Þjóðviljinn - 17.06.1975, Side 10

10 SiDA — ÞJÓÐVILJINN Þriftjudagur 17.jiínf 1975
Frá lýöveldishátiftinni á Þingvöllum 17. júnl 1944.
Rifjuö upp
ummæli
stjórnmála-
manna frá
árunum
1943-51
Lýöveldistónar og hinn
falski tónn hernámsins
Þegar líðin eru 31 ár frá
stofnun íslenska lýðveldis-
ins er ekki úr vegi að rif ja
litillega upp ýmis ummæli
er þá voru viðhöfð. 17. júní
1944 var dagur mikilla
heitstrenginga og ekki
vantaði að stór orð væru
notuð um ágæti sjálf-
stæðisbaráttunnar og ræð-
ur haldnar þrungnar þjóð-
ernistilfinningu. Um vell-
ina á Þingvöllum ómaði
lýðveldishátíðarljóð Huldu
/,Svo aldrei framar
Islands byggð
sé öðrum þjóðum háð."
En að loknum heit-
strengingunum rann upp
nýtt timabil í íslandssög-
unni ersegir frá samskipt-
um lítillar en sjálfstæðrar
þjóðar við hinn stóra heim.
Tími kalda stríðsins rann
upp og þá þótti ýmsum að
ekki væri viðeigandi að
rifja upp sjálfstæðisbar-
áttu kúgaðrar þjóðar og
skirskota til þjóðernistil-
finninga. Slikt tal var af-
greitt sem ungmenna-
f élagsrómantík eða
þjóðernisofstæki. í dag er
ekki úr vegi að bera saman
ummæli forystumanna
1944 og eftir það.
Á árunum 1941-44 þegar unnið
var að undirbúningi lýðveldis-
stofnunarinnar urðu nokkrar
deilur um það, hvernig standa
ætti að framkvæmdinni. Skiptust
menn i tvo hópa er nefndir voru
hraðskilnaðarmenn og lög-
skilnaðarmenn. í fyrrnefnda
hópnum voru einkum menn úr
röðum Sjálfstæðis- Framsóknar-
og Sósialistaflokki, en i hópi lög-
skilnaðarmanna voru einkum Al-
þýðuflokksmenn og ýmsir
menntamenn er stundað höfðu
nám i Kaupmannahöfn. Helsti
talsmaður siðarnefnda hópsins
var Gylfi b. Gislason, þá ungur
upprennandi stjórnmálamaður.
Lögskilnaðarmenn vildu helst
fresta lýðveldisstofnun þar til
hægt væri að sem ja við dani á lög-
formlegan hátt, þ.e. eftir að her-
námi Danmerkur lyki. Hrað-
skilnaðarmenn vildu hins vegar
ekki biða og 1943 varð samkomu-
lag milli fyrrgreindra þriggja
flokka að biða ekki lengur en til
17. júni 1944. Formaður Alþýðu-
flokksins Stefán Jóhann
Stefánsson vildi ekki að dag-
setningin færi inn i frumvarpið að
stjórnarskrá lýðveldisins og var
komið til móts við það formlega
en haldið fast við dagsetninguna
eftir sem áður.
Ari áður en lýðveldisstofnunin
fór fram á Þingvöllum var hald-
inn fundur þar og hélt Bjarni
Benediktsson, einn helsti tals-
maður hraðskilnaðarmanna,
ræðu þar sem hann brá upp skýrri
mynd af eðli sjálfstæðisbarátt-
unnar. Hann sagði m.a.:
,,Á síðustu timum eru sumir
menn farnir að kalla alla lifsbar-
áttu þjóðarinnar sjálfstæðisbar-
áttu hennar. Um þetta væri eigi
nema allt gott að segja, ef það
væri gert til að efla skilning þjóð-
arinnar á mikilvægi þessarar
baráttu, en i þess stað sýnist það
beinlinis gert til að villa þjóðinni
sýn. Draga hug hennar frá hinni
eiginlegu sjálfstæðisbaráttu, fá
hana til að trúa að stjórnskipulegt
sjálfstæði sé algert aukaatriði
sjálfstæðismálsins, heldur séu
það ailt önnur málefni, sem þar
hafi mesta þýðingu.
En hvert er þá hið rétta eðli
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar?
Hún er hliðstæð baráttu
ánauöugs manns fyrir að fá fullt
frelsi og mannréttindi. Sá, sem i
ánauð er, heldur lifi og limum,
þrátt fyrir ánauð sina. Hann
getur haft nóg að bita og brenna.
Og vel má vera, að hcnum liði allt
eins vel eða betur en sumum
frjálsum mönnum. Þrátt fyrir
það unir enginn, sem einhver
manndómur er i blóð borinn, þvi
að vera i ánauð. Hann finnur og
veit, aft ánauftin skerftir mann
gildi hans og er ósamboftin hverj
um mennskum manni.Honum er
og full ljóst, að þótt vel sé séð
fyrir öllum efnahagslegum þörf-
um hans, þá eru þó allar likur til,
að hann beri meira úr býtum, ef
hann er sjálfur eigandi starfsorku
sinnar, en ef annar ráðstafar
henni fyrst.og fremst sjálfum sér
til hags.”
Veturinn 1943-44 var mikið rætt
um sjálfstæðisbaráttuna á alþ.
og i fjölmiðlum. Um vorið 1944 fór
fram þjóðaratkvæðagreiðsla um
sambandsslit við Danmörk og
fullgiidingu stjórnarskrár lýð-
veldisins tslands. Kosningaúrsit-
in voru mjög eindregin 97-99%
greiddu atkvæði með skilnaði og
stjórnarskrá lýðveldisins. Mikill
þjóðernislegur áróður var hafður
i frámmi, rifjuð upp atvik úr
sjálfstæðisbaráttunni og kúgun
dana lýst. Ekki var laust við að
dagskrá útvarpsins væri upp full
af mergjum þjóðernislegum
áróðri.
