Þjóðviljinn - 21.01.1977, Blaðsíða 10

10 — SiÐA — ÞJÓDVILJINN FSstudagur 21. janiiar 1977.
Þorpið eftir Jón úr Vör var timamótaverk i islenskum bókmenntum. Þar lýsir hann I frjálsu ljóðformi æskuslóðum sinum á Patreksfirði og fólkinu sem þar bjó. Þessi mynd
sýnír vettvang bókarinnar, Vatneyri viö Patreksfjörð.
Ég þakka Jóni skáldi úr Vör allt
gamalt og gott sem vinnubróður
og félaga; jafnframt minnist ég
þeirra daga i æsku minni þegar
heill skógur kom gángandi og
gekk erinda nýstárlegra list-
bragða sem litt voru þá kynnt i
sveitum Islands. Jón úr Vör var
eitt af trjánum i þeim skógi; siðar
kynntist ég honum á hversdágs-
legum vettvángi, hljóðlátum
dreingskaparmanni meö skýra
drætti alþýðlegs uppruna sins; og
styrktur þeim megingjörðum
geingur hann enn sömu erinda
sem forðum I þeim garði þarsem
úngtfólk er sifellt að uppgötva og
skynja ljóðið. Um leið og ég óska
Jóni úr Vör allra heilla, lángar
mig lika að óska sem flestum
mönnum ánægju og aukinna
kynna af ljóðum hans, og drýpur i
þessari andrá niður I hugann
kvæöið Heimsmynd sem fjallar
um hinn einfalda góöa hversdags-
mann. Þar segir frá hinu eilifa
blóði byltingarinnar,
sem streymir frá kynslóö
til kynslóðar
og byltir sérhverri byltingu
eins og skófla i kálgarði
eins og sól og regn.
Ég bið Jóni úr Vör margra og
hamingjurlkra lífdaga.
Þorsteinn frá Hamri.
Söngur hjartans —
og hin kalda skynsemi.
Fáein orö um Jón úr Vör sextug-
an.
„Kveikur ljóðsins er söngur
hjartans, en þaö er hin kalda
skynsemi, sem gerir kvæðið að
þvi sköpunarverki, sem við köll-
um listaverk.” — Þannig komst
Jón úr Vör eitt sinn aö orði i
viðtali og liggur kannski i augum
uppi þegar búiö er aö segja þaö.
En með þessum oröum er Jón
ekki aðeins að lýsa frumþáttum
ljóðagerðar heldur má einnig
segja að hér birtist i einfaldleik
sinum þau andstæðu skaut sem
einkenna ljóðlist Jóns sjálfs:
Hæfileikinn til upprunalegrar
skynjunar og afstaða hins efa-
gjarna skynsemdarmanns.
Ljóð Jóns úr Vör eru sprottin úr
hversdagslifi manneskjunnar
eins og fiskurinn kemur úr sjón-
um, úr daglegu lifi fátæks fólks i
sjávarplássi. Hann er fæddur aö
Vatneyri við Patreksfjörð 21.
janúar 1917, sjöunda barn hjóna,
en ólst upp hjá Þórði Guðbjarts-
syni verkamanni og ólinu konu
hans, og fóstra sinum helgaði Jón
Þorpiði endanlegri gerð 1956. Jón
byrjaði snemma að yrkja, aðeins
tólf ára að aldri að eigin sögn, og
kveðst þá hafa ort mikið og ekki
getaö sloppið við þá áráttu siðan,
og um svipað leyti byr jar hann að
vinna á fiskireitum Vatneyrar.
Hann gekk I unglingaskóla á
Patreksfiröi veturinn eftir ferm-
ingu og 1933—35 var hann I Núps-
skóla i Dýrafirði, en haustið 1935
hvarf hann suður og stundaöi
nám i Námsflokkum Reykjavik-
ur. Hann komst þá fljótt i kynni
við Óiaf Jóhann Sigurðsson,
Kristin E. Andrésson, og ýmsa
róttæka rithöfunda. Um þessar
mundir varð bókaútgáfan Heims-
kringla til og Rauðir pennar hófu
göngu sina — og það var einmitt
þar sem fyrsta ljóð Jóns úr Vör
birtist á prenti: Sumardagur i
þorpinu. Og þetta einfalda ljóö
md heita sannur lagboði ljóða-
gerðar hans. Þar er brugöiö upp
fjölbreyttri mynd aí daglegri iöju
almúgafólks i sjávarplássi á
mildum sumardegi, en i siðasta
erindinu er á einfaldan hátt bent
á, að stundum kveði við annan
tón:
Já, þannig er lifið i
þorpum við sjóinn,
og þannig er fólksins ævisaga
um sólskinsbjarta sumarsins
daga.
—En svokemurveturmeð
frostiö og snjóinn.
Jón stóð á tvitugu þegar fyrsta
bók hans kom út i nóvember 1937,
Ég ber að dyrum.en hún seldist
reyndar upp á augabragöi. Þetta
var litið kver, aðeins 18 ljóö, ann-
ars vegar þorpskvæði og hins
vegar ljóð frá liðandi stund
borgarlifsins. Bókinni var ágæt-
lega tekið, og voru flestir á einu
máli um að hér færi ungt skáld
sem mikils væri af að vænta, og
mátti Jón þvi una harla vel
viðtökunum.
