Þjóðviljinn - 20.11.1973, Qupperneq 4

4 SÍÐA — ÞJ6ÐV1LJINN' Þriðjudagur 20. nóvcmber
Úr ræðu Magnúsar Kjartanssonar á alþingi um nýja fóstureyðingalöggjöf
Algildar siðareglur verða að
taka mið af mannkyninu öllu
Rétturinn til ákvarðana í samrœmi við
siðgœðishugmyndir sínar er hluti
af þeirri vegsemd og þeim vanda að lifa
Það frumvarp, sem hér er lagt
fram, á sér alllangan aðdrag-
anda. Fyrrverandi landlæknir
Sigurður Sigurösson, lagði til við
þáverandi heilbrigðisráðherra,
Eggert Þorsteinsson, með bréfi
13. nóv. 1969 að tekin yrði til
endurskoðunar lög um fóstur-
eyðingar, afkynjanir og vananir,
þ.e.a.s. annars vegar lög nr. 38
frá 28. janúar 1935 og hins vegar
lögnr. 16 frá 13. janúar 1938. Það
var reynsla þáv. landlæknis af
framkvæmd laganna, sem olli þvi
að hann taldi slikrar endur-
skoðunar þörf.
Nefndarstörfin
t samræmi við þetta skipaði
ráðherra nefnd hinn 5. mars 1970
til endurskoðunar þessara laga og
voru i nefndinni Pétur Jakobsson,
prófessor, formaður, Tómas
Helgason, prófessor og Sigurður
Samúelsson, prófessor.
1 janúar 1971 óskaði Sigurður
Samúelsson, prófessor, eftir þvi
að verða leystur undan starfi i
nefndinni og var þá skipuð i hans
sæti Guðrún Erlendsdóttir,
hæstaréttarlögmaður og haustið
1971 skipaði ég Vilborgu Harðar-
dóttur, blaðamann, i nefndina
þannig að jafnt yrði þar karla og
kvenna.
Svava Stefánsdóttir, félagsráð-
gjafi, var ráðin ritari og starfs-
maður nefndarinnar frá 1. janúar
1971.
Nefndin vann starf sitt mjög
rækilega, safnaði ýmsum gögn-
um og lét starfsmann sinn fram-
kvæma ýmsar athuganir á fram-
kvæmd núgildandi löggjafar.
Nefndin skilaði af sér störfum á
siðastliðnu voru og lagði þá fram
það frumvarp, sem hér liggur
fyrir til heilbrigðisráöuneytisins,
ásamt nefndaráliti og greinar-
gerð, sem ráöuneytið gaf út i júni
1973 til almennrar kynningar. —
Ráðherrann rakti siðan efni nú-
gildandi laga um þessi efni, en
þau voru sett 1935 og 1938.
Siðan rakti ráðherrann efni
þess frumvarps, er nú liggur fyrir
og birtum við hér það sem
Magnús sagði um 1. og 2. kafla
þess sérstaklega:
Frumvarpiö skiptist i fjóra
kafla, en þeir eru: Ráðgjöf og
fræðsla. Um fóstureyðingar. Um
ófrjósemisaðgerðir. Og Almenn
ákvæði. Ég mun nú ræða hvern
kafla um sig litillega, og vik þá
fyrst að ráðgjöf og fræðslu:
Fræðsla og ráðgjöf
grundvallaratriði
Tillögur nefndarinnar byggjast
á þeirri meginhugsun að hver ein-
staklingur eigi að hafa næga
þekkingu til þess að geta haft
stjórn á viðkomu sinni. Hver ein-
staklingur þurfi að vita og skilja
hvernig þungun á sér stað og hon-
um eigi að vera ljóst hvernig
beita megi frjóvgunarvörnum.
Fóstureyðing sé hins vegar nauð-
vörn, sem tiltæk verði að vera, ef
þungun hefur átt sér stað og
framhaid meðgöngu eða barns-
fæðing leiðir til vandræða, sem
ekki verði úr bætt.
