Þjóðviljinn - 24.08.1975, Blaðsíða 16

16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. ágúst 1975
I
i
!
1
i'
I
[
I
i
i
f
i
i
i
i
i
i
i
í
i
.
i
i
i
i
>
f
i
i
i
i

Jónas Jónasson segir i
islenskum þjóðháttum:
„Hestahald hefur ætíð verið
mikið á Islandi, og má enda sjá
það á fornsögum vorum viða, að
menn lögðu mikla rækt við þá:
stóð höfðu menn vönduð, og
voru oft stóðhestar með
hryssum hafðir að vingjöfum,
enda voru stóðhestar til viga,
góðir reiðhestar og fylhross i
stóði kölluð metfé, og hélst það
enn fram á 18. öld. Reiðhesta
sina ólu ménn og að fornu á töðu
og hýstu á vetrum þau hrossin
sem mestþótti til koma, og gáfu
þeim: stundum sendu menn
jafnvel konungi islenska hesta
að gjöf. En þegar fram liðu
stundir, er svo að sjá, sem
minna hafi verið gert af
islenskum hestum en áður var
gert. t*ó er getið á siðari öldum
ágætra hesta, til dæmis hests
Daða Guðmundssonar i Snóks-
dal og Tólfdala-Brúns Jóns
biskups Vidalins o.m.fl.”
Á sömu lund og fjarlægðin
gerir fjöllin blá og mennina
mikla tiundar hún einnig afrek
hestsins, sem að verðleikum
hefur verið talinn styrkasti
förunautur islendingsins um
aldir, og það svo mjög að gagn-
semi hans er siður en svo ein um
hituna: viðhorf manna til hans
nálgast oft átrúnað, sem rekja
má til heiðins siðar. Væri vel ef
meðhöndlun hans hefði ætið
verið i réttu hlutfalli við traust
manna til þessa gæfa og þolgóða
dýrs. Það liggur i augum uppi
að afburðahross verða annáls-
verð með sama hætti og
afburðarmenn, en sýnilega hafa
sagnir um forna hesta vaxið i
augum siðari alda manna, i
sama mæli og fleiri fortiðar-
hillingar. Jónas frá Hrafnagili
bætir við: „Sögur fara af þvi,
að islenskir hestar hafi fyrrum
verið öllu stærri en þeir gerast
nú á dögum: voru til á 18, öld
hestar, sem alvanalegt var að
leggja á tvær mjöltunnur úr
'kaupstað. Alkunnugt er um hest
Flóvents gamla á Jórunnar-
stöðum á 18. öld, bleikan á lit, að
mæld voru 13 fet á milli skafla-
fara hans áEyjafjarðará er karl
þandi hann þar á isnum á
veturna. Flóvent var alkunnur
tamninga- og reiðmaður. Fjöldi
hesta féll i móðuharðindunum,
eins og kunnugt er, og er það
almælt, að siðan séu hestar
smærri, — kynið hafi úrræst við
það hrun, og má vel vera að svo
sé”.
ÞORSTEINN
FRÁ HAMRI
TÓK SAMAN
sem verið hefur á landinu, og
þorði enginn hinna að fara þar á
eftir honum. Af þvi dregur þessi
vegur nafn og heitir enn i dag
Skúlaskeið. Þegar Skúli kom
heim til sin féll hesturinn
dauður niður af þreytu og
mæði: gerði hann hestinum það
þá til virðingar að hann hélt
erfisdrykkju eftir hann og lét
taka gröf að kárnum og grafa
hann.”
1 ferðadagbók sinni 1792 segir
Sveinn Pálsson læknir um
Skúlaskeið:
„Skúlaskeið er hið versta
yfirferðar sakir stórgrýtisurða,
og liggur leiðin þar sumsstaðar
um brött einstigi Kleift væri þó
að ryðja þar veg, ef eitthvert
eftirlit væri haft með vegum”.
Þessi hugmynd Sveins Páls-
sonar varð að veruleika þegar
Bjarni Thorarensen skáld og
amtmaður hófst handa og lét
ryðja Skúlaskeið, en það fram-
ták varð hann að kosta á eigin
spýtur. Skúlaskeið er sam-
felldur fláki af illvigu stórgrýti
sem þótt hefur hæfa hestinum i
þjóðsögunni, þegar hann fórnar
lifinu fyrir lif Skúla sakamanns.
— Ekki vita menn söguleg rök
til þjóðsagnarinnar um Skúla-
skeið, en bent hefur verið á að
sagan, og þó einkum hið
alkunna kvæði Grims
Thomsens, minni á flótta
Tómasar Böðvarssonar frá
Vallalaugarþingi i Skagafirði á
öndverðri 17 öld, er hann slapp
þaðan þeysandi á hestbaki
undan sifjasökum, enda eru til
villusagnir sem telja hann hafa
sloppið af öxarárþingi.
(Isl. þjóðhættir, Þjóðsagnir
Magnúsar Bjarnasonar frá
Hnappavöllum, Þjóðsögur og
munnmæli Jóns Þorkelssonar,
Þjóðsögur Jóns Arnasonar,
Ferðabók Sveins Pálssonar,
o.fl.)