Vorið 1938 hélt Jón úr Vör til
Sviþjóðar til dvalar og náms. Um
veturinn namhanni skóia sænsku
alþýðusamtakanna i Brunnsvik,
en vorið eftir hlaut hann styrk til
Norræna lýðháskólans i Genf,
farandskóla sem starfaði mán-
aöarlangt i Sviþjóö, siöan I Sviss
og Frakklandi. Þaðan lá leiðin til
Danmérkur. Hafði Jón ætlaö sér
að hverfa aftur til Sviþjóöar, en
heimstyrjöldin olli þvi aö hann
kaus að halda heim þegar i stað.
Þegar heim kom fór Jón fljót-
lega að starfa við ÍJtvarpstiðindi
sem hann eignaðist siðan og vann
að um fjögurra ára skeiö. Og 1942
kom svo út önnur ljóðabók Jóns,
Stund milli striða. Var henni
heldur fálega tekið, þótti vist
fremur smá I sniöum. Þótti
mönnum sem skáldinu dveldist
að standa við þau fyrirheit er þeir
áður höföu fundið I fyrri bókinni.
Og þó ætti að mega greina tölu-
verðar framfarir I þessari bók:
fágaðri ljóðstil, hnitmiðaðra
form. 1 þessari bók er það þó
einkum siöasti hlutinn Heljarslóð
og lokaijóð fyrsta kaflans sem
mest gildi hafa, en það er sam-
nefnt bókinni og hljóðar svo:
Það ár, sem ég fæddist,
var friður saminn,
erfávisirmenn settu grið.
En áfram var haldiö
og barizt og barizt
og búið við vopnaðan frið.
Og vestur á f jörðum var
friönum slitið,
og fátækir daglaunamenn
börðust þar fyrir betri heimi
—og ber jast þar sumir enn.
Minævi eraðeins stund
millistriöa.
— Nú striða þeir enn. Ég bfð
og trúi á heiminn og
fegurð og frelsi
og friöinn — og þetta strið.
1 striðslok seldi Jón úr Vör
Otvarpstiðindi, hélt til Sviþjóðar
öðru sinni og bjó þar um tveggja
ára skeið. Rétt fyrir brottför
kvæntist hann Bryndisi
Krist jánsdóttur frá Nesi I
Fnjóskadal. Þessi sviþjóðarár
munu vera einitiminn á ævi Jóns
er hann helgaði sig eingöngu
skáldskap. Árangurinn lét ekki
heldur á sér standa, þvi árið eftir
(1946) kom Þorpið, timamdtabók
i sögu islenskrar ljóðiistar, enda
virtust fáir taka eftir henni.
Upphefö Jóns kom þvi að utan
eins og stundum hefur komið
fyrir áður. Það var ekki fyrr en
hiún kom út I sænskri þýðingu
(1957) og aukinni útgáfu (1956) að
hún hlaut verðuga viðurkenningu.
Sænskur ritdómari kallaði hana
„minnismerki islenskrar
örbirgðar” og það má tifsanns
vegar færa. Einnig má taka undir
þau orð Einars Braga i formála
fyrir 100 kvæðum Jóns (1967) að
Þorpiö sé öðrum þræði „passiu-
sálmar um plnu fátæklingsins á
krossi kreppunnar miklu”. Þorp-
ið er timamótaverk bæði að efni
og formi. Það er i rauninni sam-
felldur ljóöaflokkur þar sem
reynt er að bregða upp heildar-
mynd af lifi alþýðunnar I sjávar-
plássi kreppuáranna,gleöi þess og
sorg, reisn og niðurlægingu, af
einstakri, eðlilegri innlifunar-
hæfni. Jafnframt er bókin fyrsta
órimaða ljóðasafnið, þótt áður
hefðu birst ljóð i frjálsu formi. Og
þessi ljóð voru auðskilin hverjum
lesanda, kannski væru þau kölluð
„opin ljóö” nú. En að öðru leyti
eru þau næsta hefðbundin hvað
snertir t.d. myndamál og ljóðstil.
En þess ber að geta að þessi
þorpslýsing beinlinis krafðist
einfaldleika, hversdaglegra orða
sem þó bjuggu yfir dulmögnun
ljóðsins.
1947 fluttist Jón aftur heim frá
Sviþjóð, og 1951 sendi hannfrá sér
tvær ljóöabækur: Með hljóöstaf
og Með örvalausum boga. Sú
fyrrtalda geymir úrval ljóða er til
voru i handriti er Þorpið kom út
auk ljóða er áður höfðu birst i
tveimur fyrstu bókum hans, hún
bætir þvi ekki miklu við skáld-
mynd Jóns. Sú siðarnefnda er
yngri að gerö, en þó munu all-
mörg ljóðanna vera frá
svíþjóðarárum skáldsins. Þessi
ljóð eru að sinu leyti miklu sjálf-
hverfari en Þorpið. Og nú tekur
við niu ára þögn.
