Þjóðviljinn - 26.09.1978, Síða 7

Þribjudagur 26. september 1978 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 7
var þungur. Þetta voru þeir
timar, þegar skáldalaun rýrn-
uðu frá ári til árs, og ólafur
varð sifellt að vinna önnur störf
til að geta haldið áfram að
skrifa. Heilsan tók að gefa sig,
eftir að hann hafði sent frá sér
nokkrar bækur til viðbótar, þar
á meðal framhald að sveitasög-
unni Fjallinu og draumnum,
mikla skáldsögu sem hann
nefndi Vorkalda jörð, einnig
Gangvirkið, þar sem hann sneri
sér aftur að borgarlifinu, nú
með reynslu þroskaðs höfundar
að baki. Það var árið 1955, að sú
bók kom fyrir almenningssjón-
ir, og siðan sendi Ólafur ekki frá
sér langa sögu fyrr en 1972,
Hreiöriö. Og þá varð hvellur.
Enn á ný fylltust menn gremju
og kvörtuðu sáran. Og nú átti
höfundur sér ekki lengur bróður
að baki, þar sem Þjóðviljinn
var. Enginn virtist lengur geta
skilið höfund sem var mótaður
af kreppuárunum og vissi hvað
„soðning og rúgbrauð” kostaði
áður fyrr. Nokkrum mönnum
blöskraöi þó svo mjög skrif rit-
dómaranna að þeir stungu niður
penna höfundi til varnar.
Dómarnir megnuðu þvi aöeins
að draga úr sölu bókarinnar um
hrið. Og Ólafur var ekki af baki
dottinn. Yfirleitt höfðu vinir
hans ekki gert ráð fyrir að hann
haslaði sér völl að ráði nema i
sagnagerð, þótt hann setti sam-
an ljóð og ljóð af hagleik, en nú
kom eftir hann ljóðabók sem
skipaði honum á bekk með
helstu ljóðskáldum þjóðarinnar.
Fyrir þessi ljóð hlaut hann bók-
menntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs fyrstur íslendinga, og var
sannarlega óvænt að hann
skyldi hljóta þau fyrir ljóö, en
ekki sagnagerð sem hafði verið
meginskerfur hans til islenskra
bókmennta.
Ég hafði bent á það i blaða-
grein, að Hreiðrið væri verðug
bók að leggja fyrir Norður-
landaráð', en auðvitað var þess
ekki að vænta að slikt gæti orð-
ið, eins og andróður menningar-
skriffinnanna var gegn bókinni.
Nú hefur hún hinsvegar verið
þýdd á önnur Norðurlandamál,
og kveður heldur betur viö ann-
an tón en hjá mörlandanum,
þegar bókin kom út. Hvarvetna
þykir hún merkileg og snilldar-
vel skrifuð.
Danir voru hissa að þekkja
ekki höfundinn, þegar hann
fékk verðlaunin, en með hverri
bók sem komið hefur út eftir
hann meðal frændþjóða okkar
siðan, þar sem verk hans voru
svo litið þekkt áður, hefur hann
aukið hróður sinn og sannfært
ritdómara og bókmenntamenn
þessara þjóða um að hann sé
fullgildur i heimsbókmenntun-
um. Það segir vissulega nokkra
sögu um norrænai samvinnu á
menningarsviðinu, að bækur
hans skuli hafa verið þýddar á
mörg fjarskyld tungumál áður
en þær voru þýddar á Norður-
löndum, og að til þess skuli hafa
þurft bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs. Hitt er
fagnaðarefni, að höfundurinn
skuli nú hafa hlotið verðskuld-
aða athygli og sýnt frændum
okkar fram á það, að enn séu
skrifaðargóðarbækurá Islandi.
