Þjóðviljinn - 22.08.1971, Síða 5

Sunmidagnr' 22. ágúsrt 1971 — PJÓÐVTLJrNN — SlÐA 5
□ Þegar talið berst að þeim
stefnumálum nýrrar rikis-
stjórnar, að færa út fisk-
veiðiiögsíjfruna í 50 mílur og
koma bandariska hernum á
brott, þá heyrist víða látið
að þvi liggja, að þetta meg-
um við ekki gera, af því að
við höfum engin efni á þvi.
□ Þá er átt við, að þau erlend
riki, sem telja mundu geng-
ið á hagsmuni sína við
framkvæmd þessara stefnu-
mála, muni beita ísland
efnahagslegum refsiaðgerð-
um.
□ \ú er auðvitað erfitt að spá
neinu um þá hluti á þessu
stigi málsins. En í þessu
samhengi er forvitnilegt að
blaða í bók sem Gunnar
Adler-Karlsson hefur sett
saman og nefnist „EFNA-
HAGSLEGUR STRÍÐS-
REKSTUK VESTURVELD-
ANNA“. Hún fjallar fyrst
og fremst til tilraunir Vest-
urveldanna og þá sér í
Iagi Bandaríkjanna, til
að valda Sovétríkjunum og
áhrifasvæði þeirra tjóni
með einskonar verzlunar-
höftum en auk þess er í for-
mála og eftirmála vikið að
öðrum efnahagslegum refsi-
aðgerðum.
□ Það scm er einna forvitni-
legast nú og hér við athug-
un þessa er, að flest ber að
þeim sama brunni: Enda
þótt vúðskiptabönn og ann-
ar efnahagslegur stríðsrekst-
ur geti valdið nokkrum erf-
iðleikum, fer oftast svo að
slikar aðgerðir snúast fyrst
og fremst gegn upphafs-
mönnum sínum. Þeir sem
refsa átti eða hræða finna
jafnan nýjar leiðir, refsiað-
gerðir efla gjarna samstöðu
fólks innan viðkomandi
landa, neyða menn til nýs
frumkvæðis. Við Islending-
ar getum reyndar minnzt
þess, að löndunarbann það
sem sett var á íslenzkan ís-
fisk í Bretlandi eftir fyrstu
útfærslu landhelginnar 1952
hafði mjög örvandi áhrif á
frystiiðnað innanlands og
þar með aukna «verðmæta-
sköpun í sjávarútvegi.
□ Hér verður nú rakið að
nokkru efni áðurnefndrar
bókar — sem er um leið
fróðlegt dæmi um þá end-
urskoðun á kalda stríðinu,
sem margir góðir menn hafa
unnið að á. síðari árum.
Árni Bergmann
tók saman.
Eru efnahagslegar refsiaðgerðir hættulegar?
í Leipzig var haldið áfram að verzla, þrátt fyrir allt. Það mátti ekki milli sjá hvort Vestur-
eða Austur-Evrópa tapaði meira á viðskiptabanni.
Ef þú vilt styðja andstæðing jjinn þá skaltu
setja hann í
viðskiptabann
Efnahagslegar refsiaðgerðir auka stuðning almennings við þá stjórn sem reynt er að steypa. __
Myndin er tekin á Kúbu þegar fjandskapur Bandarikjanna var í hámarki.
Gunnar Adler-Karlsson kveðst
í bók sinni vilja reyna að
komast að almennum niður-
stöðum um áihrif viðskipta-
banna, en hafi valið það sem
Bandaríkin eifldu til gegn Sov-
étríkjunum og Austur-Evrópu-
rikjum vegna þess hve stór-
fellt það var.
Ekki er tími til þess að rekja
nema í stuttu máli gang þessa
stríðs, sem náði hámarki um
1950 og hefur staðið til þessa
dags. Forsendur þess voru þær,
að í lok stríðsins höfðu Banda-
ríkin mikla yfirburði bæði að
framleiðslumætti og hernaðar-
lega; þau réðú ein fyrir at-
ómvopnum. Ráðamenn þar í
landi komust að þeirri niður-
stöðu, að það væri mikið þjóð-
ráð til að koma í veg fyrir
það að Sovétríkin og lönd á
þeirra áhrifasvæði styrktust, ef
skorin væru niður sem mest
viðskipti við þau Því var í
áföngum sett útflutningsbann á
allar þær vörur. bæði hráefni
og tæki, sem talin voru geta
komið sovézkum að haldi við
að taka skjótum framförum í
tækni og þá sérstaklega hem-
aðartækni.
