Þjóðviljinn - 22.03.1975, Page 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 22. marz 1975.
Daglegar þarfir lands-
manna veröa að ganga
fyrir á sviði orkumála
Frumvarp það, sem hér liggur
fyrir, er mikilvægt, bæði i sam-
bandi við horfur og stefnu i orku-
málum og eins hugmyndir okkar
um það, hvernig við nýtum orku-
lindir okkar til iðnaðarfram-
leiðslu um langa framtið, þegar
almennum þörfum þjóðfélagsins
hefur verið fullnægt. Lengi hefur
verið ljóst, að orka sú, sem við
eigum i vatnsföllum. okkar og
hverum, er ákaflega mikilvæg.
Þegar i upphafi þessarar aldar
urðum við varir við áhuga útlend-
inga á þessu sviði. beir ásældust
þegar á fyrstu áratugum þessar-
ar aldar vatnsréttindi hér á landi
og 1923 var svo komið, að útlend-
ingar höfðu ýmist keypt eða leigt
öll mikilvægustu fallvötn lands-
ins, þegar undan var skilinn hluti
landssjóðs og Reykjavikurborgar
i vatnsréttindum Sogsins.
Þetta var á þeim árum mikið
deilumál hér á þingi. Um það var
fjallað á þingum frá 1917—1923 I
hinum frægu fossadeilum. En
ar höfum verið fáir, fátækir og
smáir hefur þróunin á sviði orku-
mála verið ákaflega ör hér á ís-
landi. Um þetta kemur mér oft i
hug persónulegt dæmi. begar ég
var að alast upp I Hafnarfirði,
drengur og unglingur, kynntist ég
þar allmiklu eldri manni, sem
var þekktur hafnfirðingur og hét
Jóhannes Reykdal. Ég var oft að
sniglast i kringum hann á verk-
stæðinu, sem hann rak I Hafnar-
firði, og ég minnist á þetta vegna
þess, að það var Jóhannes Reyk-
dal, sem kom upp fyrstu rafvirkj-
un á íslandi, i Hafnarfirði 1904.
Svona ör hefur þessi þróun orðið,
að ég þekkti persónulega árum
saman manninn, sem kom upp
fyrstu vatnsvirkjun á íslandi. A
þessum tiltölulega stutta tima
hefur okkur þó tekist að ná þvi
marki, að raforkuframleiðsla á
mann er hérlendis einhver sú
hæsta i heimi. Ég hygg, að við sé-
um i 3.-4. sæti að þvi er varðar
orkuframleiðslu á einstakling.
staða Alusuisse nánast óviðráð-
anleg.
Þjóðhættulegur
samningur
Ég lýsti þvi á slnum tima, að ég
væri mjög andvigur þessum
samningum, sem gerðir voru við
Alusuisse. Og ástæður minar voru
i meginatriðum þessar:
Ég er algerlega andvigur þvi,
að útlendingar eigi atvinnurekst-
ur hérlendis. Það er að visu e.t.v.
ekki mikið hættuspil, þótt útlend-
ingar eigi eina slika verksmiðju,
en það var yfirlýst stefna við-
reisnarstjórnarinnar, að þetta
ætti aðeins að vera upphafið.
Einn af forystumönnum rikis-
stjórnarinnar, sem á sæti hér á
þingi, talaði i sjónvarpi um þá
hugsjón sina, að hér risu 20 ál-
bræðslur af svipaðri stærð. Og
það átti að fela útlendingum for-
munur mun halda áfram að vaxa,
þvi að allir eru sammála um það,
að orkuverð muni fara hækkandi
á ókomnum árum.
Þriðja atriðið, sem ég taldi al-
gerlega fráleitt I sambandi við
þennan samning var það, að
fyrirtækið var undanþegið is-
lenskri lögsögu. Deilumál, sem
upp komu á milli Islenska ríkisins
og þessa fyrirtækis, sem starfar á
Islandi, átti ekki að leggja fyrir
islenska dómstóla, heldur skyldi
fjallað um þau af erlendum gerð-
ardómi. Slik ákvæði eru að sjálf-
sögðu alger niðurlæging fyrir
hvert þjóðfélag og ósæmilegt að
fallast á þau.
