Þjóðviljinn - 19.05.1974, Blaðsíða 7

Sunnudagur 19. mai 1974. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7
Tvö
verk eftir
lonesco
Er svona leiöinlegt
í þessu hóruhúsi?
Jacques Mauclair og Genevieve Fontanel i „Þetta grlðarmikla hóru-
hús Þegjandi virðir hann fyrir sér fáránlegan heim.
Eugene lonesco, höfð-
ingi fjarstæðuleikhússins,
byltingarmaður sjötta ára-
tugsins^höfundur Nashyrn-
inganna, Stólanna, Sköll-
óttu söngkon unnar,
Kennslustundarinnar —
hann hef ur nú á einu bretti
sent frá sér skáldsögu og
leikrit. Skáldsagan heitír
Einmana maður, leikritið
Þetta gríðarlega hóruhús.
Eins og fyrr fjallar Ionesco um
einsemd mannsins i heimi sem er
fjarstæðukenndur og tilraunir
hans til að brjótast i gegnum
þennar. fáránlega heim með að-
stoð skynseminnar. Verkin eru
hvert öðru lik: þau fjalla um
sömu aðalpersónu, sama vanda,
sömu atvik. Sagan er næsta ein-
föld. Hálffertugur maður erfir
frænda sinn i Ameriku, segir upp
leiðindastarfi sinu á kontór og
kaupir sér ibúð i einu af úthverf-
um Parisar. Þar lifir hann lifi
sem einkennist af einhæfni og
ómerkilegheitum. Hann mætir
fólki, en kemst ekki i neitt sam-
band við það — það er sem það lifi
i einum heimi, hann i öðrum.
Þessi nafnleysingi hefur glatað
sjálfi sinu, hann svifur i lausu
lofti án stefnumiða undir þeirri
byrði að það er erfitt að lifa.
Skáldsagan, sem er hin fyrsta
sem Ionesco skrifar, gefur að
ýmsu leyti meiri upplýsingar um
herra X en leikritið: hún greinir
frá sálrænum forsendum hans og
bætir þannig upp leikritið — en i
þvi segir persónan ekki aukatekið
orð. Maðurinn þegir. Hann reynir
af veikum burðum að takast á við
hversdagsleikann og leiðindin,
sem aðrar persónur eru fulltrúar
fyrir. Hann reynir. að fylgjast af
athygli með þeirri leiksýningu
sem lifið leikur fyrir augum hans,
losna undan dapurlegum hvers-
dagsleika með þvi að viðhalda
undrun sinni, reyna að sjá allt i
nýju ljósi. Þetta tekst aðeins á
sjaldgæfum augnablikum. Herra
X, sem svo er hér kallaður til
hægri verka, reisir um leið vegg
milli sin og annarra, og það reyn-
ist hættuleg tilraun. Hann reynir
að fylla tómarúmið með eigin til-
veru, njóta þess frelsis sem hann
hefur öðlast, en þetta leiðir að-
eins til fullkominnar einangrun-
ar. Hringnum er lokað, hann
hafnar aftur i einsemdinni, og til-
raunina verður að byrja á nýjan
leik.
Skáldsagan er mjög lauslega
byggð. Þar er litið um langa frá-
sögn i samhengi, hún er öll sett
saman úr stuttum textum, mis-
stuttum. reyndar, hugsanabútum,
sem leysa hver annan af hólmi
með miklum hraða.
1 leikgerðinni hefur Ionesco
haldið sig við þessa lauslegu
byggingu. Leikritið er fimmtán
lauslega tengd atriði. Mörg atrið-
in eru einskonar eintöl, þar sem
einhver af aukapersónunum talar
við herra X, en hann þegir, sem
fyrr segir, eða svo gott sem.
Máski væri hér réttara að tala um
hálfgildings samræðu, þvi sá sem
hefur orðið heldur sig vera að tala
yið X, sem svarar ekki og gefur
ræðumanni þar með kærkomið
tækifæri til að blaðra áfram. Með
þeim hætti verður sjálft formið
virkur aðili að innihaldinu, þvi að
með þessari tækni gerir Ionesco
hina frægu sambandserfiðleika
manneskjunnar sýnilega.
