Þjóðviljinn - 09.09.1973, Page 3

Sunnudagur !». septcmber 1973 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 3
Uppruni - land
A Islandi skiptast á skin og
skúrir. Fyrir nokkrum minútum
blikuöu sólstafir milli skýja en nú
dynur á hvöss og hryssingsleg
skúr. Ég er að hugsa um þetta
land sem hefur fóstrað mig og
forfeður mina i meira en þúsund
ár og þá þjóð er i mér býr. A sið-
astliðnum vetri gerðust atburðir
er komu mér til að ihuga þau
bönd er tengja mig við þá er lifað
hafa, hugsað og starfað i þessu
landi á undan mér og þá stöðugu
baráttu er þeir hafa orðið að
heyja við náttúru landsins. Hugur
minn reikaði til Vestmannaeyja
þar sem ég sá dagsins ljós og ólst
upp fyrstu æviárin og hef nokkr-
um sinnum sótt heim eftir að ég
fluttist þaðan til að láta sögu kyn-
slóðanna seytla inn i sál mina eins
og tæra lind undan hörðum kletti
og hlusta á raddir bergbúa og
vætta er lifa i hólum og grjótum,
skerjum og klettum. En nú er
mannlif i Vestmannaeyjum ekki
hið sama og áður. Kraftar undir-
djúpanna hafa losnað úr læðingi
og hrakið ibúana á flótta út i
óvissuna á einni nóttu og lagt
talsverðan hluta byggðarinnr i
auðn. Og þar eru nú grettin fjall-
bákn og ófrýnilegir drangar, kyn-
legar ófreskjur og skuggalegar
skripimyndir þar sem áður voru
beinar og steyptar götur, snyrti-
legir garðar og falleg hús. Það er
ótrúlegt að Vestmannaeyjar sem
verið hafa friðsælt draumaland á
spegilsky ggðu Atlant.shafi
með sitt formfagra Helga-
fell og sérstæða Heimaklett og
merkilega sögu skulu að nokkru
leyti hafa grafist i ösku og tor-
týmst i eldi og brennisteini. Er
þetta hin fordæmda Gomorra? Er
þetta hin syndumspillta Sodoma?
Hverju hafa goðin reiðst? Það
hefur alltaf gripið mig undarleg
hamingjukennd þegar ég hef stig-
iö á land á Heimaey. Andrúms-
loftið er svo hreint og tært, salt og
freskt, landslagið svo einkenni-
iega sérstætt og ævintýralegt,
eiginlega ójarðneskt eins og á
bláu eyjunni sem sagt er frá I
bókum og yfirbragð kaupstaðar-
ins er svo hlýlegt og vingjarnlegt.
En nú hafa orðið mikil náttúru-
spjöll er hafa afskræmt klassiska
fegurð þessa staðar og húsin
hafa horfið hvert af öðru eins og
liðnar endurminningar, hús sem
verið hafa snar þáttur i lifi
margra manna frá fæðingu, hús
þar sem fólk fæddist og dó, hús
þar sem hver kvistur átti sér
sögu, hver sperra átti sér lif, hver
fjölátti sér stemmning. Nokkrum
metrum frá hraunjaðrinum þar
sem hann hefur stöðvazt i vestur
er Landakot. I þessu gamla húsi
má lesa merkileg örlög og þar má
heyra skóhljóð dáinna daga. Þar
fæddist amma min fyrir 99 árum
og þar gaf hún upp andann eftir 86
ára dvöl i þessu litla húsi. Þar
fæddist lika móðir min fyrir
mörgum árum. Og þar drakk
langafi minn landabrugg úr stór-
um kút og skar sér neftóbak.
Hann hafði mikið og úfið skegg
eins og landnámsmaður og varð
svo gamall að nafn hans fannst
ekki i kirkjubókum. A tröðunum
fyrir framan þetta hús kvaddi afi
minn ömmu mina áður en hann
hélt i sina hinztu för út á hafið:
Hann var skáld en kveðskapur
hans fór með honum i bylgjurnar
eins og svo margra annarra al-
þýöuskálda á tslandi. Kirkju-
garðurinn fyrir ofan Landakirkju
er hvilubeð þriggja systkina
minna. Ég hef aldrei séð þau en
þekki þau betur en nokkrar aðrar
manneskjur. Það eru tveir dreng-
ir og ein telpa. Systir min hefur
vitjað min um nætur og kennt
mér að skilja fegurð allifsins.