1 reynd varð listinn yfir þær
vörur og þjónustu, sem bannað
var að láta austurblökkinni í
té mjög langur. Þegar lengst
gekk, voru t.d. plastvörur hvers-
kyns á bannlista, og það var
reynt að koma í veg fyrir að
Sovétríkin gætu leigt skip til
flutninga hvað bá keypt skip.
Gunnar Adler-Karlsson kemst
að þeirri niðurstöðu, að um tíma
hafi bannlistinn náð til allt að
þvi helmings allra vörutegunda,
sém fvrir koma í heimsverzl-
uhinni.
★
I
TVTú hlaut útflutningsbann að
11 hafa litla þýðingu ef það
næði til Bandaríkjanna einna
sem höfðu hvort eð var tak-
mörkuð viðskipti við austur-
blökkina Því var lögð mikil
áherzla á það, að fá „þjóðir
hins frjálsa heims“ með í að
viðurkenna í reynd bannlista
Bandaríkjanna Þetta tókst að
veruiegu leyti. með bví að kom-
ið var inn ákvæðum í lög um
aðstoð við erlend ríki og þá
sérstaklega inn í lög um Mar-
sjallaðstoð. sem gerðu ráð fyr-
ir að slíkri aðstoð væri bætt
við þau ríki sem verzluðu við
Austur-Evnópulönd. eða þá
Kína. með einhver.jum þeim
hætt.i sem Randaríkiunuin lík-
aði ekki. Svo fór bví nð lokum
að alls dróeust utn lönd inn
i betta viösikintastríð við aust-
u^Wftkkina.
Vestur-Evrópuríki voru miklu
tregari til en bandarísk stór-
fyrirtæki að hlýða . þessum
pólitísku ráðstöfunum — vegna
þess að þótt ráðamenn þar
hefðu ef til vill hug á að skaða
efnahagslíf austurhluta álfunn-
ar. þá vissu þeir einnig, að
þeirra eigin lönd mundu missá
af heifðbundnum viðskiptum
sem þeim voru hagkvæm (pólsk
kol, sovézkt timbur, matvæli o.
fl.). Hér við bættist, að Banda-
ríkjamenn fóru víða mjög
þjösnalega að. Fulltrúar þeirra
fóru í reynd fram á það við
Vestur-Evrópuríki, að þeir
riftu gerðum viðskiptasamning-
um við A-Evrópu. Bandaríska
verzlunarráðuneytið bjó til
svartan lista yfir þau fyrir-
tæki, sem höfðu brotið gegn
vilja þess. Bandarískir ræðis-
menn heimsóttu hafnarborgir í
Evrópu og fóru fram á að fá
að fara í bókhaldið hjá fyrir-
tækjum, sem grunuð voru um
græzku — og ef ekki var hlýtt,
þá vofðj svarti listinn yfir
★
Til að fylgja eftir því, að
farið væri eftir bannhstum
Bandaríkjamanna var komið á
fót sérstakri nefnd árið 1949
sem kölluð hefur verið COCOM
(Samræmingarnefndin) og áttu
öll Natóríki aðild að henni
(nema ísland — enda mun fisk-
ur aldrei hafa komizt á dag-
skrá í þessu stríði). Og enda
þótt bannlistinn hafi þrengzt
mjög á árunum 1954-58 að því
er verðar verzlun við Austur-
Evrópu, og litlar samræmdar
hömlur gildi nú inn á þau
viðskipti þá er þessi stofnun
samt enn við lýði. Þegar Banda-
ríkin þurftu svo að glíma við
hlutlaus ríki eins og Svíþjóð
og Sviss, sem ekki fengu neina
aðstoð frá þeim. þá var grip-
ið til þess ráðs, að ef t. d.
sænsk yfirvöld höfðu gert við-
skiptasamning við t. d, Tékkó-
slóvakíu um söiu á vörum sem
voru á bandaríska bannlista.n-
ingum að vestan — og bar
þetta alloft árangur
★
Vestur-Evrópuríki neyddust til
að fallast á þennan stríðs-
rekstur segir Adler-Kerlsson.
vegna þess, að bandarískir
dollarar voru þeim meira virði
en viðskipti í austurátt. Því fór
svo. að á árunum 1948-1954 fór
verzlun milli austur og vesturs
úr 4% af heimsverzluninni í
2% og viðskipti Bandaríkja-
manna hurfu því nær alveg.
Verzlun vestur á bóginn nam
60% af milliríkjaviðsikiptum
allrar austurblakikarinnar 1948
en fór niður í 20% 1954.