Verk þessi virðast ekki hafa
vakið sérstaka hrifningu. Veik-
leiki leikritsins verður sá, að
aðalpersónan þegir. Fyrst er viss
spenna tengd óvissunni um það
hvað gerast muni i næstu andrá
og forvitni um það. En smám
saman, þegar menn komast að
þvi, að aðalpersónan mun ekki
bregðast við mælskuflóði hinna,
dregur úr spennunni, því menn
gefa fljótt þá von upp á bátinn að
það muni nokkuð „gerast”. Inni-
haldið nálgast frostmark. Við
heyrum langar ræður án þess að
nokkur segi neitt. Og skáldsagan
er sögð jafnvel enn ógirnilegri til
fróðleiks.
Undir lok beggja verka er
spurningin um persónuleikann
tengd við timann. Timarnir
breytast, menn eldast og deyja,
aðeins hr. X. fylgist ekki með.
Rétt eins og persónurnar i heimi
skáldbróður Ionescos, Becketts,
getur hann hvorki lifað né dáið.
Eftir þvi sem nær dregur enda-
lokum herðir timinn á sér. Að lok-
um verður engin stjórn á honum
höfð lengur, og manneskjan svif-
ur utan við tima og rúm. Og þá
loksins fær X. málið, einnig i leik-
ritinu, og lætur sem hann sé lifs-
reyndur, hafi lært eitthvað af lifi
sinu, sem hann reyndar siðast lik-
ir við firnastórt hóruhús...
Fjarstæðuleikhúsið var sjálf-
sagt nauðsynleg tilbreyting frá
hefðbundnu leikhúsi, réttmæt at-
hugasemd við harðsnúna skyn-
semdarhyggju. En liklega hlýtur
hreinræktun á fáránleika heims-
ins og einsemd mannsins að enda
i blindgötu, i þögn dauðans. Okk-
ur rekur minni til þess, að siðasti
leikþáttur Becketts hafi staðið i
fimm minútur. Á sviðinu var eng-
an mann að sjá. Allskonar rusl
skrjáfaði i vindum. Tjaldið fellur.
(áb tók saman).
Matvæli, velmegun, pólitík
MITT t KOSNINGAHAREYSTI
rekst ég á upplýsingar um
matvælaskort i heiminum,
sem er mikill eins og allir
vita. Og þótt margt hafi
fyrir augun borið um þá
hluti undanfarin misseri, þá
finnst manni að þarna sé um
ýmislegt það að ræða, sem of
sjaldan heyrist eða ekki. Og þó
einkennilegt megi virðast, leita
þessar fréttir af matvælaá:-
standi i huganum að einhvers-
konar tengslum við pólitiskt
ástand hér heima fyrir og i ná-
grenninu og þar með fall stjórna
og kosningaslag.
I þessum upplýsingum er
visað til bandariskra fræði-
manna sem taka mið af eigin
landi — en vitanlega á það sem
þeir segja einnig við um mikinn
hluta Vestur-Evrópu. Þeir Jean
Meyer frá Harvardháskóla og
John Steinhardt frá Wisconsin-
háskóla segja sem svo: Sá
matur sem 210 miljónir Banda-
rikjamanna láta i sig mundi
nægja til að fæða 1500 miljónir
manna sem byggju við kin-
verskan kost (og gleymi menn
þvi þá ekki, að Kinverjar hafa
það fram yfir margar stórþjóðir
Asiu, að þeir hafa bægt hungur-
vofu frá sinum dyrum.) Og
siðan er spurt: Munu Banda-
rikjamenn og aðrir sem hafa
svipaðar neysluvenjur halda
áfram óbreyttum lifnaðar-
háttum i heimi þar sem hungur-
beltin svonefnd fara ört stækk-
andi?
