Þjóðviljinn - 30.11.1975, Blaðsíða 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 30. nóvember 1975.
Menningarhátio
i WINNIPEG
Einar Már Jónsson fór til Kanada i
haust i sambandi við vesturislenska
menningarhátið og ráðstefnu sem
þar var haldin i tilefni aldarafmælis
islensks landnáms þar vestra. Hér
fer á eftir einskonar inngangsgrein
eftir Einar um þetta ferðalag — en i
jólablaði Þjóðviljans munu birtast
greinar eftir Einar Má um nýlenduna
,,Nýja ísland”, um indjána og sam-
skipti við þá, um sérstæða atvinnu-
hætti vesturislendinga og svo um
vandamál og sérkenni vesturis-
lenskrar menningar.
Til er saga um enskan prófess-
or,sem keypti sér reiöhjól á gam-
als aldri og tók aö hjóla milli
heimilis sins og háskólans. Dag
einn sá nemandi hans til hans þar
sem hann var að bogra við að
blása út annað dékkið, og þótti
honum undarlegtaö prófessorinn
skyldi vera í óða önn að blása upp
afturdekk hjdlsins, sem var fullt
af lofti — þar sem það var greini-
lega framdekkið sem var tómt.
Benti hann prófessomum kurteis-
lega á þessi mistök, en hann svar-
aði undrandi: „Nú, ég hélt að það
væri samband á milli þeirra!”
Þessi saga rifjaðist upp fyrir
Peter Foote, islenskukennara við
Lundúnaháskóla, á mildum
haustdegi i Winnipeg, þegar hann
flutti þar erindi á ráðstefnu um
stöðu islenskrar menningar og is-
lensks þjóðernis i Vesturheimi og
þeirri spurningu skaut upp hvað
hægt væri aðkalla „islenskt þjóð-
erni” á slikum hálfum og hvað
tengdi saman menn af islenskum
uppruna eða með islenska mennt-
un viða um heim.
Hinn 12. október voru nefnilega
hundrað ár liðin frá þvi að fyrstu
islensku landnemarnir komu til
Winnipeg á leiðinni til þess land-
svæðis á vesturbakka Winni-
peg-vatns þar sem þeir hugðust
stofná sérstaka islenska nýlendu,
eða eins konar „Nýtt Island”.
Þetta var upphafið á alveg nýjum
kafla i sögu islendinga: tviskipt-
ingu þeirra i heimamenn og
„vestur-islendinga” og gróður-
setningu islenskrar menningar i
framandi jarðvegi — á marflöt-
um sléttum Manitoba innanum
indiána og elgsdýr. Þessa atburð-
ar var þvi minnst með menn-
ingarhátið Islands og Kanada,
sem fór fram i Winnipeg fyrstu
daga októbermánaðar og fjöl-
margir gestir að heiman sóttu,
þ.á m. biskup íslands og frú, sem
voru sérstaklega boöin, Karlakór
Reykjavikur, sem hélt söng-
skemmta^ir, og loks einnig
fréttamenn fjölmiðla. Það var
hinn kunni vestur-islenski læknir
dr. Paul Thorlakson, sem haföi
veg og vanda af undirbúningi há-
tiöarinnar.
Stærsti þáttur þessarar menn-
ingarhátíðar var ráðstefnan um
islenska menningu i fjölþjóða-
samfélagi, sem haldin var i nýrri
og glæsil. þinghöll „Winnipeg
Convention Centre”, dagana 3. og
4. október. Þar töluðu fjölmargir
viðkunnir fræðimenn, og má
nefna auk Peter Foote, Einar
Haugen prófessor i Harvard-há-
skóla, Arne Brekke, prófessor i
háskóla Norður Dakóta, David
Arnason bókmenntafræðing,
Albert Kristjanson félagsfræðing,
Guöbjart Gunnarsson og Harald
Bessason, sem er prófessor i is-
lensku við Manitoba-háskóla. Eitt
helsta viðfangsefni þessara
fræðimanna — þótt þeir fjölluðu
um það frá margvislegum sjón-
arhornúm — var að skilgreina
„islenskt þjóðerni” og stöðu þess
i hinu mikla mósaiki þjóðanna I
Kanada. Þeir gerðu þaö flestir
mjög fræðilega með flóknum skil-
greiningum, sem vöktu menn
a.m.k. alltaf til umhugsunar.