1 fjórða lagi var svo það atriði,
að ekki var gengið frá neinum
mengunarvörnum I sambandi við
þennan iðnað. Reynslan hefur
sýnt, að enda þótt settar hafi ver-
ið reglugerðir og gefin fyrirmæli
af islenskum stjórnarvöldum slð-
an, þá hefur þetta fyrirtæki i eigu
þegar sérfræðingar Alþjóðabank-
ans komu hingað til að kanna
þessar hugmyndir, létu þeir i
ijós, að þeir teldu áformin um
samtengingu orkuveitusvæða og
um rafhitun húsa sérstaklega
skynsamlega.
Þegar tekið var að gera orku-
spár um hagnýtingu orkunnar frá
Sigöldu kom hins vegar I ljós, að
rafhitunarmarkaðurinn mundi
opnast tiltölulega hægt, eins og þá
var ástatt. Oliuverð var þá svo
lágt, að af þvi var enginn fjár-
hagslegur ávinningur, heldur
aukin útgjöld, að taka upp rafhit-
un i húsum, þar sem þegar hafði
verið komið upp oliuhitun. Hins
vegar var sparnaður og annað
hagræði af þvi að hafa rafhitun i
nýjum húsum, sem væru sérstak-
lega hönnuð fyrir slika hitun. Þvi
töldu sérfræðingar, að um all-
langt árabil tæki innlendi mark-
aðurinn ekki við orku Sigöldu-
virkjunar, ef hún tæki til starfa i
einum áfanga.
ÞESSAR BREYTINGAR HAFA VERIÐ GERÐAR UNION CARBIDE í HAG:
Eignarhlutur Tækniþekking Söluþóknun Tækniþjónusta Árlegur gróði
hækkar úr hækkar um hækkar um hækkar um hækkar um
35% í 45% 900.000 $ 783.000 $ 521.000 $ 2.102.000 $
þeim deilum lauk með þvi, að Al-
þingi ákvað að tryggja íslenska
rikinu virkjunarvaldiö, svo að hin
erlendu auðfélög gátu ekki hag-
nýtt eignarrétt sinn eða leigu-
mála. Margir merkir þingmenn
áttu aðild að þessari lausn mála,
en ég hygg, að sá sem einna harð-
ast beitti sér og hafði einna mest
áhrif, hafi verið Jón Þorláksson
og má það vera nokkurt ihug-
unarefni fyrir ýmsa þingmenn
Sjálfstæðisflokksins.
Ör þróun
Stundum hafa heyrst þær radd-
ir, að sú afstaða, sem islendingar
tóku á þessum árum, hafi veriö
röng. Arið 1919 sótti auðfélagið
Titan t.d. um leyfi til stórvirkjun-
ar i Þjórsá en þvi var hafnað.
Þegar ákveðið var að virkja við
Búrfell las ég margar greinar i
Morgunblaðinu þess efnis, að
þróunin hefði orðið önnur og betri
á Islandi, ef fallist hefði verið á
þessa beiðni Titans árið 1919. Þá
væru íslendingar betur settir,
þróunin hefði orðið örari en hún
hefur reynst. Hér er að sjálfsögðu
um algerlega fráleita afstöðu að
ræða. Ef farið hefði verið inn á
þessa braut, væri tsiand nú efna-
hagsleg nýlenda annarra þjóða.
Af þessu hafa norðmenn t.d.
mikla reynslu. Þeir gerðu sllka
samninga við ýmis fyrirtæki i
upphafi þessarar aldar og sumii
þessir samningar gilda enn og
munu gilda fram yfir næstu alda-
mót. Reynsla norðmanna af þeirh
er að sjálfsögðu orðin sú, að af
þessu hafa þeir haft ómælt efna-
hagslegt tjón.
Við skulum I þessu sambandi
einnig gera okkur ljóst, að þó
stundum sé sagt, að við islending-
Ný erlend innrás
Ég minntist áðan á það, að
vatnsréttindi hefðu verið látin af
hendi I upphafi þessarar aldar.
