Þjóðviljinn - 09.03.1975, Side 8

8 SIÐA — ÞJóÐVILJINNSunnudagur 9. mars 1975
Rithöfundar og
daglegt brauð
Hér fer á eftir í nokkuð
styttri útgáfu skýrsla um
samtal bresks höfundar,
Paul Britten Austins, við
fimm fulltrúa sænskra rit-
höfunda og bókaútgáfu og
er f jallað um launakjör og
frelsi rithöfunda. Mál sem
eru allsstaðar á dagskrá
þótt með ýmsum hætti sé.
Austin ræðir við Jan Gehlin,
sem er skáldsagnahöfundur og
aðalritari Sænska rithöfunda-
sambandsins, Jan Myrdal, sem
einna frægastur er róttækra
sænskra rithöfunda, Ullu Isakson,
sem er höfundur skáldsagna og
leikrita, Sture KSllberg sem hef-
ur skrifað heimildarbækur og
Thomas von Vegesack sem er
gagnrýnandi og vinnur að útgáfu-
málum hjá Nordstedt.
Öryggi
Austin vék fyrst að greiðslu
fyrir afnot af bókum höfunda á al-
menningsbókasöfnum sem
sænskum höfundum tókst fyrr en
öðrum að fá rfkið til að fallast á.
Hann sagði siðan:
Austin— Rithöfundur lifir á að
selja innsæi sitt og skoðanir. Þess
vegna skiptir frelsi hann svo
miklu. Hann hefur alltaf verið
öðrum háður, aðalsherra eða þá
kapitaliskum útgefanda. Frelsi
hans hefur verið frelsi til að
svelta eða hætta ella að vera rit-
höfundur. Svo er bókasafnspen-
ingunum fyrir að þakka að ykkar
stéttarfélag hefur tryggt ykkur
visst öryggi. En getur þetta
öryggi orðið að ósjálfstæði af
nýrri gerð?
Jan Gehlin: Bersýnilega verða
menn að greiða fyrir hvaða
öryggi sem er með takmörkunum
á frelsi. Hér er þvi um að ræða að
vega og meta, og að við sjálfir
höfum nokkur tök á þvi verði,
sem greitt er fyrir öryggið. Verð-
ið er einnig fólgið i vissri sam-
stöðu, sem verður að byggja á
sameiginlegum áhrifum og á-
byrgð. En við verðum i samtök-
um okkar einnig að reyna að
haida sem mest i skefjum stjórn
að ofan og miðstjórnarvaldi.
'Sture KSllberg: Mjög fáir okk-
ar geta lifað á opnum markaði.
Þvi er oftast spurt um einhvers-
konar „gerviöndun” til að halda i
okkur lifinu. Ég hefi fengið fimm
ára starfsstyrk, 1250 sænskar á
mánuði. Þetta auðveldar mér að
gera ýmislegt án þess að taka.við
greiðslu fyrir, halda sambandi
við lesendur, vinna fyrir
Vietnamhreyfinguna osfrv. i stað
þess að skrifa greinar i dagblöð.
Ulla Isaksson: Ég held að ég sé
gott dæmi um það sem þetta kerfi
getur falið i sér. Um 35 ára skeið
hefi ég haft ofan af fyrir mér sem
rithöfundur. Ég hefi aldrei gegnt
öðrum störfum og ég hefi aldrei
skrifað neitt nema skáldskap. Á
fimmta áratugnum var ástandið
ekki sem verst. Eða á þeim
sjötta. En frá 1964 hefur það verið
afleitt. Tekjur minar minnkuðu
um þrjá f jórðu. Ég þurfti að taka
upp á þvi að flytja fyrirlestra
fyrir kvenfélög, skrifa greinar og
smásögur fyrir 200—300 krónur
sænskar.
Ég hafði svotil engar tekjur af
skáldsögum minum. Þvi hafa
bókasafnspeningarnir verið mér
stórupphæð. Þessi 24 þúsund
króna grundvallartekjutrygging
hefur veitt mér frelsi.