Hún hefur kveðið við mig stöku og
sungiö við mig lag. Hún opnaöi
augu min fyrir ljómanum á ásýnd
hlutanna og kenndi mér að heyra
söng heimsins. Það færði hún mér
f vöggugjöf. Annar bróðir minn
hefur komiö til min i myrkum
stundum ævi minnar og hvatt mig
til dáða, skerpt afl sálar minnar
og þrótt hugans. Hann hefur leitt
mig við hönd sér upp grýttar urð-
ir og úfnar skriður og bent mér á
tindinn háa sem glóir eins og sól á
guðastóli og maðurinn stendur að
lokum á sem sigrihrósandi
Prometheus, skapari sinna eigin
örlaga og meistari gjörða sinna.
Það gaf hann mér i veganesti.
Hinn bróðir minn hefur miskunn-
að sig yfir mig þegar forherðing
hjarta mins var að skýja sál min
ógnþrungnum haturséljum. Hann
leiddi mig i stórt musteri þar sem
loguðu kerti i gullnum stjökum i
endalausri þyrpingu. Það voru
sálir mannanna. Hann sýndi mér
Eftir
Sigurð
Guðjónsson
inn i logana. Þar sá ég hverja
sorg og hverja gleði, hvert tár og
hvert bros allra minna bræðra og
systra. Og íshöll hjarta mins
bráðnaði eins og héla á vor-
morgni. Það voru hans gjafir. Nú
eru legsteinar þessara systkinna
minna orpnir svörtum sandi og
þykkum vikri. Og svo er um
hvilurúm allra þeirra er lagðir
voru til svefnsins lengsta á þess-
um stað. Þegar nú björg klofna og
fjöll hrynja og eldi og brennisteini
rignir af himni hvi risa þá eigi
dauðir úr gröfum sinum? Heyr
lúðursins hljóm, heyr básúnu-
þrym, lit hið logandi kerúbans-
sverð! Sjá! Stjörnur sortna og sól
slokknar, dagur dökkvast og jörð
sekkur i svartan mar! Dagur
dómsins er yfir yður! Þú aumi
maður, reiði guðs hvilir á yður!
En hamfarir sem þessar hafa áð-
ur gerst og þær munu eiga eftir að
dynja yfir. Borgir hafa hrunið,
lönd sokkið i sæ og heimsveldi
brostið. En mannlifið er óbug-
andi. Þaö er I eðli sinu eilíft og ó-
drepandi. A rústum borga byggja
menn nýja borg, enn fegurri en þá
gömlu, og upp risa ný heimsveldi
enn glæstari og voldugri en þau er
áður hrundu. Þó spjöll hafi orðið
mikil i Vestmíannaeyjum er ég
sannfærður um að þar mun aftur
risa upp græn og falleg byggð, ef
til vill i vetur, kannski eftir nokk-
ur ár, hundrað ár, þúsund ár.
En hvað eru þúsund ár á mæli-
stiku eilifðarinnar? Það er talið
að mannkynið geti orðið 50 miljón
ára gamalt. Ég dáist að kjarki og
æðruleysi Eyjabúa, en það gleður
mig enn þá meira, að ég er sann-
færður um að hvar sem þessir at-
burðir hefðu átt sér stað hefðu
Ibúarnir tekið þeim með svipuðu
jafnaðargeði. Þessar náttúru-
skelfingar hafa endurvakið trú
mina á þjóðinni sem óneitanlega
var farin að dofna vegna þeirrar
siðferðilegu og menningarlegu
rotnunar sem hvarvetna gefur að
lit i þjóðlifinu. Það er dálitið und-
arlegt að vera grein af meiði
þessarar fámennu þjóðar. Engin
önnur þjóð þekkir nær alla sina
sögu. Og fáar þjóðir búa við
furðulegri og hrikalegri náttúru
er býr yfir svo mörgum æpandi
andstæðum. Hún getur verið
hortug og hörð eins og grimm
norn en einnig mild og þið eins og
björt álfamær. Þegar eldgos
geisa, hafis liggur við land vik-
umsaman eins og vorið 1968,
stormur ýlir i stráum, fannbyljir
hvina i fjöllum og héla hylur
kalda glugga, hata ég stundum f
,þetta land og dreymir um suðræn
sólarlönd þar sem ég dvaldi eitt
sinn sumarlangt og sól skin alla
daga og golan er hlý jafnt nótt
sem dag.