Dr. Albert Kristjanson, sem er
yfirmaður félagsfræðideildar
Manitoba-háskóla, lýsti þvi i fróð-
legri ræðu, sem hann hafði samið
ásamt John Matthiassyni mann-
fræðing, hvernig þjóðernistilfinn-
ingar hefðu þróast meðal vest-
ur-islendinga undanfarna ára-
tugi. Þeirhefðulengi verið skiptir
milli tveggja andstæðra tilfinn-
inga: löngunar til að varðveita
Dr. Paul Thorlaksson, frumkvöð-
u 11 menningarhátiöarinnar i
Winnipeg.
menningu sina og löngunar til að
aðlaga sig fullkomlega að nýju
þjóðfélagi. Þegar innflytjendur
lentu i slikri aðstöðu, áleit dr.
Albert að þróunin fylgdi oft fastá-
kveðnu mynstri: fyrsta kynslóðin
legði hart að sér að reyna að við-
halda menningu sinni, önnur kyn-
slóðin legði jafn hart að sér að
gleyma henni og falla inn I þjóðfé-
lagiö, þar sem hún byggi, en
þriðja kynslóðin vildi hins vegar
finna menningararfinn aftur og
það sem skapaði einingu þjóðar-
innar áður fyrr. Dr. Albert vildi
nú heimfæra þessa meginreglu
upp á þróun vestur-islendinga. Is-
lensku innfiytjendurnir voru upp-
haflega einangraðir I „Nýja ís-
landi”, þvi að aðrir landnemar
fluttustþangaðekki fyrr en siðar.
Þeir gátu þvi haldið menningu
sinni, og nefndi dr. Albert ýmis
atriði, fyrir utan málið, sem hann
taldi aö einkenndu hana sérstak-
lega: þaö var viss andleg hefö
(bókmenntir o.þ.h.) en lika þótt
undarlegt mætti virðast sundrung
og deilur (t.d. ofsafengnar trúar-
deilur lúterstrúarmanna og únit-
ara) sem félagsfræðingar nú á
dögum telja að eigi mikinn þátt i
að viðhalda þjóðareinkennum.
Svo taldi hann einnig islenskan
mat, klæðaburð og aðdáun á viss-
um þjóðhetjum, en þeirra fremst-
ur er e.t.v. Vilhjálmur Stefánsson
landkönnuður.
En eftir þvi sem árin liðu og
einangrunin minnkaði breyttist
þetta ástand að sögn dr. Alberts
Kristjansonar. Fyrir nokkrum
árum var svo komið að vestur-is-
lendingar vildu láta skipa sér i
sveit með þeim ibúum Kanada,
sem voru af engilsaxneskum upp-
runa, en alls ekki telja sig meðal
„þjóðarbrotanna” eins og
úkrainumanna o.fl. En á siðustu
árum hefur þetta aftur breyst, og
nú er komin upp ný þjóðernis-
meðvitund og vestur-islendingar
farnir að skilja að þeir eru sér-
stætt þjóðarbrot meðal ýmissa
annarra.
David Arnasonfjallaði um eina
hlið þessarar þróunar, stöðu vest-
ur-islenskra rithöfunda, en ekki
var það þó alveg ljóst hvernig
kenningar hans gætu samræmst
lögmáli dr. Alberts Kristjanson-
ar. Að sögn hans leit fyrsta kyn-
slóð vestur-islenskra rithöfunda á
sig sem islendinga og orti i is-
lenskum anda: þannig samdi
Þorsteinn Þ. Þorsteinsson lands-
lagslýsingar sem eiga litið skylt
við landslag á þeim stöðum, þar
sem hann sjálfur bjó. En næsta
kynslóðöðlaðistmeira sjálfstæði:
endurminningar 'vestur-islend-
inga um gamla landið voru tengd-
ar þvi timabili, þegar menn voru
aö flytjast burtþaðan, og sá timi
fyrntist óðum. Skáidin fylgdust
ekki með þeirri þróun nema að
''■kmörkuðu leyti og úr fjarska,
en I staðinn föru þeir að fjalla um
reynslu sina i nýja landinu. Merk-
astur rithöfunda úr hópi þessara
manna var að sögn Davids Arna-
sonar Guttormur J. Guttormsson,
en hins vegar taldi hann að
Stephan G. Stephansson væri al-
gerlega i sérflokki. David Arna-
son komst loks að þeirri niður-
stöðu að þessir menn væru ekki
aðeins islenskir rithöfundar,
heldur væru verk þeirra jafn-
framt islenskt framlag til
kanadiskrar menningar. Sem
kanadiskt skáld hefði Stephan G.