Fræðsla og ráðgjöf eru i sam-
ræmi við þetta sjónarmið aigert
grundvallaratriði i frumvarpinu.
Sú fræðsla, sem um er að ræða
verður að byrja i skólum skyldu-
fræðsiustigs og ber þar jafnt að
fjalla um likamlega, siðfræðilega
og félagslega þætti.
Ábyrgð og hamingja foreldra-
hlutverks þeirra einstaklinga,
sem eru undir það búnir að geta
annast börn, á að vera unglingum
jafn ljós og þeir erfiðleikar, sem
ótimabærar barneignir kalla yfir
þá foreldra, sem eru þess van-
búnir að sjá fyrir barni — og ekki
siður erfiðleika þeirra barna, sem
þannig eru i heiminn borin.
t skólakerfi okkar eru nú engar
ákveðnar reglur um fræðslu um
kynferðismál.
Námsskrá skyldunámsstigs,
sem er frá 1960 leggur engar sér-
stakar skyldur á herðar kennara i
þessum efnum. Það er undir ein-
stökum kennurum komið hve
langt þeir kjósa að fara út i slik
mál.
Námsskráin ýtir siður en svo
undir það viðhorf að fræðslan sé
nauðsynleg og mikilvæg. Það er
sagt að i 1. og 2. bekk unglinga-
stigsskuli ræða við nemendur um
nokkur atriði varðandi kyn-
þroskaskeiðið, en tekið fram að
ekki muni þörf á að eyða mörgum
kennslustundum til þessarar
fræðslu.
Fræðsla um aðferðir til þess að
koma i veg fyrir frjóvgun liggur
yfirleitt ekki á lausu. Þar setja
gildandi lög þær hömlur að lækn-
um einum er heimilt að láta i té
leiðbeiningar um takmörkun
barneigna.
52% mæðra
l(»-lí) ára
Þessi takmörkun stuðlar aö þvi
aö halda við hinni almennu og oft
furöulegu fáfræði sem ríkir i
þessum efnum, ekki sist meðal
unglinga. Óræk sönnun fá-
fræðinnar er sú staðreynd, sem
kemur fram i könnun nefndarinn-
ar, að 52% þeirra kvenna, sem
fæddu börn hér á landi á árunum
1966-1970 voru 16-19 ára.
Siðasta skýrsla Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar um
fjölda fæðinga i Evrópu bendir
einnig til þess að Islendingar
beita frjóvgunarvörnum i furðu
litlum mæli miðað við almenna
menntun og viðhorf þjóðarinnar.
Fæðingar á hverja 1000 ibúa voru
hér samkvæmt skýrslunni 21 og
aöeins hærri i Albaniu, lrlandi,
Rúmeniu og Tyrklandi.
Um hina nauðsynlegu fræðslu
og ráðgjöf fjalla fyrstu 5 greinar
frumvarpsins. Þessa ráðgjöf og
fræðslu verður að veita undan-
bragðalaust og búa m.a. svo um
hnútana i framkvæmd að
unglingar i framhaldsskólum
mæti til viðtals hjá ráðgjafar-
þjónustunni i upphafi skólagöngu.
Með markvissri beitingu þeirr-
ar fræðslu, sem hér um ræðir, á
að vera hægt að fækka verulega
þeim hópi, sem kemst á það stig
að íhuga fóstureyðingu.
En einnig þá á ráðgjöf og
fræðsla um hugsanlegar aðrar og
æskilegri leiðir að geta haft sin
áhrif, en um þá fræðslu fjallar 6.
grein frumvarpsins.
Þau áhrif, sem hægt er að hafa
á þessu stigi málsins takmarkast
af þeim úrræðum, sem samfélag-
ið i reynd býður einstæðum
mæðrum eða hjónum, sem eru i
félagslegum örðugleikum. Þau
úrræði eru þvi miður alltof smá i
sniðum enn sem komið er.
Ráðgjafarþjónusta mun þó
koma að gagni jafnvel miðað við
óbreytta aðstoð samfélagsins, þvi
að margir vita ekki um þá aðstoð.
sem þrátt fyrir allt kann að reyn-
ast tiltæk.