En þetta gleymist allt eins
og vond samvizka þegar sól
vermir moldina allan sólarhring
blómabreiður glitra i lautum og i
hvömmum, spói vellur i móa,
endur kvaka á tjörnum, svanir
syngja á heiðum, klettar og sker
speglast I lygnum sundum og
elskendur leiðast inn i bjarta
sumarnóttina, inn i sjálft ævin-
týrið, þá elska ég þetta land og vil
hvergi annars staðar eiga heima.
Ég stóð eitt sinn uppi á Botnsúl-
um og horfði yfir sjötta part ts-
lands i titrandi tibrá og heitu sól-
skini og logni. Langt fyrir neðan
mig voru Þingvellir, svo ein-
kennilega skyggðir og gagnsæir i
tæru og björtu andrúmsloftinu.
Þá leiftraði saga þjóðarinnar i
gegnum sá'l mina eins og inn-
blástur fra æðri heimum, bæði
gullöld hennar i fornöld og niður-
læging hennar og örbirgð á siðari
timum og ekki sizt þjóðernislegt
skipbrot hennar á okkar dögum.
Ég leit yfir Borgarfjarðarhérað
þar sem Snorri bjó og suðurlands-
undirlendið breiddi úr sér fyrir
fótum mér endalaust og marflatt
eins og bókfell aldanna. Ég sá til
tinnusvartra, nakinna fjalla og
bláhvitra ljómandi jökla sem
voru eins ósnortnir og þegar
menn fyrst stigu hér á land. Og
úti við sjóndeildarhringinn i suðri
steig gosmökkur úr Surtsey til
himins. A þessari stundu, þann 1.
ág. 1966, skynjaði ég allt tslands
og allt sem gerst hefur á lslandi i
þúsund ár. Þessi tilfinning hefur
aldrei vikið úr huga mér siðan.
tslenzkar þjóðsögur voru fyrstu
bókmenntirnar sem ég las i æsku
minni. Enginn sem les þær og
skilur getur annað en fundið til
sterkra tengsla við náttúru lands-
ins og sögu hennar, þar sem hver
bær á sér örlög, hvert örnefni
ævintýr, þar sem fjöll og dalir, ár
og gil, hólar og lautir eru þrugnar
niöi aldanna. 1 Eiriksdal undir
Eiriksjökli háðu útilegu menn
harða baráttu við grimm forlög.
A Tindastóli er litil og fögur tjörn
og þar fljóta upp óskasteinar á
nýjársnótt. 1 Drangey hafðist við
bergrisi er mælti hin ódauðlegu
orð: einhvers staðar verða vondir
að vera. t dimmum og djúpum
Myrkárdal skapaði forneskjan
einhverja óhugnaniegustu og dul-
úðgustu harmsögu þjóðtrúarinn-
ar. 1 Grimsey sitja tveir haugbú-
ar að tafli þegar sól skin og logn
er á sundum, annar á grænum
kjól, hinn á rauöum kjól. Hjá
þeim situr litill hundur með ljós i
stýrinu og geltir stundum að
smalamönnum. t Njarðvikur-
skriðum eystra bjó óvætturinn
Naddi ferðamönnum grand i hriö-
um og náttmyrkri. A Kirkjubæj-
arklaustri er leiði sem alltaf er
grænt árið um kring af þvi þar
hvilir stúlka sem saklaus var tek-
in af lifi. Og undir Eyjafjölium
spann Gilitrutt ull sina og söng
sinn ramma seið. Þannig væri
hægt að halda áfram endalaust.
Þjóðsögurnar eru ekki aðeins
skuggsjá þar sem við getum lesiö
drauma, sorgir, vonir og kviða
þjóöarinnar i gegnum aldirnar,
heldur einnig tengiliður við nátt-
úruna og gæða hana ólgandi lifi.
Það getur engin afneitað upp-
runa sinum og ættjörð fremur en
móður sinni. Landið sem örlögin
gáfu okkur mun fylgja okkur á
heimsenda og hugsun og menning
forfeðra okkar og formæðra mun
móta hverja hugsun okkar og
hvert starf handarinnar. Ef viö
ekki elskum og virðum það land
og það fólk sem hefur gefið okkur
lif mun okkur aldrei auðnast að
bera vinarþel til framandi þjóða
og kynþátta. Elska til lands sins
og þjóðar er hverjum heilbrigð-
um einstaklingi jafn sjálfsögð og
elska til ástvina sinna. Sá sem
elskar af hug og hjarta mun ekki
hata. Þess vegna er eðlileg ást og
virðing á sinni eigin þjóð og sögu
hennar tryggasta vörnin gegn
þjóðernisrembing og hatri á
óþekktum þjóðum.
Sigurður Guðjónsson