Jón óskar
Sú var tiðin að fánar voru
dregnir hátt á stöng hinn 26.
september á afmælisdegi Ólafs
Jóhanns Sigurðssonar, i höfuð-
staðnum og viðar. — Þvi svo höfð-
ingjadjarfur gerðist þessi piltur á
sinni fyrstu heimsreisu, að
smeygja sér inn í veröldina ein-
mitt á afmæli kóngsins yfir öllu
danaveldi, Kristjáns hins tiunda,
sem hafði þá nýlega bætt heiti
vors lands við hinn langa
embættistitil sinn. Nú eru vist all-
ir þegnar danaveldis hættir að
flagga þennan dag.
En forðum daga, þegar við
gömlu vinirnir, Jón og ólafur,
löbbuðum um miðbæinn fór það
ekki framhjá okkur né öðrum að
26. september var merkisdagur.
Þá voru lika fleiri fánastengur i
miðbænum en nú eru.
Þegar manni er boðið rúm i
góðu dagblaði til að setja þar á
áberandi stað árnaðaróskir og
kveðjur á sextugsafmæli gamal-
gróins vinar, er vandi velboðnu
að neita. En ekki má hæla Ólafi
mikið. Það kynni honum að mis-
lika. Ekki væri heldur viðeigandi
að fara að snupra afmælisbarnið,
ef maður kynni að geta fundið aö
einhverju. Liklega kæmi honum
best, að ég færi að tala um eitt-
hvað annað en hann, eins og þeg-
ar menn skrifa mest um sjálfa sig
i ritdómum og eftirmælum. —
Einhverju sinni, þegar nýkomin
var út ein af hinum mörgu stóru
og vönduðu Kjarvalsbókum,
spurði einhver vinur meistarans
hann að þvi — hann var þá enn á
lifi —hvernig honum likaði bókin.
Hann svaraði: Eg er ekki farinn
að lita i hana. Er eitthvaö i henni
um mig?
— 0 —
Tveir montnustu menn á ts-
landi, var sagt um þá tvo menn
unga, sem hér eru helst til um-
ræðu, undirritaðan og Ólaf
Jóhann. Það var Kristinn E.
Andrésson, sem felldi þennan
dóm. Bætti raunar við: á götu.
Kannski hefur fleirum en
Kristni þótt þessir tveir ungu rit-
höfundar eða rithöfundaefni láta
sem þeir ættu nokkuð undir sér,
stórfrægir strax innan við tvitugt,
eða það hafa þeir liklega haldið
sjálfir. — Nú er ég að tala um
gamla daga, fyrir 40-45 árum. Þá
var landið helmingi fámennara
en nú og Reykjavik öll innan
marka Hringbrautar og Snorra-
brautar (sem þá hét raunar lika
Hringbraut). Þá vissu flestir ein-
hver deili á öllum.
Þegar fundum okkar Ólafs bar
fyrst saman hafði hann gefið út
tvær bækur — og var þó aðeins 17
ára. Ég hafði komið einu kvæði á
prent, var þó nærri tveimur árum
eldri. Hann varð þvi — miklu
virðingarmeiri maður — að stiga
fyrsta sporið til kynningarinnar.
Og alla tið siðan hef ég litið upp til
Ólafs og oft spurt hann ráða, og
það hafa fleiri en ég gert, þvi auk
þess að vera mikill smekkmaður
á skáldskap, er hann svo vel að
sér i islensku máii, að þar standa
honum fáir á sporöi, jafnvel þótt
meiri hafi pappira uppá lærdóm-
inn i þeirri grein.
En ég var að tala um gamla
daga, uppáhaldsumræðuefni
þeirra, sem farnir eru að fella af
ogkomnireru á raupsaldurinn. —
Já, þá var nú gaman að spóka sig
i miðbænum. Og þó ég væri sæmi-
lega kvikur á fæti i þá daga, var
Ólafur oftast nokkrum skrefum á
undan mér og þurfti að lita yfir
gleraugun til þess að vita hvort ég
væri þarna ennþá. Honum lá
nefnilega alltaf á. Þá var mikill
skáldskapur i verslunargluggun-
um — ekki aðeins i bókabúðunum,
— og mannlifið fjölbreytt og
forvitnilegt.
