Þjóðviljinn - 25.05.1975, Blaðsíða 24

MOÐVIUINN
Sunnudagur 25. mai 1975
Björn
Þorsteinsson
svarar
spurningunum:
Hver er
Lénharður?
Hver er
Eysteinn
úr Mörk?
Hver var Lénharður?
Hver var þessi Lénharður
sem Einar H. Kvaran
skrifaði um leikrit, gerði
að dönskum fógeta á
Bessastöðum, afbrota-
manni í embættismanna-
hópi sem íslenski
„höfðinginn" Torfi í Klofa
tók svo af lífi?
Viö báðum Björn Þorsteinsson,
sagnfræðing að svara tveimur
spurningum, þ.e. Hver var Lén-
harður? Og hver var Eysteinn úr
Mörk?
Nafnið Eysteinn Brandsson úr
Mörk er vel þekkt úr tslandssög-
unni, hans er getið sem krafta-
mannsins sem átján ára gamall
varði dyrnar að Hrauni i ölfusi
þegar Torfi i Klofa sótti að
bænum og lét drepa Lénharð þar.
Það var lika Eysteinn úr Mörk,
sem árið 1527 glimdi á Þing-
völlum fyrir hönd ögmundar
Pálssonar, Skálholtgbiskups, við
nöroienaing einn^ fulltrúa Jóns
Arasonar. Og vitanlega vann
Eysteinn þá viðureign, sagan
segir að hann hafi „slegið hansk-
ann úr höndum” Atla, manns
Jóns Arasonar, hlaupið siðan
undir hann og keyrt hann niður.
En gefum Birni Þorsteinssyni
orðið.
„....einhvers konar strand-
kafteinn"
„Lénharður? Hann hefur verið
einhvers konar standkafteinn,
Gunnar Eyjólfsson sem „Lén-
harður fógeti” — sem i leikriti
Einars H. Kvarans er látinn vera
danskur umboðsmaður, hæst-
ráðandi á islandi, en var I raun
þýskur óbótamaður.
sennilega þýskur, nafnið bendir
til þess, kannski Hamborgar-
maður, kaupmaður hugsanlega
eða umboðsmaður kaupmanna.
Eina heimildin sem getur um
Lénharð er rifrildi úr bréfi, bréf-
ræksni, eins konar dánartil-
kynning. t Islensku fornbréfa-
safni segir frá bréfi sem Stefán
Jónsson, Skálholtsbiskup, sendi
ættingja Lénharðs, ónafn-
greindum manni sem hér hefur
verið staddur, og i bréfinu fer
Stefán fram á 300 kýrverð í bætur
fyrir þann óskunda sem Lén-
Draugasaga myndskreytt
Nelson Gerard heitir ungur kanadamaður frá Manitoba, sem Lög-
berg-Heimskringla segir að dvelji nú á Islandi. Hann hefur gert mynd
þessa sem hér birtist viö Islenska draugasögu — heitir myndin Egill á
Hjálmsstöðum.
harður hefur gert hér á einu vori.
Hann hefur drepið mann, stolið
rekaviði af kirkjunni og stórmeitt
mann einn á páskadag.
Það er enginn sögulegur fótur
fyrir myndinni Lénharður fógeti,
ekkert annað en nafnið Lén-
harður og svo Eysteinn úr Mörk,
sem er reyndar gerður að um-
renningi. Nöfnin i myndinni eru
kunnug, ekkert annað.
Bréfið frá Stefáni biskupi til ætt-
ingja Lénharðs mun vera frá
1497, það sem öðru megin er á þvi
skinnblaði, en hinum megin er
bréfságrip Stefáns þar sem hann
fer fram á gjöld fyrir „stórbrota-
manninn sem greindur Lén-
harður var”. Hann er ekki
titlaður eitt eða neitt, enda ekki
danskur umboðsmaður. Hann er
útlendingur, ekki dani, kaup-
maður eða sjóræningi og biskup
vill fá 300 kýrverð ef Lénharður á
að fá leg i kirkjugarði.
Ribbaldaöld
A þessum tima er ribbaldaöld
mikil hér. Torfi i Klofa er ekkert
annað en ribbaldi, og erfitt að
gera einhvers konar landsföður
úr honum. Lénharður er svo i
samræmi við heimildina sem til
er um hann, ræksni, eða þýskur
rekabútur hér.
Eysteinn úr Mörk er hins vegar
söguleg persóna og til heimildir
um hann. Reyndar ekki samtima
heimildir, en Jón Egilsson, sem
var prestur á Hrepphólum,
skrifaði biskupaannála fyrir
Skálholtsbiskup eftir aldamótin
1600. Afi þessa Jóns, var Einar
prestur Ólafsson, sem var prestur
á Görðum á Álftanesi, fæddur
fyrir 1500 og var m.a. prestur
þeirra Bessastaðamanna, og
hann er heimildarmaður séra
Jóns Egilssonar.
f þessum biskupaannálum
segir frá Heklugosi árið 1510, Þá
er Eysteinn Brandsson bóndi á
Mörk á Landi, næsta bæ við
Klofa.