Hugsjónastyrkur
Jan Myrdal: Ég man nú ekki
lengur hvernig ég komst af árin
áður en ég náði mér á strik sem
rithöfundur. En á næsta tima-
skeiði, frá þvi um 1953, fékk ég
styrki úr ýmsum sjóðum, styrki
sem veittir voru af hugsjónaá-
stæðum af fólki sem vildi efla
yngri höfunda sem voru félags-
lega sinnaðir, nokkuð svo upp-
reisnargjarnir. An þessara
pólitisku styrkja hefði ég ekki
getað komist af. En eitt er ég viss
um: ef að grundvallaröryggi Rit-
höfundasambandsins á að
byggjast einungis á einhverskon-
ar hagsmunasamtakapólitik
(trade unionism) rithöfunda, ef
að öll umræða um gæði er látin
þoka fyrir einhverskonar af-
strakthugmyndum um rit-
mennsku ritmennskunnar vegna,
þá er það alveg vist, að við verð-
um afmáðir af jörðunni. Þegar
allt kemur til alls eru bókmennt-
irnar aðeins lítið svið. Drauma-
verksmiðjurnar liggja utan
þeirra. En ef að við höldum lifi i
umræðu um menningu og bók-
menntir þá eru hugmyndir Jans
Gehlins um lýðræði á rökum
reistar.
Thomas von Vegesack:
Ummæli Jan Gehlins skjóta mér
nokkrum skelk i bringu. Hann
minnir mig á þá tegund. tækni-
krata sem til eru i bókaútgáfunni
— það virðist skipta þá mestu að
lifskjörum vissra persóna sé
haldið uppi og að gefnir séu út
ungir höfundar af metnaðará-
stæðum en ekki til að koma þeim
á framfæri við lesendur. Auðvitað
ættu höfundar að vera þakklátir
fyrir að einhverjir aðilar taka að
sér fjárhagsleg vandamál þeirra.
En þetta leysir ekki kreppuna i
bókaútgáfu. Vandinn mikli er að
koma á aftur sambandi milli les-
enda og þess sem skrifað er.
Eru ríkisstyrkir
hættulegir
frelsi
rithöfunda?
Dregur
fjárhagslegt
öryggi úr
dugnaði þeirra?
Kemur hrein
hagsmuna-
barátta í veg
fyrir umræðu
um gæði
bókmennta?
Prentfrelsið og
rétturinn til að
vita
sannleikann
Valdhafar og rithöfundar
1 fyrri viku skrifaði dr. Arnór
Hannibalsson grein i Morgun-
blaðið um rithöfunda og ríkis-
styrki. Málflutningurinn var
reistur á þessari forsendu:
„Það ber að hafa í huga, að
valdhafar (ekki síður hér á
landi en annarsstaðar) hræðast
og hata þá sem skrifa. Þvi að
rithöfundar segja satt. Ef þeir
ljúga bregðast þeir köllun sinni
og skyldu... Helst vildu valdhaf-
ar geta þurrkað rithöfunda út af
yfirborði jarðar”.
Af þessum sökum telur Arnór
það út f hött að búast við þvi að
valdhafar styrki óvini slna „og
því hrökkva eins fáir molar af
boröum rikisins til rithöfunda
og hægt er”. Niðurstaðan er á
þá leið, að þótt eðlilegt sé að rit-
höfundar standi I kjarabaráttu,
eigi þeir allra síst að karpa um
skiptingu þessara „mola” eða
telja verkum sinum sóma sýnd-
an með úthlutun þeirra.
Hættulegir menn
Hér er komið að nokkrum
þeim hlutum sem einnig eru á
dagskrá I umræðu fimm
sænskra bókmenntamanna um
ríkisfé, bókmenntir og frelsi rit-
höfunda, sem birt er hér á opn-
unni. Hinn galvaski og eldrauði
Jan Myrdal hefur til dæmis
mjög hugann við fjandskap
valdhafa við rithöfunda. En
hann hefur ekki frammi eins
vfötækar alhæfingar og Arnór.