A fæðingardegi Jóns
Sigurðssonar 17. júni hófst siðan
lýðveldishátiðin. Við skulum
gripa niður i ræðu forseta Sam-
einaðs þings, Gisla Sveinssonar,
er hann setti þingfund á Þingvöll-
um:
„Háttvirtu alþingismenn.Herra
rikisstjóri. Hæstvirt rikisstjórn.
Virðulegu gestir. tslendingar.
Hinu langþráða marki i baráttu
þessarar þjóðar fyrir stjórnmála-
frelsi er náð. Þjóðin er nú loks
komin heim með allt sitt, full-
valda og óháð. Stjórnmála-
viðskilnaður við erlent riki er
fullkomnaður. tslenskt lýðveldi
er sett á stofn. Endurheimt hið
forna frelsi....
...Hver siðmenntuð þjóð skal
sinum stjórnarháttum ráða. Um
það ber eigi lengur að efast. Is-
lendingar hafa nú að sjálfráðu
og trúir frumeðli þjóðar sinnar
valið einum rómi það stjórnar-
form, er þeir telja best hæfa
frjálsri þjóð i frjálsu landi, — lýð-
veldið. Nú er að gæta þess vel,
sem réttilega er aflað. Abyrgðin
er vor, og störfin kalla, störf, sem
oss ber að vinna sameinaöir og
með það eitt fyrir augum, sem i
sannleika veit til vegs og gengis
og blessunar landi og lýð. t dag
heitstrengir hin islenska þjóð að
varðveita frelsi og heiður ætt-
jarðarinnar með árvekni og
dyggð, og á þessum stað votta
fulltrúar hennar hinu unga lýð-
veldi fullkomna hollustu.
Til þess hjálpi oss Guð
Drottinn.”
Margar ræður voru fluttar á
Þingvöllum þennan merka dag og
lýðveldishátiðarkvæðin sungin.
En daginn eftir var hátið i
Reykjavik þar sem forsetinn
Sveinn Björnsson og formenn
stjórnmálaflokkanna héldu
ræður. Einar Olgeirsson for-
maður Sósialistaflokksins sagði
m.a.:
„Það kann að virðast glæfraspil
að skapa litla lýðveldið okkar
vopnlaust og varnarlaust i veröld
grárri fyrir járnum, — staðráðnir
i að tryggja raunhæft þjóðfrelsi
vört engu að siður. Við sköpum
þetta lýðveldi i trúnni á að sú
stund sé ekki fjarri að friðurinn,
mannréttindin og þjóðfrelsi sigri i
heiminum og tryggi smáþjóð sem
vorri réttinn til að lifa og þroskast
frjáls og farsæl.”
En það átti eftir að sýna sig, að
þetta litla lýðveldi átti eftir að
þurfa að verjast vaxandi er-
lendum ágangi. Réttu ári eftir að
lýðveldishátiðin var haldin fóru
bandarikjamenn fram á her-
stöðvar á tslandi til 99 ára.
Kaldastríðsrugl
Þegar bandarisk ásælni byrjaði
fyrir alvöru á ný, um mitt ár
1945, þá var þjóðernistilfinningin
og sú þjóðlega og sjálfstæða reisn
enn i islendingum, sem lýðveldis-
áriö hafði kynt undir, að ekki
var stætt á þvi fyrir stjórnmála-
leiðtoga að játast undir beiðni
bandarikjmanna. Hjáróma
raddir heyrðust þó enn. T.d.
skrifaði Visir mikið um að tsland
yrði að gera upp á milli austurs
og vesturs, þ.e. hvort við stæðum
með Norðurlöndum eða Vestur-
heimi og komst blaðið að þeirri
niðurstöðu að tsland tilheyrði hin-
um vesturheimska hluta.
En 1. des. voru á vegum
stúdenta haldnar skelleggar ræð-
ur, þar sem enn eimdi eftir af
anda sjálfstæðisbaráttunnar.
Gunnar Thoroddsen flutti þá
harðorða ræðu þar sem hann
sagði m.a. „aft til fulls geti þjóftin
ekki ráftift yfir landi sinu, nieðan
erlendur her cr I landinu.”
Sumari 1946 fóru fram alþingis-
kosningar. Ekkert fararsnið var
þá enn á bandariska hernum sem
komið hafði i strfðinu og vitað að
eftir kosningar myndi verða
knúið á um að hann fengi að vera
á einn eða annan hátt. En fram-
bjóðendur sóru að þeir myndu
aldrei samþykkja her hér á landi
á friðartimum. Alþýðuflokkurinn
gekk til kosninga undir kjör-
orðinu:
„Kjósiö á móti afsali
íslenskra landsréttinda".
Aðeins Jónas frá Hriflu lýsti þvi
yfir fyrir kosningar að hann vildi
áframhaldandi hersetu.
En eftir kosningar byrjar sá
kapituli tslandssögunnar sem
Halldór Laxness kallar i Atóm-
stöðinni „Að selja landið”, en
sögusvið þeirrar bókar er einmitt
þessir afdrifariku mánuðir i is-
lenskri stjórnmáiasögu, áður og
meðan verið er að gera Kefla-
vikursamninginn um dulbúð her-
nám.
Bandarikin koma siðan fram
sinu máli i nokkrum áföngum.
Fyrst Keflavikursamningurinn

/ ,..r ■' rs'íu’-r-: ■" ' -< • ■
OLAFUR R. EINARSSON TÓK SAMAN