Auk þessarar beinu einstak-
lingsbundnu ráðgjafarþjónustu
gerir frumvarpið i 7. grein ráð
fyrir þvi að i skólum á skyldu-
námsstigi verði komið fastri skip-
an á fræðslu um kynlif, en sú
fræðsla er nú gersamlega i
molum eins og áður er sagt.
Konan ráði, en verði
áður frædd um rétt sinn
Ég kem þá að þeim kafla frum-
varpsins sem fjallar um fóstur-
eyðingar, en það er sá kafli sem
hingaö til hefur valdið mestum
deilum i almennum umræðum
hérlendis. Ég tel rétt að lesa upp I
heild niundu greinina sem fjallar
um þær forsendur sem geri
fóstureyðingu heimila:
9. gr.
Fóstureyðing er heimil:
1. að ósk konu.sem búsett er hér
á landi eða hefur islenskan
rikisborgararétt, ef aðgerðin er
framkvæmd fyrir lok 12. viku
meðgöngu og ef engar læknis-
fræðilegar ástæður mæla móti
aðgerð. Skilyrði er, að konan
hafi verið frædd um áhættu
samfara aðgerð og hafi hlotið
fræðslu um, hvaða félagsleg
aðstoð stendur til boða i þjóð-
félaginu fyrir þungaða konu og
við barnsburð,
2. aö læknisráöi og i viðeigandi
tilfellum aö undangenginni
félagslegri ráðgjöf:
a) Þegar ætla má, að heilsu
konu, likamlegri eða andlegri,
sé hætta búin af áframhald-
andi meðgöngu og fæðingu.
b) Þegar ætla má, að barn, sem
kona gengur með, eigi á hættu
að fæöast vanskapaö eða hald-
iðalvarlegum sjúkdómi vegna
erfða eða sköddunar i fóstur-
lifi.
c) Þegar sjúkdómur, likamleg-
ur eða geðrænn, dregur alvar-
lega úr getu konu eöa barns-
föður til að annast og ala upp
barn.
d) Þegar ætla má, að þessi
þungun og tilkoma barns verði
konunni og hennar nánustu
erfið vegna félagslegra
ástæðana, sem ekki verður
ráðin bót á.
e) Þegar konan getur ekki
vegna æsku eða þroskaleysis,
þegar þungun á sér stað, ann-
ast barnið á fullnægjandi hátt.
f) Ef konu hefur veriö nauðgað
eða hún orðið þunguð sem af-
leiðing af öðru refsiverðu at-
ferli.
1 siðari hluta þessarar greinar
eru skilgreindar nákvæmar en
áður þær forsendur sem verið
hafa i lögum á Islandi og þær aö
nokkru auknar. Nýjungarnar
felast i d. og e. lið þar sem
heimilaðar eru félagslegar for-
sendur einvörðungu, i fyrra til-
vikinu ef ætla má að þungun og
tilkoma barns verði konunni og
aðstandendum hennar erfið
vegna félagslegra aðstæðna sem
ekki verður ráðin bót á — og i þvi
siðara ef kona geti ekki vegna
æsku eða þroskaleysis annast
barnið á fullnægjandi hátt.
Hins vegar hygg ég að fyrri
hluti þessarar greinar sé sá sem
mestum ágreiningi veldur, en
hann gefur þungaðri konu endan-
legt úrskurðarvald, eftir að upp-
fyllt hafa verið þau skilyrði sem
sett eru i greininni.
Tvinnast hugmyndum
manna um sigðgæði
og trúmál.
Um þessi deilumál langar mig
að fara nokkrum almennum orð-
um. Þetta eru ekki deilur sem
einskorðaðar eru við Island held-
ur eru þær alþjóðlegt viðfangs-
efni, þær eiga sér mjög^djúpar
sögulegar rætur og eru á órjúfan-
legan hátt tvinnaðar hugmyndum
manna um siðgæði og trúmál.