Hann telur bersýnilega aðeins
nokkurn hluta rithöfunda i raun
og veru hættulega valdinu, það
er meira að segja á honum að
skilja að fyrir 1965 hafi slíkir
menn verið meira en fágætir i
hans landi um hrið. Mér sýnist
aö slik þrenging sé skynsamleg,
I samræmi við veruleikann.
í allskonar samfélögum eig-
um við sögur af beinum átökum
rithöfunda við valdhafa, sem
telja af þeim háska stafa. Það
er fljótlegt að visa til sovét-
manna eða þá spánverja, og
svfarnir láta á sér brenna 1B-
málið f sinu umburðarlynda
riki. En þótt þjóðfélögin séu
ólik, er það jafnan aðeins nokk-
ur hluti rithöfunda sem lendir i
flokki hinna „hættulegu”.
Margir eru sjálfsagt einhvers-.
staðar á mörkunum. Og svo er
til drjúgur hópur sem i öllum
venjulegum skilningi er gjör-
samlega hættulaus, á aldrei I
neinum útistöðum við pólitiska
valdhafa. Ég get til dæmis ekki
Imyndað mér að Gunnar Gunn-
arsson hafi nokkurntima þótt
hæpinn þegn, hvorki i Dan-
mörku né á íslandi. Þessir
menn eiga að sjálfsögðu sinn
rétt I bókmenntunum. Við get-
um heldur ekki neitað þvi, að til
hafa verið dugandi rithöfundar
sem voru beinlinis jábræður
valdamanna, aðhylltust I öllum
veigamiklum atriðum það gild-
ismat sem viðkomandi samfé-
lag var alið upp I. Enda skulum
við leyfa okkur að halda þvi
fram, að valdhafar séu misjafn-
ir: til eru þeir sem eru sjálf-
kjömir fjandmenn góðs rithöf-
undar og glæpur að mylja undir,
aðrir eru þolanlegir, enn aðrir
skipta ekki miklu máli til eða
frá.
Samstaða
Þótt menn skipti höfundum i
hættulega og hættulausa, er
ekki þar með tekið af dagskrá
vandamáleins og nauðsyn sam-
stöðu höfunda um rétt sinn og
starfsskilyrði — um það prent-
frelsi sem einnig er til umræðu
hjá þeim sænsku. Ulla Isaksson,
svo dæmi sé tekið, veit litið um
IB-málið, henni er það persónu-
lega ekki brýnt mál, hvort menn
fái aö vita hvað sænsk njósna-
skrifstofa hefst að eða ekki. En
þegar sá grunur sækir að henni,
að prentfrelsið sé i hættu vegna
málaferla gegn samstarfs-
mönnum Sture Kallberg (sem
afhjúpuðu IB), þá tekur hún
auðvitað afstöðu með sinum
kollegum. Það er skortur á
slikri samstöðu sem hefur haft
æruna af sovéskum rithöfund-
um. Hliðstæð samstaða hefur
heldur ekki verið upp á marga
fiska á tslandi — en við tökum
ekki mikið eftir þvi, vegna þess
aö þörf fyrir hana er sjaldan eða
aldrei jafn brýn og átakanleg og
við þekkjum úr mörgum öðrum
álfum.
Að segja satt
Fáir yrðu til að halda I alvöru
fram þeirri kenningu, að hægt
sé að skapa skilyrði fyrir ást-
samlegri sambúð valdhafa og
rithöfunda. Enn erfiðara væri
að finna rök fyrir þvi að slikar
ástir samrýmdra hjóna væru
æskilegar. En við komumst
heldur ekki að kjarna vandans
með þvi að slá þvi fram, að
valdhafar hati rithöfunda af þvi
að rithöfundar segi satt.
I fyrsta lagi hafa rithöfundar
ekki einkarétt á sannleikanum
fram yfir heimspekinga, sál-
fræðinga eða aðra þá sem sýsla
við manninn og samfélag hans.