EINMITT A ÞESSU islenska
þjóðhátiðarári mun á-
standið stórversna. Áburðar-
skortur fer vaxandi, bæði vegna
þess að áburðarverksmiðjur
afkasta ekki nóg og svo vegna
þess að verð á oliu hefur stór-
hækkað, en hún er m.a. notuð
við framleiðslu á nitrötum. í
löndum eins og Indlandi leiðir
oliukreppan einnig til þess, að
ekki er hægt að reka nærri þvi
allar dælur þeirra áveitukerfa
sem þó til; af þeim sökum mun
vorhveitiuppskeran verða þar 10
miljónum lesta minni en ella.
A meðan heldur skuggaleg
þróun áfram hjá þeim fáu þjóð-
um sem eru aflögufærar um
mat. I þvi sambandi er ekki
aðeins um það spurt hve mikið
t.d. Bandaríkjamenn éta og
henda, heldur um hvers konar
mat er að ræða. Kjötneysla
Bandarikjanna hefur tvöfaldast
á tuttugu árum. Og nautakjöt
t.d. er afar eyðslusöm matvæla-
framleiðsla. Þegar korn er
notað til kjötframleiðslu eru i
steik þeirri, sem að lokum er
borin á borð, aðeins 5 af
hverjum hundrað hitaeiningum
sem voru i korninu. Bandarikja-
maður notar nú 1100 kg. af korni
á ári að meðaltali, en hver Kin-
verji 400 kg. En Bandaríkja-
maðurinn etur aðeins 140 kg. af
brauði og öðrum kornmat, en
Kinverjinn 360 kg af sinum 400.
Nú hafa menn sagt sem svo,
að vanda matvælaskorts og
fólksfjölgunar megi leysa með
þvi að breiða framsækna
bandariska landbúnaðartækni
út um allan heim. En einmitt sú
kenning er i stórri hættu.
Bandariskt og þá vestrænt mat-
vælakerfi er firnalega orku-
frekt. Firnamikilli orku hefur
verið varið til að fá góða upp-
skeru án mikils likamlegs
erfiðis, og enn meiri i vinnslu og
pökkun, sölutækni og kæli-
geymslur. Steinhardt segir að i
„frumstæðum” þjóðfélögum
fari eín hitaeining til að fram-
leiða 5-50 hitaeiningar i fæðu. 1
iðnvæddum fæðukerfum þarf 5-
10 hitaeiningar til að fá eina
hitaeiningu i fæðu. Dæmið hefur
svo verið jafnað með þvi, að
landbúnaðarvélarnar ganga
fyrir oliu, sem hingað til hefur
verið tiltölulega ódýr. Ef að öll
lönd fylgdu hinu orkufreka
bandariska kerfi, þá færu nú
þegar 80% af orku heimsins á
ári hverju til þess eins að fram-
leiða mat. Og orkan hækkar ört i
verði. Það þýðir, að jafnvel há-
þróuð riki muni innan tiðar
neydd til að finna leiðir til að
nota meira vinnuafl og minna af
eldsneyti til að framleiða mat.
Og taki menn eftir, að hér er
aðeins um frumþarfir að ræða,
aðeins um mat. Hér er ekki
minnst á húsaskjól, hvað þá
ferðalög riku þjóðanna, bila
þeirra og önnur tryllitæki.
■
MEÐAL ÞESSARA SÖMU
riku þjóða hefur að undan-
förnu breiðst út alvarleg
pólitisk kreppa. Þar hafa
stjórnir hrunið eins og flug-
ur á skömmum tima, i allmörg-
um rikjum hanga minni-
hlutastjórnir á ýmsum
skrýtnum bláþráðum. Menn
gleymi þvi ekki, að stjórn Ólafs
Jóhannessonar var vist elsta
stjórnin i Atlantshafsbandalag-
inu, að stjórn Lúxemburgar
undanskilinni. Auðvitað á hvert
riki um sig við sinn sérstaka
vanda að glima. En sameigin-
legur vandi er mikil verðbólga
og önnur efnahagsleg vand-
kvæði, sem þegar allt kemur til
alls eru tengd þvi, að ein helsta
forsenda nýkapitalismans, stöð-
ugur hagvöxtur og stöðugur
vöxtur einkaneyslu, stenst ekki.