t.d. verið mjög óvenjuleg per-
sóna, þvi að verk hans lýstu vel
sérstöku timabili kanadiskrar
sögu, og skrif hans um heims-
styrjöldina hefðu verið áratug á
undan samtið hans. Haraldur
Bessason, sem fjallaði um is-
lenskukennslu i Manitoba, lagði
einnig áherslu á þetta sama at-
riði: islenskukennslan er engan
veginn greiði sem yfirvöld gera
einu þjóðarbroti, heldur framlag
vestur-islendinga til kanadiskrar
menningar.
En hvers eðlis var þá þjóðernis-
tilfinning þessa vestur-islenska
minnihlutahóps inni I miðju Kan-
ada? Þessi spurning lá alltaf i
loftinu, en sá einisem gerði veru-
lega tilraun til að svara henni,
var prófessor Einar Haugen frá
Harvard-háskóla, sem er sjálfur
vestur-norðmaður og heimsfræg-
ur sérfræðingur i tvityngi. Féllu
orð hans þannig að full ástæða er
til að gefa þeim mikinn gaum.
Einar Haugen byrjaði á þvi að
skilgreina enska orðið „ethni-
city” og greina það frá orðinu
„nationalism”. Reyndar hafa
bæði orðin verið þýdd á islensku
sem „þjóöerni” eða „þjóöernis-
stefna” og upprunaleg merking
er svipuð — munurinn er aðeins
sá, að seinna orðið er latneskt,
dregið af „natio”, en fyrra orðið
er dregið af griska orðinu
„eþnos”, og hafa bæði orðin svip-
aða merkingu og þýða „þjóð”. Að
sögn Haugens er orðið „ethni-
city” mjög nýtt af nálinni, og var
fyrst fariö aö nota það um 1950.
Þaö var þá tækniorð i félagsfræði
og þýddi „þjóðernislegur upp-
runi” innflytjenda i Ameriku, en
var þó ekki notað um indiána,
svertingja eða gyðinga. Smám
saman breyttist merkingin þó, og
var þá farið að nota orðið um
þjóðerni hvers kyns minnihluta-
hópa. 1 þeirri merkingu hefur
orðið breiðst út og verið tekiö upp
i öðrum málum.
Nú er erfitt að verjast þeirri
hugsun að „ethnicity” sé ein-
göngu niðrandi orð um þjóðerni
og haft um smáþjóðir af þvi einu
aö menn vilji setja þærskör lægra
enstórþjóðir og vilji þvi ekki nota
sama orð um hvort tveggja (á
sama hátt og ýmsir kalla tungu-
mál afrikumanna, indlána o.fl.
ekki mál, heldur „mállýskur”).
En Einar Haugen vildi þó telja að
„ethnicity” væri sérstakt fyrir-
bæri: þjóðernistilfinning minni-
hlutahóps, sem staðsetja mætti
einhvers staðar á óljósum punkti
milli ættrækni og þjóðernistilfinn-
ingar i eiginlegum skilningi
(nationalism). Einn mikilvægasti
þáttur þessarar tilfinningar væri
tungumálið og tryggðin við það,
og hefðu félagsfræðingar verið
seinir að skilja mikilvægi þess
fyrirbæris.
- Um þetta leyti voru vest-
ur-norðmenn að halda upp á 150
ára afmæli norsks landnáms i
Ameriku, og tók prófessor Haug-
Sigurður Björnsson óperusöngvari, sem var einsöngvari með
kórnum, Anna Áslaug Ragnarsdóttir, sem annaðist undirleik, og
Páll P. Pálsson stjórnandi.
Þegar islensku gestirnir komu til Mikleyjar var biskupinn af Is-
landi, herra Sigurbjörn Einarsson, beðinn um að skfra bátinn
„Islending”, sem verður notaður til skemmtisiglinga um eyjar
Winnipeg-vatns.
Vestur-Islenski málarinn Emile Waiters.