Né heldur eru þeir lausir við
þann heilaga rétt að láta sér
skjátlast. Það þarf fleira en
góöan vilja til að segja sannleik-
ann, til þess þarf kunnáttu,
dirfsku og sitthvað fleira
(Brecht). Og að þvi er varðar
ótta og hatur valdhafa á bók-
menntum, þá er þetta hatur lik-
ast til ekki höfuðvandi rithöf-
unda i tiltölulega frjálslyndum
þjóðfélögum af vesturevrópskri
eöa skandínavlskri gerð. Það
getur I raun orðið miklu stærri
vandi, að valdhöfum finnist
bókmenntir engu máli skipta,
eða svo litlu, að ekki taki þvi að
gera veður út af.
Viss sérhæfing bókmennta
samfara minnkandi áhrifavaldi
þeirra andspænis sókn voldugri
fjölmiðla ýtir undir þessa þró-
un. Þetta kemur til að mynda
fram i þvi, að þjóðfélagsádeila I
skáldsöguformi er látin svotil
afskiptalaus nú orðið af hand-
löngurum valdsins. En ef að
svipuð ádeila kemur fram i
sjónvarpskvikmynd ætlar allt
um koll að keyra af hugaræs-
ingi. Vfglinan hefur færst til. Og
það er þetta áhugaleysi vald-
hafa sem að minu viti skapar
öðru fremur nisku rikisvalds við
rithöfunda, fækkar „molum af
borði þess”. Ef að valdhafar
óttuðust rithöfunda að marki,
þá væri eins liklegt að þeir
reyndu að ausa yfir þá pening-
um. Nóg eru dæmin.
Stéttarfélög og gæði
Rithöfundar beita stéttarfé-
lagsaðferðum I þeirri viðleitni
að skapa starfi sinu efnahags-
legan grundvöll. En umræðan
sænska dregur einmitt mjög vel
fram þann vanda sem þessari
kjarabaráttu fylgir. Rithöfund-
arnir taka það fram, að það
verði að rjúfa venjuleg mark-
aðslögmál (framboð, eftir-
spurn) ef þeir eigi að geta lifað.
En um leið er þeim um og ó: I
stað frelsis á óhagstæðum
markaði fá þeir visst öryggi
sem er rikistryggt, og getur þar
með haft áhrif á sjálfstæði
þeirra. Menn lenda i þvi að
reyna að gera sitt besta innan
vftahrings.
Annar vandi kemur fram i
ummælum Jans Myrdals sem
segir á þá leið, að „ef öryggi
það sem Rithöfundasambandið
veitir byggir einungis á eins-
konar stéttarfélagsstefnu höf-
unda (trade unionism), ef að öll
umræða um gæði bókmennta er
þar með lögð niður, þá verður
okkur komið fyrir kattarnef.
„Það sýnist kannski ósvifni að
ætlast til þess, að rithöfundar
haldi uppi kappræðu um gæði
verka sinna meðan þeir eru að
glfma við ýmsan frumvanda i
kjaramálum eins og hér á landi.
En undan þessari umræðu kom-
ast hvorki þeir né aðrir, þvi
miður. Samt er hún á undan-
haldi hér um slóðir. Það voru
fáheyrð tfðindi þegar Hannes
Pétursson birti i blaðagrein
miskunnarlitlar útskýringar
slnar á þvi, af hverju við gætum
ekki búist við þvi að erlendir að-
ilar hefðu nema takmarkaðan
áhuga á að þýða islenskar bæk-
ur. Og það er um fleiri að ræða
en erlenda útgefendur og les-
endur. Mér finnstoftar en skyldi
látiðnægja að útskýra daufleg-
ar undirtektir við bækur eða
þarfir rithöfunda með þvi að
benda á nisku yfirvalda, ill-
kvittni gagnrýnenda eða sjón-
varpsforheimskun almennings.
Þetta eru að sönnu allt þættir
sem vert er að skoða. En þá er
eftir að meta það sem mestu
skiptir — bókmenntaframleiðsl-
una sjálfa.
Arni Bergmann
P.S.l siðasta pistli var óvenju
hraklega farið með tilvitnun I
þjóösögu i prentsmiðju — þar
var leikgerð Hússins eftir Guð-
mund Danielsson likt við „lang-
an graut” en á auðvitað að vera
langur gaur I litilli grýtu.