Og þar með ekki vélferðarþjóð-
félagið eins og við þekkjum það:
sambland af kapitaliskri hag-
sýslu og sósialdemókratiskri
umbótastefnu. Sá sósial-
demókratismi sem hefur svo
mjög mótað okkar hluta heims
(og hafa fleiri en eiginlegir
krataflokkar verið að verki)
stefndi ekki að umtalsverðum
breytingum á gerð þjóðfélags-
ins. Heldur var reynt að sigla
fram hjá helstu agnúum
kapitalismans með þvi að reyna
að tosa alla upp á við til lifs-
kjara og neyslu smáborgara.
Þar með væri úr svo mörgum
dregin pólitisk reiði út af félags-
legu misrétti, að róttæk kröfu-
gerð koðnaði niður. En meinið
er, að við munum ekki elta
hvert annað upp á tinda
takmarkalausrar neyslu. Auð-
lindir heimsins og andrúmsloft
leyfa það ekki. Þjóðir þriðja
heimsins munu i vaxandi mæli
geta komið i veg fyrir að það
haldi áfram að fjölga i hinni
þurftafreku yfir- og millistétt
riku landanna á kostnað auð-
linda þeirra. Og þetta þurfta-
freka og fjölmenna lið er farið
að ugga að sér, án þess þó að
það setji sin mál, t.d. verðbólg-
una við bæjardyrnar, i stærra
samhengi. Niðurstaðan er m.a.
vantrú á þá, sem hafa ráðið
ferðinni (sem hefur einna
greinilegast komið fram i Dan-
mörku) og mikil riðlun á flokka-
skipan.
EN HVERNIG ÆTLA MENN
hér og i grennd að bregðast
við þvi, að hinn rósrauði hag-
vaxtardraumur er hruninn —
eins og matvælaskortur.
orkukreppa og verðbólga
vitna um? Af dæmi Danmerk-
ur sjáum við hver hin borg-
aralegu viðbrögð eru: að
sunnudags
skera niður samfélagslega
neyslu til verndar einkaneyslu
—■ ráðstafanir sem jafngilda
auknu félagslegu misrétti.
Meiru skiptir, hvernig vinstri-
sinnar og verklýðshreyfing
bregðast við. Þvi miður hefur
kjarabarátta þeirra verið
skelfilega bundin við mæli-
kvarða rikjandi stétta, við
kaupkröfur til einkaneyslu. Þar
við bætist, að verklýðshreyfing
hefur leiðst út i sifellda tog-
streitu og samanburð á launa-
kjörum einstakra starfshópa,
sem eyðileggur slagkraft hreyf-
ingarinnar út á við og geldir
hana pólitiskt. Uppskeran er
pólitiskur vanmáttur og kraðak
af litlum og kredduföstum
hópum yst til vinstri, sem verða
þvi miður ekki til hressingar
mönnum vegna innbyrðis
heiftar og flótta frá veruleik-
anum inn i hinn sæla heim vig-
orðanna. Og eitt af þvi sem hið
róttæka lið verður að hafa hug-
rekki til að fást við, er að bera
fram rauntækar hugmvndir um
viðbrögð við nýjum aðstæðum.
sem mótast af þvi að hagvöxtur
skreppur saman. Um það.
hvernig hægt er að bjarga þvi
skásta úr svonefndu velferðar-
þjóðfélagi án þess að alþýða
manna biði tjón af. Að þótt
einkaneysla skryppi saman,
geti menn bætt sér það upp og
meira en það með þeirri sam-
neyslu, sem i senn beinist gegn
bruðli með auðlindir einstakra
landa og alls heims og skapar
um leið verðmæti i breyttum
lifsháttum, sambýlisháttum.
Án umræðu um þessa hluti og
þar með innrætingar komast
vinstri sinnar ekki iangt. hvað
þá að þeir fái verulega virkan
stuðning við kröfur um
sósialisma.
Arni Bergmann.