Lögmáliðum getnað og fæðingu
barns er eitt þeirra náttúrulög-
Magnús Kjartansson
mála sem eru forsenda að tilveru
okkar á jörðinni, eitt af þeim lög-
málum sem er jafnframt eilift
undur hverri nýrri kynslóð. Ég
hygg að ekkert náttúrulögmál sé
jafn nákomið hverjum manni,
vegna þess að það færir svo til
hverjum einstaklingi persónulega
reynslu sem þroskar hann og
stækkar, flestum ljúfa reynslu
sem betur fer, en sumum sára og
myrka. Það er þetta einkenni
náttúrulögmálsins sem hefur
tengt það svo mjög siðgæðishug-
mundum manna og trúarbrögð-
um, ásamt félagslegum aðstæð-
um i heiminum, ekki sist stöðu
konunnar. Það er lengri og flókn-
ari saga en svo að ég beri við að
fara frekari oröum um hana.
Kenningar kaþólskra
stefna að ragnarökum
Allir þekkja þær
kenningar kaþólsku kirkjunnar
að taka þetta náttúrulögmál út
úr, telja þaö hafa guölegan upp-
runa umfram önnur lögmál og
banna öll viðbrögð manna við þvi,
ekki aðeins fóstureyðingar heldur
og allar getnaöarvarnir. Nú blas-
ir það við öllu mannkyni hvert
slik stefna mundi leiða. Ibúar
jarðar eru hálfur fjórði miljarður
eöa eitthvaö þar um bil. Haldi
sama fólksfjölgun áfram og nú er,
verða ibúar jarðar 7 miljarðar
um næstu aldamót. Og vilji menn
enn halda áfram að reikna þetta
dæmi yrðu ibúar hnattarins 30
miljarðar árið 2075. Að þeirri tölu
mundi þó aldrei koma, vegna
þess aö löngu fyrr mundi mann-
kynið hafa breytzt I frumskóg
villidýra, þar sem hundruð mil-
jóna manna brytust um og berð-
ust um siðustu matarleifarnar.
Hin óbilgjörnu náttúrulögmál,
sem gera tiltekið jaínvægis-
ástand óhjákvæmilegt, myndu þá
grisja mannkynið af miskunnar-
lausri hörku, stráfella þúsundir
miljóna manna. Ég kann ekki að
gera mér i hugarlund það mann-
kyn sem lifði af slika eldraun.
Hitt fæ ég ekki heldur skilið
hvernig kaþólskir menn telja sig
þjóna guði sinum með þvi að
stefna að slikum ragnarökum vit-
andi vits, eins og hver skyni bor-
inn maður sér nú þegar fyrir.
Sú helgi verður að
vera ein og óskipt
Trúlega eru ekki margir Is-
lendingar sem aðhyllast kenning-
ar kaþólsku kirkjunnar á þessu
sviði. Þó fannst mér ég finna
bergmál þeirra i ályktun sem is-
lenska þjóðkirkjan sendi frá sér
fyrir skömmu um þetta frum-
varp. Þar var rætt um helgi
mannlegs lifs, og undir það
sjónarmiðget ég fullkomlega tek-
ið. En sú helgi verður þá að vera
ein og óskipt, henni lýkur ekki um
leið og barn fæðist i heiminn. Það
er ekki nema rúm öld liðin siðan
barnadauði á Islandi komst upp i
70 af hundraði. Svona er enn
ástatt hjá meirihluta mannkyns
að sjö börn af hverjum tiu deyja
og að meðalaldur er um 30 ár. Allt
að þvi helmingur mannkyns þjá-
ist af næringarskorti sem bitnar
ekki sizt á börnum. A hverjum
einasta degi deyja um tiu þúsund-
ir manna af næringarskorti eða
heilu hungri — fleiri en nokkru
sinni fyrr i sögu mannkynsins. I
Indlandi einú saman mun á næsta
áratug deyja um 50 miljónir
barna af hungri eða farsóttum.