Tómas átti þá Reykjavik alla,
a.m.k. frá Bankastræti og vestur
á Seltjarnarnes, stóð stundum á
tröppum Landsbankans og horfði
yfir Austurstræti, þvi þá var hann
starfsmaður Hagstofunnar og
þurfti oft að bregða sér með góð-
borgurum yfir á Hótel Borg.
Steinn Steinarr réði rikjum á
Hressingarskálanum og kaffi-
stofunni i Alþýðuhúsinu. Villi frá
Skáholti varð að láta sér nægja
Hafnarstræti og Arnarhól fyrir
sig og sina fjölmennu hirð. — Við
Ólafur vorum bara efnilegir
strákar, himinlifandi glaðir ef við
fréttum af svo sem hálfri auka-
setningu, sem Sigurður Nordal og
Magnús Asgeirsson höfðu látið
falla okkur til viðurkenningar i
góðum mannfagnaði. A þeirri tið
voru andlegar samgönguleiðir
galopnar. Allt fréttist, lof sem
last, að visu stundum skrumskælt
og breytt, þá eins og nú. En auð-
vitað lögðu menn saman tvo og
tvo og trúðu svo þvi. sem kom sér
betur. Kristmann og Laxness
höfðu lika þó nokkurt álit á okkur
— einkum Ólafi, voru ekkert upp-
yfir það hafnir, þegar heimsfræg-
ir, að tala við grænjaxla.
Nei. Svona má ég ekki halda
áfram. — Hér á ekki að skrifa
sögu okkar ólafs. Ég ætla ekki
heldur að varpa öndinni og segja:
En hvað timinn hefur liðið. — Ef
við Ólafur höfum vitað af okkur i
æsku, held ég að það hafi fljótt
farið af. Eiga ekki allir ungir
menn, sem einhver töggur er i,
allan heiminn? — Ef ég ætti að
gefa þessum gamla félaga min-
um einhverja einkunn væri hún
helst sú, að minni yfirlætismann
hafi ég varla þekkt né hlédrægari.
Hann hefur ekki barið bumbur og
sagt: Hér kem ég. Hann passar
að þessu leyti illa i kram þeirrar
auglýsingaaldar sem okkar timi
er. ólafur er stórvandaöur mað-
ur, bæði einkalega og sem rit-
höfundur, allt verður aö vera
ekta, nákvæmt og ekta. —
Kannski hefur þessi alþýðlega
samviskusemi tafið nokkuð fyrir
opinberum frama haps. Starf rit-
höfundar, einkum þeirra sem allt
sitt eiga undir gengi sinu á þeim
eina vettvangi, hlýtur að nokkru
að verða kapphlaup við að ná
almennri hylli. Þar getur það orð-
ið þröskuldur á vegi manns, að
mega ekki vamm sitt vita i neinu.
Þar er varla nóg að vera, maður
verður helst að sýnast lika,
þegar það á við og ekki um stórt
að véla. Mikil stefnufesta, óhvik-
ull trúnaður er einkenni ólafs.
A tslandi verður ekki þverfótað
fyrir skáldum, meira að segja
góðskáldum. Ég gæti trúað, að
þrátt fyrir erfiðar aöstæður, sé
hvergi á byggðu bóli, — nema þá
kannski i Færeyjum —, eins mikil
samkeppni I þessum efnum og
einmitt hér. En hér er brauðið
naumt til skiptanna og skáldarig-
urinn landiægur.
Ólafur er ekki mikili bardaga-
maður. Hann hefur setið við
skrifborðið langan vinnudag,
frumsamið og þýtt — og lesið
prófarkir. Hann hefur átt þvi láni
að fagna að handrit hans hafa
ekki verið endursend frá forleggj-
ara, en þar hefur hann aldrei átt
fjársterka aðila að eða góða aug-
lýsingamenn. Kannski hefur hann
lika fengið að heyra það stundum,
eins og fleiri sem gert hafa til
sjálfssin miklar listrænar kröfur,
að það sé seintekinn gróöi að gefa
út bækur eftir slika höfunda.