Arið 1954 gerðist Jón fombóka-
sali og gegndi þvi starfi um 8 ára
skeið. Hann hafði tekið sér búsetu
i Kópavogi fljótlega eftir
heimkomuna frá Sviþjóð og átti
mikinn þátt i stofnun lestrar-
félags þar, en haustið 1962 tók
hann við bókavarðarstöðu við
Bókasafn Kópavogs. Ariö 1960
kom út sjötta ljóðabók Jóns,
Vetrarmávar.Og leiðin frá Þorp-
inu til þessarar bókar er oröin
býsna löng, en reyndar jafnlöng
leið islensku þjóöarinnar frá
kreppuárum sjávarplássins til
atómsprengju, hersetu, fégræðgi,
sviksemi við sjálfstæði sitt. Og
við þessi yrkisefni má bæta við
vonbrigðum sósialistans með
ógnarstjórn stalinismans.
Kannski er það vegna málstað-
arins, en mér finnst mögnuðustu
ljóö þessarar bókar vera um
örkuml Islenska lýöveldisins, ljóð
eins og Þjóðhátið 1954 og A
fimmtán ára afmæli lýðveldis-
ins. Eöa leynist nokkrum beiskjan
i eftirfarandi erindi úr siðar-
nefnda ljóöinu:
Viða um lönd
gengur Kviöinn, forseti vor,
hokinn og beygir kné sin
titrandi við hallardyr
peninganna,
og gerir hendur sinar
að beiningaskálum.
Siðan hafa komið þrjár
ljóðabækur frá hendi Jóns:
Ma ur i ldaskógur (1965),
M jallhvitarkistan (1968) og
Vinarhús (1972). Sem geyma
dálitiö misjafnan, en oft fágaðan
og lýriskan skáldskap, auk
ágætra þýðinga á sænskum
nútimaljóðum. Um miklar breyt-
ingar frá fyrri bókum er ekki að
ræða, enda er skáldskapur Jóns
þá löngu orðinn fastmótaður.
1 þessari stuttu afmælisgrein
sem rituð er á skammri stund
milli starfa er einungis stiklað á
nokkrum helstu atriðum á skáld-
ferli Jóns úr Vör, til glöggvunar
og upprifjunar. Hér gefst ekkert
tóm til heildarmats á verkum
hans, Slikt verður að biða betri
tima og meira næðis. En i
upphafsljóði Þorpsins segir Jón:
Hvil þú væng þinn I ljóöi minu,
litill fugl á löngu flugi
frá morgni til kvölds.
Og það er satt: Það er oft gott
að hvila væng sinn i ljóði Jóns úr
Vör frá daglegu amstri. A þessum
timamótum I lifi hans hljóta allir
islenskir ljóöavinir að senda hon-
um árnaðar- og heillaóskir. Veri
hann ætið I vinarhúsi okkar. Megi
hann enn standa lengi „I fjörunni
/ við hið mikla haf sannleikans”.
Og istað geislafiskanna banvænu
vona ég að hafið sendi honum
fleiri ljóð úr sinni „harðlæstu
þögn”.
Njörður P. Njarðvik.
Jón úr Vör hefur i mörgu snúist
um dagana til að sjá sér og sinum
farborða, en þungamiðja i lifi
hans hefur ljóðlistin ævinlega
verið, allt frá þvi hann tók að
yrkja af kappi tólf ára gamall.
Ljóöabækur hans fylla brátt tug-
inn og bera vitni einbeitni og elju.
Hann hefur aldrei hvikað frá
ætlunarverki sinu, þó stundum
hafi liöið langt á milli bóka, og
ekki fengist við aörar greinar rit-
listar en ljóöagerö — ef frá eru
taldar hugvekjur i dagblöðum
endrum og eins ( hann hefur tekið
einkennilegu ástfóstri við Morg-
unblaðið á seinni árum).
Jón úr Vör hefur veriö nefndur
fyrsti og eini sósialrealisti is-
lenskrar ljóðlistar, sem má vel
rétt vera. Með „Þorpinu” færði
hann okkur að minnsta kosti
ákaflega nærfærna og raunsanna
lýsingu á kjörum aðþrengdrar al-
þýöu i Islensku sjávarplássi, og er
efamál að aörar bækur geymi
gleggri eöa skilmerkilegri skýrsl-
ur af þeim vettvangi en þetta litla
kver. Er það með öðru til marks
um hve gagnorö góð ljóðlist getur
verið, að i svo stuttum ljóðabálki
er isenn dregin upp heildarmynd
af lifinu I þorpinu og bruöið upp á-
sæknum og eftirminnilegum svip-
myndum af bernskuheimili
skáldsins og einkaheimili.
Jón úr Vör segir I ljóðinu
„Heimsmynd”:
Ég, hinn einfaldi góði
hversdagsmaöur,
sem rækta minn litla skika
kringum mitt litla hús,
trúi á hið eilifa blóð
byitingarinnar,
sem streymir frá kynslóð til
kynslóðar,
og byltir sérhverri byltingu,
eins og skófla i kálgaröi,
eins og sói og regn.