SKÚLASKEIÐ
skyldi lofa hestinum að drekka
og kvað visu:
Hafðu ráð min holl og trú,
ég held þau skaði þig ekki,
mörg fer stundin miður sú,
þó mæddur klárinn drekki.
Sakamaðurinn gjörði svo, og i
þvi sáu leitarmenn til þeirra, en
héldu þó að það væru einhverjir
aðrir en sakamaðurinn, þvi þeir
þóttust vita að hann mundi
halda óðfluga áfram, en þessir
voru kyrrir. Fóru þeir svo aðra
leið, en sakamaðurinn komst
undan.”
Frá sakamanni
og Kölska
1 næstu sogu er ekki allt
einleikið um reiðskjóta þann er
bjargar lifi sakamannsins:
hann er nykurgrár einsog
Sleipnir og sver sig i ætt við arf-
taka Óðins i þjóðtrúnni,
myrkrahöfðingjann sjálfan,
sem leggur raunar ráðin á I
þessari sögu.
„Kvöldið áður en af taka skyldi
sakamann nokkurn, sumir
segja á alþingi, hét hann á Satan
handa honum að hlaupa á, en
kölski lést svo mega fyrir hann
svara, að hann fengi ráðrúm til
að hlaupa á klárinn. Maður
þessi er sagt að héti Kálfur, og
lofaði hann kölska fyrir
lausnina, að hann mætti eiga
sig, ef hann fengi náð sér fyrir
annað alþingi, og varð það að
kaupi með þeim. Daginn eftir,
þegar aflifa átti manninn og á
aftökustaðinn var komið, hljóp
maður einn inn i mannþröngina,
alláhyggjufullur, með sprota i
hendi, eineygður i heklu siðri.
Hann kvað visu þessa svo skýrt,
að allir heyrðu:
Vinduteininn firðar fundu,
fór sú grein af vinduteini,
vinduteinn lét aldrei undan,
einatt hvein i vinduteini.
Varð sprotinn þá að vindu-
teini, og sveiflaði hinn ókunni
maður honum að mönnum:
varð mörgum við hverft og kom
hik á menn, og i þvi hljóp Kálfur
á gráan hest. Sáu hann aungvir
aðrir, en það var gandreið, og
þegar hvarf vinduteinsmaður.
En sagt er, að Kálfi kæmi undan
galdramaður nokkur fyrir
annað alþingi, og hefði kölski
hans ekki.”
öllum saman, að hún sé eftir
kölska, og segja sumri að hann
hafi fyrstur fundið upp þennan
bragarhátt, hrynhendu eða
Liljulag, sem kaliað er Þó segja
aðrir, að skufsi hafi sælst til að
yrkja visuna undir þessum
bragarhætti, af þvi að hann hafi
ekki viljað verða minni en
bróðir Eysteinn, höfundur Lilju,
enda mun kölski varla hafa haft
miklar mætur á þvi kvæði.”
Skúlaskeið
„Maður hét Skúli: hann var
dæmdur liflaus á alþingi, en gat
flúið þaðan. Elti hann þá mikill
sægur af fjandmönnum hans:
en hesturinn hans var svo góður
að hann varð langt á undan
þeim öllum. Hann reið upp Hof-
mannaflöt og Tröllaháls, til
Hallbjarnarvarða og norður á
Kaldadal. Þar nam hann litla
stund staðar, hellti vini af ferða-
pelanum sinum i steinþró og
kallaði þeim hæðnisorðum til
þeirra sem eltu hann að hann
vildi launa þeim með þessu svo
fjölmenna fylgd. Siðan hleypti
hann klárnum með flugaferð á
einhvern hinn illgrýttasta óveg
Sérstöku afrekshlutverki
gegnir hesturinn i islenskum
þjóðsögum þegar á baki hans
situr sekur maður: islenskir
sakamenn flýja gjarnan á hest-
baki og hafa samúðina með sér
fyrir tilstyrk reiðskjóta sinna.
Mörg fer stundin miður
en sú —
„Einu sinni flýði sakamaður
nokkur langan veg, og var hans
strax leitað i allar áttir. Kom
sakamaðurinn til vinar sins og
beiddi hann að fylgja sér. Vinur
hans gjörði svo, og er þeir komu
að læk nokkrum, ætlaði hest-
urinn, er sakamaðurinn reið,
að fara að drekka, en hann vildi
ekki lofa honum það, heldur
flýtti sér sem mest hann mátti.
— Vinur hans sagði að hann
að leysa sig frá aftöku. Dreymdi
hann þá, að kölski kæmi að sér
um nóttina og héti honum þvi að
koma honum undan lifláti, og að
hestur skyldi standa búinn til
Við þessa sögn Friðriks
Eggerz bætir Jón Þorkelsson
svofelldum orðum:
„Saga þessi mun að visu sögð
á ýmsa vegu, en um visuna ber