Þegar gosið brýst. út, flýr
Eysteinn, kona hans og annar
maður frá Mörk. Maðurinn lét
lifið i grjótfluginu, en Eysteinn
komst „barinn mjög og stirður”
að næsta bæ, en konan liföi af með
þvi að Eysteinn þakti hana þófum
og öðru og skildi hana eftir á flótt-
anum undir barði.
LÉNHARÐUR?
Þýskur rekadrumbur
Björn
ingur.
Þorstcinsson, sagnfræð-
úr ribbaldaflokki Lén-
harðs í ribbaldaf lokk
Torfa
Eysteinn kemur fyrst i söguna,
þegar hann er i flokki með Lén-
harði og ver dyrnar að Hrauni i
ölfusi fyrir mönnum Torfa. Torfa
þótti svo mikið til um manninn,
að hann tók hann i flokk sinn og
hefur sennilega sett hann niður i
Mörk þar sem hann bjó siðan.
Næst greinir frá honum þegar
hann barðist við norðlendinginn.
Þeir komu til þings fjölmennir,
ögmundur Skálholtsbiskup og
Jón Arason. Jón með 900 manna,
en ögmundur með 1300. Sagan
segir að góðir menn hafi gengið á
milli og það orðiö úr að einn úr
hvorum flokki flygjust á. Það er
nú reyndar ótrúlegt, að þeir hafi
sérstaklega verið að fljugast á
fyrir biskupana, en svona er sagt
frá þvi.
Torfi flogaveikur?
A einum stað segir frá þvi, að
Torfi i Klofa hafi verið á þingi. Þá
sjá menn hvar dökkur hnoðri
tekur sig upp inni á Skjaldbreið,
flýgur yfir Þingvelli og steypir
sér yfir Torfa. Við þetta fær hann
óskaplegt flog og urðu átta menn
að halda honum og var hann siðan
bundinn. Svo bað biskup fyrir
honum og söng messu og batnaði
honum við það.
Um viðureign Torfa og Lén-
harðs segir aðeins i biskupa-
annálum: „Torfi lét drepa á
Hrauni i ölfusi þann útlenda
mann er Lénharður hét. Hann
hafði sest með ránum að Arnar-
bæli og heitast við að drepa
Torfa”.
Ekkert danskt ofbeldi
Þvi er svo við að bæta, að hér
var á þessum tima engu dönsku
ofbeldi beitt eða lögregluliöi fyrr
en ögmundur var tekinn. Danir
réðu á þessum tima ekki við
Atlantshafið, þeir áttu engan
flota, þetta var hálfgerð sjó-
ræningjaöld. Danir þorðu varla
austur fyrir fjall og alls ekki
norður. íslenskir höföingjar
notuðu danska embættisvaldið
sjálfum sér til hagsbóta, gegn
hver öðrum á vixl.”
„...leitt hvernig þeir fóru
meö Eystein"
Sögufróðir menn hafa nokkrir
haft samband við blaðamann og
verið leiðir yfir þvi, hvernig farið
er frjálslega með söguna i mynd-
inni Lénharður fógeti.
Vitanlega er hverjum rit-
höfundi eða handritshöfundi
frjálst að semja skáldverk og
styðjast við eitt eða annaö úr
sögunni, t.d. mannanöfn og hag-
ræða siðan atburðum eftir
þörfum, eða eins og Björn Þor-
steinsson komst að orði: „Látum
það vera með Lénharð, en það
var leitt hvernig þeir fóru með
Eystein úr Mörk”.
Úrval íslenskra Ijóða
Fær bókmenntaverðlaun
Skáidkonan Maj-Lis Hoim-
berg, lektor við Helsingforshá-
skóla, hiaut nýlega bókmennta-
verðlaun finnska rikisins fyrir
ljóðaþýðingar. Sl. vetur kom út
eftirhana úrval islenskra ljóða i
sænskri þýðingu, en ljóð þessi
voru eftir Stein Steinarr, Jón úr
Vör, Hannes Pétursson og
Snorra Hjartarson. Maj-Lis
Holmberg dvaldist hér á landi
sl. sumar og las þá meðal ann-
ars úr ljóðaþýðingum sinum i
samkomusal Norræna hússins.
lummælum þeim, sem fylgdu
verðlaunaveitingunni, sagði
svo: I ljóðabókinni „Mellan fjall
och hav”, þar sem fjögur meðal
merkustu islenskra ljóðskálda
þessara tima eiga kvæði, hefur
Maj-Lis Holmberg túlkað nú-
tima islenska ljóðagerð af kunn-
áttu og alúð og með nákvæmni
og smekkvisi jafnframt nær-
færni og næmri kennd fyrir is-
lensku og sænsku skáldamáli.
Ljóðaúrval þetta er í heild mik-
ilvægt framlag til aukinnar
þekkingar á islenskum bók-
menntum, einangruðum tungu-
málsins vegna, en þær hafa frá
lokum siðari heimsstyrjaldar
lifað skeiö ólgu og endurnýjun-
ar. Verðlaunahafarnir, sem
hlutu rikisbókmenntaverðlaun-
in að þessu sinni voru 19
finnsku- og sænskumælandi rit-
höfundar og þýðendur, og fengu
3.000 mk hver.