottinn af
skynjun og reynsflu. en þar er
ekki að finna mál af persón-
unum, lenigd og þyngd. eins og
maður væri aið gfetfia þedm
passa.
— En hvað fflnnst þór um
þá höflunda sem nálgast mijög
í verkum sínum félagsfræði-
legar aithuganir?
— Mér ffinnst gloitt að eán-
hverjir eru í því, en ég hefld
einhver lífsreyndiur frændi taflci
strákhivaflp upp í kames og
finni eitthvað í sfcápnum sem er
hsefilega erffitt og um leáð gott.
Ellegar þá að einhver fiurðufiugl
og sérvitrimgur sflc,jóti upp kofll-
inum aif tilviljun og tíni ein-
hver bein úr heimsimenningunni
upp úr vösunumi: maður verðu.r
ægilega fiorvitinn. Eða þá að
bíða eftir því evð hópur strúllca
vefljist saman (eða sitúlflcna auð-
vitað) í ednhverjum sfloúia og
espi hver upp í öðrum metnað
og það snobMefkmannsIlega sem
hrékiur menn út í það að ráö-
ast á bæflcur sem þeir eáginlega
ráða ékki við. Efcflci fyrst í stað,
héldur seinna.
Til þess að mönnum lærist að
hætta að líta á Jónas Haill-
grfmsson sem fenmángargj afa-
höflu'Pd, og ko,má auiga á það hve
einfafldleiM getur verið stór.
I,æri sflcýtnar vísur og mikflar
í miáfli til að fara með úffi þes-
ékflci að það starf þurffi að Icoma
í staðinn fyrir sflcáiLdslkap. Ég
héLd að þessir menn geri rnargar
nytsamleigar athuganir á siam-
fóLajginu og gofci jafnvel þofcað
hlutunum tii hins befcra. Ég
hé!d að við þurfum bæöi þá,
og svo menn sem halda áfram
að yrflcja með hugflæigum að-
förðium. Og það er kannsflá
aldrei brýnna að nýta í-
myndunarafflið en ednmdtt nú,
þegar róbótamir bíða eftdr
því að leggja undir sig sviðið.
Ef við höfum efldci vopn tji
að snúa á þá, ímyndunarafl,
hugsæisgáfu eða hvað á að
lcaila það, list, skáidskap.
En dæmi um áfcafilega já-
kvæðan dókuimentarisma var
t.d. sýning sem ég sá í Varsjá
á fangabúðaneilcritl Peters Weiss,
Die Ermittlun'g. Þetta var mjöig
steiik sýning og þótt ég slkillji
eflcki orð í póflsfcu þá fiannst mér
óg vissi alltaf, hvað var ver-
ið að segja. Það er martgí gott
ar hvasst er og rdigning. Heilsa
upp á Stephan G. til að styrflcja
manndómdnn, ef ndkflcur er fyr-
■:.r. Þórberg og Haildlðr til að fiá
húmor og epísika vídd í sam-
bandi við þjóðarsálina. Dost-
ojefisflcí til að skiljo, að maöur-
inn rúmar háskalega mikið,
Thornas Mann tdll að vita, hvað
hægt er þá til bragðs að tafca
með sityrflc af góðrí girednd.
Líta á Brecht til að sjá hflut-
ina öðruvísi. Og svo umfram
allt: lcoma aftur úr lestrairfiylli-
ríinu með stórmeisturunum með
þá auðmiýkt innanborðs, sem
síðan opnar skemmtilegar og ó-
væntar og lærdómsríkar hliðar
á leirslkáldum, froðusnöflcfcam,
dagblöðuim og stóllræðum.
Ami Bergmaim.
í dótkumentarismia, mér finnst
hann glóð viðbót.
Vitarnir
Maður heyrir núna að það sé
að íkioima upp meðal ungs
menntafiólllks sá andi, að tafca
undir þá þjóðgflósiu um menn-
ingarvita. sem reynt hefiur ver-
ið að dengja á þig og koillegia
þínia, og má vera að ég hiafi
unnið eitthvað til hennar ídlka.
Ég hélt það væri hlutverk vita
að lýsa öðrum. En þetta er
hræðilegt sflcaimtmoryrði nú orð-
ið og engimn jafin argur og
menndngarvitar, og þeir sem
gefa þeim einhvem gaum eru
þá tald’tr eitthvað hnæðilletgt
iíka, til dæmds listasnobb. Auð-
vitað er það brýnt að flaga
þjóðfélagið og kanna ræflálega.
hagnýfcusitu aðflerðiir til þessi,
kannsflá á hversdaigsiLeigan hátt,
en ég héld samt, að ISstin faald:
áfrom að vera óumtfflýjamiLegt
mælitaéki fjrfr mannesflcjuna á
sjálfla sig. Ég þori varfla að nota
orðið sáfluhjálp. Ég hefld við
getum efldki verið án Bœthov-
ens eða Rembrandts, svo maður
nefni einhverja a£ þessum
gömlu, sem ýtmsdr ungflingar
viija sjálfsagt henda fyrir borð
í maóískri léttúð. Eða edns og
fiútúristamir, sem dáðu söng
vélarinnar oig he'.mtuðu að and-
skotans menningunná væri sóp-
að fýrir borð á damipsflápd tím-
ans. Það er aft svo með nýjung-
ar, að þær eru gamllar griltar
sem menn uppgötva löngu eftir
að búið er að keyra yfir þasr.