Þegar reistar voru skorður við
þvi, að þau yrðu hagnýtt, eignuð-
umst við þau aftur smátt og
smátt. Virkjunarréttindin i
Þjórsá voru þó ekki keypt fyrr en
eftir siðasta strið, svo lengi stóðu
þessi erlendu áhrif. Þeir erlendu
menn, sem vildu reisa hér stór
orkuver, ætluöu að tengja þau
orkufrekum iðnaði. Hugmyndin'
um að nýta raforku hér til orku-
freks iðnaðar hefur siðan oft verið
rædd og hún kemur upp sem
raunhæft viðfangsefni i tíð við-
reisnarstjórnarinnar um miðjan
siðasta áratug. Viðreisnarstjórn-
in var þá aö visu þeirrar skoðun-
ar, að Islendingar ættu að eiga
vatnsréttindi og orkuver, en hún
taldi, að eftirláta bæri erlendum
auðfélögum að nýta orkuna til
vöruframleiðslu. Alþingi sam-
þykkti á sínum tima einróma að
ráðast i stórvirkjun á Islenskan
mælikvarða við Búrfell. En við-
reisnarstjórnin hagnýtti þá heim-
ild til þess að taka upp samninga
við svissneska auðhringinn Alu-
suisse og tengja lánsumsóknir um
þessa virkjun við þá samninga.
Afleiðingin varð sú, að Alþjóða-
bankinn gerði það að skilyrði fyr-
ir lánveitingum til Búrfellsvirkj-
unar, að samið yrði við sviss-
neska auöhringinn. Ríkisstjórn
Islands komst I sjálfheldu af
þessum sökum, hún gat ekki
virkjað við Búrfell án þess að fá
lánin og lánin fékk hún ekki án
þess að semja við auðhringinn. í
þessari aðstöðu var samningsað-
staða Islensku rikisstjórnarinnar
að sjálfsögðu mjög erfið og að-
ustu á fleiri sviðum atvinnumála,
m.a. I léttum iðnaði. Aðildin að
EFTA var á sínum tima rökstudd
með þvi, að hún mundi auðvelda
islendingum að hleypa hér inn er-
lendum fyrirtækjum. Ég tel, að
stefna af þessu tagi sé hættuleg
efnahagslegu sjálfstæði islend-
inga. Ef verulegur hluti atvinnu-
lifsins er kominn i hendur útlend-
inga, þá erum við að flytja úr
landi efnahagslegt fullveldi okkar
og afhenda það öðrum.
í öðru lagi var ég andvlgur
samningum þeim, sem gerðir
voru við Alusuisse vegna þess að
raforkuverðiö, sem um var sam-
ið, var ákaflega lágt. Það var tvi-
mælalaust undir kostnaðarverði,
eins og mál stóðu þá, og siðan hef-
ur þessi skakki ennþá sannast
mjög greinilega vegna þess að við
Islendingar höfum orðið að leggja
i stórfelldan kostnað til að tryggja
rekstur orkuversins við Búrfell.
Við höfum orðið að ráðast I stór-
felld miðlunarmannvirki við Þór-
isvatn, við höfum orðið að leggja
nýja stofnlinu til Reykjavikur og
ekkert af þessu var reiknað inn i
hinn upphaflega tilkostnað. Auk
þess var um það samið, að þetta
afar lága raforkuverð ætti að
haldast óbreytt til ársins 1997,
hvernig svo sem orkuverð kynni
að breytast á alþjóðlegum mark-
aði. Dæmi um það, hversu óhag-
kvæmt þetta orkuverð er orðið
okkur islendingum er það, að á
árinu 1973 greiddi álbræðslan fyr-
ir alla raforku, sem hún notaði,
milli 300—400 milj. kr. Væri þessi
orka hins vegar verðlögð á sama
verði og nú er talað um i sam-
bandi við járnblendiverksmiðju,
ætti greiðslan að vera 1300—1400
milj. kr. Munurinn er hvorki
meira né minna en einn miljarð-
ur, eins og nú er ástatt. Þessi
útlendinga beitt öllum brögðum
'til þess að tregðast við að taka
upp óhjákvæmilegar mengunar-
varnir.