Það voru samt Vestur-Evr-
ópuríki, sem komu í áföngum
bannlistakeríi þessu fyrir katt-
arnef að verulegu leyti Þau
reyndu frá upphafi vega að
finna ýmsar smugur á fyrir-
rnælurn Bandaríkjamanna, og
þar vom stundaðar faktúrufais-
anir og aðrar bókhaldsíþróttir
í alistórum stíl. Þau reyndu og
að fá bannlistanum breytt strax
og þau höfðu bolmagn til og
ástand í alþjóðamálum breytt-
ist eftir dauða Stalíns. og hefur
tekizt það allvel. Hinsvegar
hafa Bandarfkin í reynd hunz-
að að mestu viðskipti við Aust-
ur-Evrópu, þau hafa allt til
bessa árs haildið uppi viðskipta-
banni á Kína, og algjört við-
skiptabann þeirra á Kúbu er
enn í gildi fþað stóð fyrir nokkr-
um árum meira að segja til
að refsa Leyland-verksmiðjun-
um brezku fyrir að selja 500
strætisvagna til Kúbu)
★
En sú spurning sem Gunnar
Adler-Karlsson veltir fyrir
sér fyrst og fremst er þessi:
Tókst þetta viðskiptabann. og
getur slíkt viðskiptabann tek-
izt yfirleitt?
1 því máli, sem hann einkum
rannsakar, kemur fram, að
Bandaríkjamenn hafi ekki haft
þótt þeir haifi fyrir bragðið orð-
ið að búa til sjálfir ýrnsa tækni
sem þeir hefðu annars getað
fengið keypta, þá eru þœr taf-
ir ekki taldar umtalsverðar
(talað er um sex mánáða tafir
á sovézkrj efnahagsþróun á ár-
unum 1950-60).
En eins og Gunnar Myrdal
bendir á í forroála umræddrar
bókar reyndist viðskiptabannið
hafa pólitísk áhrif þveröfug við
það sem Bandaríkjamenn bjugg-
ust við Það magnaði ekki ó-
ánægju og sundrung innan,
Austur-Evrópu, heldur þvert á
móti. — Það var higkvæmt til-
efni til að samfyöija þeim ríkj-
um. „Viðskiptabannið mátti
nota sem sönnun fyrir því, að
þessi ríki yrðu að treysta hvort
á annað og á Sovétríkin í efna-
hagsþróun sinni. Margt sem
gerðist á þessum árum ber
þvi vitni að Stalín vildi halda
í lágmarki efnahagslegum og
öðrum samböndum þessara ríkja
við Vesturblökkina, og frá þessu
sjónarmiði kom viðskiptabann-
ið eins og guðs gjöf til styrktar
hans pólitík11.
Niðurstaðan af öllu saman
var því sú ein, að Austurblökk-
in efldist, bún „neyddist" til
að efla eigið frumkvæði í fram-
sæknum greinum taekni, sem
ekki fékkst keypt, og varð i
reynd enn óháðari Vesturblökk-
inni en áður.
Þegar svo Bandaríkin tóku
síðar að snúa við blaðinu, kom
upp þveröfug kenning: að Vest-
urveldin eigi að efla sem mest
viðskipti, einkum við lönd eins
og Pólland Tékkóslóvakíu og
Rúmeníu, í því skyni að efla
klofning eða þjóðernishy^gju í
Austurblökkinni Hér er mál-
um snúið við en grunntónninn
sá sami: að verzlunarpólitík
sé fyrst og fremst pólitiskt vopn
Það er ekki síst fróðlegt að
fylgjast með þessu vegna þess,
að Bandaríkin hafa allt frá
upphafi vega sakað Sovétríkin
um slíkan hugsunarhátt. (Bók-
arhöfundur telur reyndar að
Austurblökkin hafi lítil ráð á
slíkum hugsunarhætti, nema í
srnáum stíl, og að sérfræðing-
um beri saman um að efnahags-
leg hagkvæmni ráði langmestu
um verzlun hennar vest.ur á
bóginn.
Ifróðlegum lokakafla minnir
Gunnar Adler-Karlsson á
það. að á síðari árum hafi við-
skiptabann verið reynt víða og
í misjafnlega aerlegum tilgani.
Hugsjónamenn hafa reyt að
koma á viðskiptabanni við
Portúgal og Suður-Afríku.
Sovétríkin hafa reynt að hafa
áhrif á stefnu Albanfu með
efnahagslegum ráðstöfunum.
Áður er getið um viðskiptabann
á Kína og Kúbu.
Framhald á 13 siðu.
um, þá sneru bandarískir full- erindi sem erfiði. Þeim tókst
trúar sér beint til fyrirtækja með þessum aðgerðum ekki að
þeirra sem framleiddu vöruna, koma í veg fyrir að Sovét-
og hótuðu þeim viðskiptarefs- menn eignuðust kjarnavopn, "g