Allt stafar þetta af þeirri efna-
hagslegu staðreynd að meirihluti
mannkyns hefur meðaltekjur á
mann sem jafngilda 50-60 dollur-
um á ári.Þeir menn sem segja að
ekki megi framkvæma fóstur-
eyðingar af virðingu fyrir helgi
mannlegs lifs hljóta að eiga við
eitthvert annað lif en það sem
mannkynið býr við um þessar
mundir. Þeir verða einnig að
muna eftir rétti og mannhelgi
þeirra sjö barna af tiu sem deyja
skömmu eftir fæðingu hjá meiri-
hluta mannkyns. Þeir verða að
muna eftir mannhelgi þeirra
þjóða sem heyja svo grimmilega
og vonlausa lifsbaráttu að meðal-
aldur þeirra nær aðeins þrjátiu
árum.
Ég undrast siðgæðis-
hroka þeirra manna
Ýmsir óttast að einhverjar kon-
ur muni nota réttinn til fóstur-
eyðingar af léttúð, og það má svo
sem vel vera, en þar sem
ákvörðunarvaldið yfir þessum
rétti er i fárra manna höndum,
hefur þvi oft verið beitt af engu
minni siðferðislegri léttúð þótt
hún kunni að hafa verið annars
háttar. Og hitt er ég sannfærður
um að allur þorri islenskra
kvenna mundi beita þessum rétti
af mikilli siðferðilegri alvöru og
eftir það hugarstriði sem ævin-
lega er aðdragandi örðugra
ákvarðana. Það eitt er i samræmi
við hugmyndir minar um frelsi
einstaldingsins, að persónu-
bundnar ákvarðanir eins og þess-
ar verði að vera hjá einstakling-
unum sjálfum. Ég hef heyrt
lækna og presta bjóða sig fram
sem yfirdómara um slik mál,
menn sem vilja velja, leyfa og
banna, og ég undrast siðgæðis-
hroka þeirra manna, sem telja
sig þess umkomna að fara með
þvilikt vald.
Utanferðir til
fóstureyðinga
Ég hef hér tilgreint ýmsar al-
mennar hugmyndir minar um
grundvallarviðhorf i þessum efn-
um. Hægt væri að tiunda mörg
rök önnur en ég tel ekki ástæöu til
aö endurtaka þau viðhorf sem fel-
ast i greinargerðinni sjálfri, i riti
nefndarinnar sem frumvarpið
samdi, eða i þeim almennu um-
ræðum sem fram hafa farið hér-
lendis. Þó vil ég minna á eitt
atriði sem ýmsir aðrir hafa bent
á. 1 löndunum umhverfis okkur
hefur réttur kvenna i þessu efni
vfðast hvar verið tryggður með
löggjöf á siðustu árum. Nú er ég
ekki að halda þvi fram að við get-
um ekki haft sérstöðu um löggjöf i
samræmi við aðstæður okkar og
viðhorf. En hver yrði afleiðingin
ef löggjöf okkar yrði þrengri á
þessu sviði en i nágrannalöndun-
um? Hún yrði sú að konur mundu
fara utan til fóstureyðinga i miklu
rikara mæli en nú tiðkast, það
yrði komið upp sérstökum fyrir-
tækjum til að skipuleggja slikar
ferðir i gróðaskyni, eins og raun-
in var á i Sviþjóð árum saman
meðan löggjöf þar var þrengri en
t.a.m. i Póllandi. Þessa aðstöðu
gætu þær konur hagnýtt sér sem
hefðu fjárráð og sambönd. Hinar
yrðu eftir sem fátækastar væru
og umkomulausastar i þjóðfélag-
inu, þær sem öðrum fremur
þyrftu á hjálp að halda. Og við
stæðum uppi i þjóðfélagi sem ein-
kenndist af tvöföldu siðgæði,
hræsnisfullum varajátningum en
allt annarri framkvæmd i verki.
Ég held að við þurfum á flestu
öðru frekar að halda en að sið-
gæðishugmyndir okkar sýkist
meir en orðið er.