En þótt peningagengi ólafs hafi
ekki verið i jöfnu hlutfalli við
vöndun og mikilvægi verka hans,
hefur hann alla tið frá fyrstu
skrefum á rithöfundarbrautinni
átt fjölmennan hóp aðdáenda,
bæöi hérlendis og lengra úti i
heiminum. Bækur hans hafa viða
verið þýddar erlendis. A Norður-
löndum var'hann þó ekki að verð-
leikum kunnur fyrr en hann hlaut
Norðurlandaverðlaunin 1976. —
Nú fyrst er vegur hans að opnast
til mikillar utanlands frægðar —
og um leið til aukinnar og
almennrar viðurkenningar á ts-
landi. Þvi fagna vinir hans, eink-
um vegna þess að hér kemur
frægð og frami á réttan stað, að
verðleikum, þótt fyrr hefði mátt
vera.
Hér er ekki stund né staður til
þess að fella dóma um verk Ólafs.
Þó get ég ekki stillt mig um að
nefna stilsnilld hans og mál-
fegurð, hárviðkvæma nákvæmni
hans á þvi sviði. Hvergi finnst
mér honum takast betur en
i lýsingum á börnum, ungling-
um og gömlu fólki. Þessir kost-
ir koma gleggst i ljós i smásög-
um hans og styttri skáldsög-
um að ógleymdum barnabók-
unum. — En þótt Ólafur sé
mikill frásagnarmeistari hefur
ljóðrænan alla stund verið rikur
þáttur i stil hans og töfrar máls-
ins hvarvetna glitrað eins og
samfellt viravirki. Þessara kosta
nýtur Ólafur nú hin seinni ár i
ljóðum sinum. — Góðar óskir
sendir hér gamall vinur, honum
og hans húsi á hátiðisdegi.
Jón úr Vör
Já, Ólafur minn Jóhann Sig-
urðsson.
Það eru ekki nema 46 ár siðan
ég kynntist þér berfættum i frá-
flakandi skyrtu, slettóttum úr
Torfalækjarmýrunum i ágúst-
mánuði 1932, þegar þú komst
með mjólkurbrúsann á morgn-
ana niður að Alftavatni, en ég
kom úr Þrastaskógi róandi yfir
Sogið á pramma, til þess að
sækja mjólkurdropann handa
fjölskyldu minni. Ég lenti ekki
viö neinn fjörustein. Þú varst
þar jafnan fyrir, óðst upp að
hné, kipptir i prammann og
dróst hann upp á gras. — Og
litlu siöar komstu um helgar
með blikandi box full af nýtind-
um berjum, stóðst við þjóðveg-
inn hjá Þrastarlundi og seldir
ávexti jarðarinnar. Þetta gekk
svo vel, að þú varðst svo efnað-
ur að þú gast keypt pappir og
fleira ritfanga.
Það einkenndi þig þá, að þú
varst fullur af atorku. Og þegar
einhverju jákvæðu verki var
lokiö, gaus upp úr þér hláturinn
og andlitsdrættirnir á hinni
drengjalegu ásjónu lýstu i senn
feginleik og fullnægju, enda var
engin þraut að vaða mýrarnar i
sliku skapi.
Þarna var vinur okkar, hinn
göfugi Aðalsteinn Sigmundsson.
Og það var árið eftir þessi
fyrstu kynni okkar, að þú sást i
fyrsta sinn nafnið þitt á prenti.
Það var i Sunnu, riti okkar
Aðalsteins, undir greininni
Þrastaskógur.
Litlu seinna varstu á hlaupum
i Reykjavik, sendisveinn Al-
þingis, með tösku undir hand-
leggnum, auðvitað úttroðna af
handritum. Og i bliðalogni
bæjarmollunnar sýndi gustur-
inn frá þér 6 til 8 vindstig.
Og svo komu yndislegu sög-
urnar, þinar Við Álftavatn. Og
við vorum aftur komnir um
sumarkvöld austur að álfta-
vatninu bláa með skrúðgrænum
höfðum i kring og rökkurbláma
yfir fjallahringnum I austur og
norður.