Mér er ekki eins böflivanlega
við nedtt og fiasisma, og ég vona
að það beri engan keim af
slfku óeðili, þegar ég efast um
ffildi ýmdssa jafngildisiúrsflcurða
á listamenn. sem bomir eru
firtam í fjöidahreyffingum. Ég á
við það, þegar saigt er, að ednn
gedd ékflci verið betri en annar
og einn haffi ékki medra fram
að fæna en annar — sem væri
eðlilegt að væri samlþyflckt i
hinum fámælta og lítt sikrifandi
meiri'hluta í Rithöfiundasam-
bandii Islands-
Menningar-
lýðræði
Æ, það er leiðinlegt þeigar
verið er að afihrópa bessa frjóu
listamenn sem mest auðga þá,
sem hafa sál og tíma afigangs
til að nota sér þeirra lisit, eða
ajnk. gera hvaða prtakkara
jafinigildan þeim. Það er þó-
nokfcuð til af list, sem krefst
þess að til séu sflálorösbundin
viðbrögö við henni, rnenn þurfa
að vera samstiflfltir af eiturgjöf
til að njóta hennar (eða halda
að þeir njóti). Ég hefii stundum
fengið tíacnarit um fldstir þar
sem sagt er frá því, sem mark-
verðast var að gerasit í listum
áður iyrr og einstaMingum sem
bættu einhverju við. En nú eru
þessd rit orðin eins og slapsitick
eftir Sennett, nerna hvað menn
fá efldki rjólmaikölkur frtaman í
ság, hefldur detta ofian í gips-
bafla og þá er sá sem dettur of-
an í hann fcannsfld listaverfláð,
sem við biðum eftir, og sá sem
gfleymdi að ýta balanum undir
rúmið áður en hann fiór að sotfa,
hann er lcannsflá hinn mifcfli
kúnstner og olclkar ledðarfljós.
Eitt siíkt tímarit var hér áð-
ur fiyrr mjög vaikandi fyrir iisit-
mennt um veröldiina. En svo
kernur aillt í eánu á fbrsiðu
kúnstner sem varö kúnsitner á
þvi einu, saman að ganga ^lltafi
allsber, iistsikjöpun hans var
fiófligin í því að fiara þannig til
djcra. Það mátti alltaf hringja
bjöllunni hjá honum, dag og
nófct. sumar og vetur. Hann
kom allsfoer til dyra, og fýrir
þetta varð hann heámsfrægur,
héld ég.
Það er mdfcið um standard-
bnandara sem hedflar hjaiðdr éru
að bera firam, hvar sem er í
heáiminium í staðinn fiyrflr list
Einn saumar hnappa á geddu
út í Svfþjóö. annar á þonsk á
ísliandi. Og þeár ætílast tái að
vera kallaðir lástamenn og
njóta virðingar og sbuðnings
sem sflfikir. Þeir eru vísiir til
að seigja, sóu þeir spurðir hvað
þetta þýði, að það sé naiuðsyn-
legt að eyðileggja iistinai Eða
þá að þeir segja: afi því þara —
þegar þedr eru spurðir nánar.
Þó vilja þedr öðlast heiður af list.
Mér ffinnst, að lýðiæði eági að
byggja á þvÆ að hver fiái að
éta og tæfláfiæri. tti eö láta
haafiileika súta njóta sán. En
ékM að hver aumingd sé jafin-
gflldur þeám sem á ríflcari hæfii-
ledflca og beitir sér meára.
Hef ekki séð
draug
— Menn hafia verið að effiast
um að íslemzfcar bóflamenntár
séu hæfiar tál útffliuitnings?
— Ég héld bara að við ætt-
um að veílja betur. Það er ékflá
vaiið nógu vei það sem þýbt er,
nema Haflidár Laxness, en hann
imdanskiijum við þvl hæn er í
heimsmeistarafloMá. En hvað
er eiginiega þýtt? Ég man það
ékflá. Kannsflá fjnriiflestrar Jó-
hannesar Nordafls um hagnæð-
ingu, sem main ættu kamnsflá
aö vita eittihvað um fiyrir í öðr-
um löndum. Kammsflá eitthvað
hiaifli verið þýtt á dönslku fyrir
lesendahóp Kristilegs Dagfaflaðs.
ég veit það ékflá. Margir þeirra
sem hafa verið að þýða úr fe-
Xenzku eru ennþá allir í fiorn-
sög'uim.
— Langar þig noflckuð tál að
mánnast á rithöfundana og þjóö-
arbúsfcapinn?
— Ekki mikið. Það var um
tflma, þegar Ednar Braigi var
fiarmaður RithöfiUndasamfoands-
ins, að það fór að hvarffla að
ýmsum að það væri rétt að rit-
höfiundar fengju e'.tthvert fcaup
eins og annað fk53k. Hann rtjórn-
aði því þannig að það tóflcst að
Eramhald á næstu sfttt