Ætlun viðreisnarstjórnarinnar
var sú að þessi stefna héldi á-
fram. Þegar Alþingi samþykkti á
sinum tima einróma heimíld til
tveggja virkjana i Tungnaá, við
Sigöldu og Hrauneyjarfoss, til-
kynnti rikisstjórnin, að hún
mundi einnig nota þessar heim-
ildir til þess að leyfa fleiri erlend-
um fyrirtækjum að hefja starf-
semi á Islandi. Þessi yfirlýsing
var endurtekin rétt fyrir kosning-
arnar 1971. Sagt var, að þetta^
væri forsenda þess, að hægt væri
að ráðast I virkjun; við fengjum
ekki lán til virkjunar án þess.og
við gætum ekki hagnýtt orkuna
án þess.
Árið 1971 féll viðreisnarstjórnin
og mynduð var vinstri stjórn. Eitt
fyrsta málið, sem kom til mln eft-
ir að mér var falið að gegna störf-
um iðnaðarráðherra, var tillaga
frá Landsvirkjunarstjórn um á-
kvörðun um virkjun við Sigöldu.
Ég lagði til við rikisstjórnina, að
þessi tillaga yrði samþykkt, en án
þess að hún væri á nokkurn hátt
tengd hugmyndum um orkufrek-
an iðnað. í staðinn lagði ég til, að
ákveðið yrði að tengja saman
Suðurland og Norðurland og lögð
yrði áhersla á að nýta Sigöldu
fyrst og fremst til þess að full-
nægja almennri eftirspurn og
leggja allt kapp á að nýta raforku
til húshitunar. Þessi tillaga min
var samþyl?kt af þáverandi rikis-
stjórn og tilkynnt Landsvirkjun.
Landsvirkjun gekk siðan frá á-
ætlunum sinum um virkjun Sig-
öldu á þessum forsendum og sótti
um lán til Alþjóðabankans og
fleiri aðila. Þessi lán fengust og
mér þótti það nokkuð fróðlegt, að
Orkufrekur iðnaður
í eigu íslendinga
Ég setti þá á laggirnar nefnd til
þess að kanna, hvort stofnun
orkufreks iðnaðar yrði hagkvæm
fyrir islendinga, til þess að nýta
þessa orku. Ég setti nefndinni á-
kveðnar og ófrávikjanlegar póli-
tiskar reglur og voru þær þessar i
meginatriðum:
1. Fyrirtækið yrði að vera is-
lenskt, verulegur meirihluti þess i
höndum íslenska rikisins og yfir-
ráð rikisstjórnarinnar afdráttar-
laus.
2. Fyrirtækið heyrði I einu og
öllu undir Islenska lögsögu. Starf-
semi þess og fjárreiður lytu is-
lenskum lögum og dómstólum,
þ.á m. auðvitað deilur við minni
hlutaaðila.
3. Fyrirtækið yrði i einu og öllu
að lúta Islenskum stöðlum um
mengunarvarnir. Yrðu þeir staðl-
ar settir af algerlega óháðum is-
lenskum aðilum, án samninga viö
einn eða neinn. Slikar mengunar-
varnir yrðu liður I hönnun verk-
smiðjunnar þegar I upphafi og
reiknaðar með I stofnkostnaði og
rekstrarkostnaði hennar.
4. Að þvi er varðar skatta og
alla aðstöðu yrði fyrirtækið eins
sett og önnur fyrirtæki i landinu.
5. Enginn hagnaður af rekstri
fyrirtækisins yrði fluttur úr landi
nema arður af hlutabréfum i eigu
erlendra aðiia.
6. Raforkusamningurinn fæli i
sér sjálfkrafa hækkanir I sam-
ræmi við hækkanir I öðrum lönd-
um og fullt vald Islendinga til
þess að breyta raforkuverði, ef ó-
væntar sveiflur yrðu.
7. Fyrirtækinu yrði tryggt sem
mest sjálfstætt svigrúm á al-
þjóöamarkaði með þvi að hugs-