Og viö hittumst i Kaup-
mannahöfn um það bil sem
fyrstu stóru skáldsögurnar þin-
ar voru i deiglunni. Þú komst til
okkar á Slagelsegade 24, ásamt
góðvini þinum, Hermanni
Einarssyni, sem var að lesa
náttúrufræði. Þú leiddir mig til
vinar þins, meistara Jóns
Helgasonar. Og svo framvegis.
Seinna, — já, seinna varstu
aftur kominn á flug. Kannski
varþaðnæst, aðégsá þigleggja
að landi á amerikuskipi viö
hafnarbakkann i Reykjavik, er
þú varst að koma úr dvöl vestra,
og hafnarbakkinn var troöfullur
af fólki, til þess aö fagna vinum
og vandamönnum. Þú stóðst
fráneygur i mannþyrpingunni
við borðstokkinn. Og allt i einu
komst þú auga á ástina þina á
bakkanum. Ég sá ekki, hvað
margir féllu um koll, þegar þú
varst aö ryðjast gegnum mann-
þyrpinguna til hennar, en marg-
ir voru vitni að ástúðlegum
samfundum. Þarna var hún
Anna þin — sú eina Anna, sem
beiðþin meö hamingjuna i brosi
og fasi.
Ég ætla að minnast þeirra
daga, þegar við stóðum að þvi
aö stofna Félag byltingarsinn-
aðra rithöfunda, fyrsta rithöf-
undafélag Islands, ásamt mörg-
um góðum félögum. Af öllum
félögunum áttuð þið Jón úr Vör
mest i vændum. Framtiðina,
sem við sáum þá i hillingum,
höfum við nú i handarkrikan-
um. Þið voruð fullir af óróa,
eiginlega móðir af áhuga. Og
það hefur rætzt vel úr ykkur
báðum, þar sem þið eruð nú,
segjum rosknir og ráðsettir
menn, i fremstu röð samtiöar-
manna ykkar sem skáld. Þaö er
gaman aöhafa fylgst með ykkur
þennan feril.
Ég árna ykkur allri fjölskyld-
unni heilla á þessum degi,
sextugsafmæli þinu, Ólafur Jó-
hann.
Það var auðfundið fyrrum, að
þér lá talsvert á að komast
áfram. Og það er mál manna,
að þegar þú gengur núna kring-
um Tjörnina, komi enn kast-
hviður á vatnið. Veröi svo sem
lengst.
Gunnar M. Magnúss.
Skáld og ritsnillinga ber okk-
ur að hafa i heiðri hversdags og
gera okkur verk þeirra samlif
öllum stundum jafnt.
Það eru hins vegar örlög þess-
ara manna að verða opinber
eign sem framar öðru er vitnað
til á stundum mikillar gleði eða
þungrar sorgar. Þetta er einn
þátturinn i notagildi skáld-
skapar sem trauðla breytist.
Svo segir mér hugur aö Ólafur
Jóhann Sigurðsson sé öðrum
mönnum minna fenginn fyrir að
af honum sé gert stáss á tilli-
dögum, þó hefur það orðið hlut-
skipti hans að verða flestum
islenskum rithöfundum meiri
opinber frægöarmaður.
Þegar ritstjórn Þjóðviljans
minnti mig siðdegis á laugar-
daginn var á sextugsafmæli
hans i dag var ég þess næsta
varbúinn að syngja háan tenór
eöa djúpan bassa i þeim lofkór
sem skáldið verðskuldar á slik-
um degi. Hins minntist ég að ég
átti ólafi Jóhanni ógoldna þökk
fyrir gamla gjöf og fyrir þvi eru
þessar linur ritaðar.
Það var vist vorið 1935 að ég
var orðinn stautlæs og mér
barst afmælisgjöf frá afa min-
um og ömmu á Akureyri, dálitil
bók — Við Alftavatn.
Ég man þessa bók enn eins og
hefði ég fengið hana i hendur i
gær. Hvit forsiða kápunnar með
bláu letri, litil sporöskjumynd
af ungum, laglegum manni og
teikning Tryggva Magnússonar
af vordegi eilifðarinnar — Við
Alftavatn.
Næstu daga hvarf ég inn i
veröld þessarar bókar, las hana
einn og óstuddur, varð fulllæs og
uppliföi i fyrsta sinn á ævinni
töfra skáidskapar. Ég lék mér
með Torfastaðabörnunum,
sigldi á kistu, fór á skautum,
seldi ber og háði snjóboltastrið.
Ég felldi tár með höfundi yfir
örlögum Búkollu og grimmd
gæsaveiðimannsins.
Ég kom annar maður út úr
þessum heimi aftur og sá mina
eigin veröld nýjum augum: sá
mitt eigið álftavatn i fersku
ljósi, alla fuglana og dýrin og
umfram allt óþrjótandi mögu-
leika á að lifa upp ævintýr og
unað i þeim heimi sem ég
byggði.
Enga aðra bók hef ég siðan
lesið með sama hætti. Við Álfta-
vatn og veröld hennar er full-
komlega samsömuð tærustu og
einlægustu bernskuminningum
minum.
Fyrir þetta vil ég nú þakka
höfundi á þessum degi.
Það væri ónýtt efni i stuttri
afmælisgrein aö taka að telja
upp fyrir lesendum Þjóöviljans
æviatriöi Ólafs Jóhanns eða
skáldverk hans. Siikur fróðleik-
ur er hverjum manni tilkvæmur
i nokkrum handbókum og
uppsláttarritum um bókmenntir
og persónusögu samtiðarinnar.
öllum má lika án sliks lestrar
vera kunnugt að hann hefur frá
sextán ára aldri verið i röð list-
fengustu höfunda islenskra,
samið nokkuð jöfnum höndum
barnasögur, skáldsögur,
smásögur og ljóð.
Hitt mættu unnendur skáld-
skapar ólafs Jóhanns fremur
staldra við á þessum degi og
hugleiða, hvað hann hefur verið
að segja okkur i verkum sinum
og hvernig hann hefur tjáð
boðskap sinn.
Ef til vill hefur hlutskipti
þeirrar kynslóðar islenskra rit-
höfunda, sem ólafur Jóhann
heyrir til, verið eitt hið torveld-
asta á þessari öld.
Þeir fæddust inn i islenskt
samfélag þar sem enn stóðu að
mestu leyti óhögguð þau lifs-
gildi sem um aldir höfðu
skapast og dugað alþýðu manna
við þröng kjör. Þeir lifðu
heimskreppuna, harðnandi
stéttaátök og uppgang fasism-
ans á mótunartima unglingsár-
anna, þegar hin fornu gildi þrátt
fyrir allt voru enn vörn i hörðum
heimi. Fulltiða menn og mótað-
ir lifðu þeir ógn heimsstyrjald-
arinnar siðari og þá algjöru
kollvörpun samfélagsaðstæðna
og siðalögmála er sigldi i kjölfar
hennar á Islandi á fimmta ára-
tugnum. Sú umturnun var ekki
nema að litlu sprottin úr djúp-
um þjóðfélagsþróunar eða af
röklegri innri þörf heldur að
mestu til komin fyrir sakir ytri
atburða sem við réðum ekki
yfir.
Kynslóð Ólafs Jóhanns var
mótuð og þó enn móttækileg á
þessum umby ltingarárum
heimsstyrjaldar og kalda striðs.
Kjarnlægt þema i verkum
höfunda hennar er leitin að
nýrri fótfestu. Þeir horfa ekki
reiðir um öxl. Þeir horfa einatt
angurværir um öxl til veraldar
sem var. t þvi endurmati allra
gilda sem nýir timar krefjast
getur leit þeirra leitt i ýmsar
áttir. Standast gömul siðleg
gildi, erum við þess megnug að
leggja nýjan grunn verðmæta
eða lifum viö i ginnungagapi?
.Jafnframt er listræn og
bókmenntasöguleg staða þess-
arar kynslóðar sú að höfundarn-
ir ólust upp i veldi mikillar hefð-
ar raunsæilegrar frásagnarlist-
Framhald á 14. siðu