Þjóðviljinn - 24.12.1979, Blaðsíða 21

21
Jólablað Þjóðviljans 1979
T • r • A r
ljosio a
minningar-
kertunum
Framhald af 19. siðu.
Maðurinn með æxlið settist
upp.
„Þú setur fæturna af stað og
svo ganga þeir sjálfir. Þegar
maður er heima hjá sér gerir
maður það sem geðjast best, en
sé maður farinn að flakka, er
engin leið nema að halda áfram.
Til einnar borgarinnar i dag, til
annarrar á morgun. Viðstaða að
degi til hér, að nóttu næst. Hver
skiptir séraf sliku feröalagi? Mér
gekk vel að komast af áður.
Aldrei biður manns atvinnuleysi i
þeirri iðju sem ég kaus mér. Ég
kem frá Tsivkev, þar var ég graf-
ari. Þettaerenginnstórstaður,en
sá staður er ekki til I mannabyggð
að enginn deyi þar. Ég jarðaði
gamla og unga, íika limina á fá-
tækrahælunum. Það var hópur
manna sem átti aö annast greftr-
anir i' bæ þessum, en allir áttu
þeir annrikt að safna svinsburst-
um til að gera lír þeim bursta og
þetta keyptu þeir af bændunum.
Allt hlóðst á mig. Ég þvoði likin
og saumaði á þau likklæöin. Ég
átti heima i kofa andspænis kirkju
garðinum. Konan min veiktist.
Svo sá ég það að hún mundi ekki
lifa af. Ég jarðaði hana sjálfur.
,,1 fjörutiu ár höfðum við búið
saman eins og tvær dúfur. Og svo
dó hún allt i einu. Ég gróf hana
sjálfur. Fólkinu er illa við graf-
ara. A hann það skilið? Ekki
langaði mig til að gera nokkrum
manni mein. Min vegna mættu
allir lifa til eilifðar. Svona var nú
þetta. Þegar konan mín dö hlaut
ég að grafa hana sjálfur.”
„Það er haldið að kirkjugarðar
risi að nóttu til og dauöir menn
fariá stjá. Það er sagt að þessi og
þessi hafi sést afturgenginn, aö
lágir blossar hafi sést kvikna,
svipir á sveimi. Ég var grafari i
þrjátiu ár og sá aldrei neitt þess-
háttar. Ég gekk inn i samkundu-
húsið um hánótt, og engin rödd
kallaði á mig að koma að lestrar-
borðinu. Þegar maður deyr, verð
ur hann að engu. Og jafnvel þótt
lif sé eftir þetta lif, á likið i þvi
engan þátt. Hann er duft og aska.
likaminn að llfinu loknu.”
„Einusinni dó dkunnur maður I
bæ mlnum og likiö var skiliö eftir
I þvottastofunni og átti að vera
þar til morguns. Ég var þá látinn
vera á verði og átti ég aö kveikja
á tveimur kertum við höfðalagið
og syngja sálma. En hver endist
til aðsyngjasálma heila nótt. Mig
fór að syfja og ég lagðist á bekk-
inn og dottaði. Vindurinn stóð i
kertin og slökkti á þeim og þá var
ég aleinn i myrkrinu hjá likinu.
Éghafði gleymt að taka koddann
minn með mér en gat ekki farið
heim því það rigndi, og svo vildi
ég ekki vekja konuna mlna, svo
ég — fyrirgefið mér að ég skuli
segja frá því —svo ég tók likið og
lagði undir hankka mér. Svo vlst
er það sem ég er staddur hérna I
samkunduhúsinu, aðég segi þetta
satt.”
„Ég held fæstir hefðu þoraö
þetta,” sagði rauðhærði maður-
inn.
,,Ég hefði orðiö vitlaus af
hræðslu,” sagði betlarinn með
kálfslegu augun og stóra hausinn.
„Það er ekki svo auðvelt að
verða vitlaus af hræðslu. Ertu
hræddur við dauða gæs? Manns-
lik eru svo sem rétt eins og dauð
gæs.Til hvers heldurðu að verið
sé aö vaka yfir liki? Til þess að
mýsnar fari ekki i það.”
,,Sem sagt, mér vegnaði vel. En
þegarkonan min dó varð eitthvað
svo einmanalegt. Við áttum
engin börn. Hjúskaparmeglarinn
var oft að gera mér tilboð, en
hann athugði ekki að bláókunnug
kona getur ekki komið í stað
þeirrar sem maöur hefur verið
samvistum viö I fjörutiu ár. Sum-
um kann aö lukkast þetta, ekki
mér. Ég sttíð við gröfina hennar
margan dag og hafði aldrei af
henni augun. Hjúskaparmeglar-
inn sendi einu sinni eina heim til
min. Hann hélt hún mundi
hressa mig við, en þegar ég sá
hana taka kústinn crgætla að fara
aðsópa, varð mér óglatt og ég lét
hana fara. Eftir að ég varð ekkill
komst ég upp á lag með að sjóða
kartöflur með hýðinu. Ég réðst
jafnvel I að baka brauð á föstu-
dagsmorgnum. En nú haföi ég
ekki konuna mina til að tala við.
Engan. Já ég var einmana, en ég
átti sparifé. Af þvi gaf ég fátæk-
um. Ekkert borgar sig eins vel og
að hjálpa bágstöddum.”
II.
„Hvernig stóð þá á þvi að þú
fórst að flakka?” sagöi sá rauð-
hærði. „Hægan. Engan asa.
Ekki er flas til fagnaðar. Ég
sagði áðan að ekki þurfi að
óttast dauðan mann. En nú skal
ég segja ykkur sögu. Fyrir fjór-
um árum geisaði farsótt hérna
i landinu. A hverju ári koma um-
gangsveikindi sem drepa börn-
in. Þau falla eins og flugur
fyrir bólusótt, mislingum,
skarlatssótt, barnaveiki. Einu
sinni gróf ég átta á einum degi.
Það er ekki erfiðisverk að grafa
barnslik. Ekki þarf að sauma lik-
klæði, það nægir að vefja ltkið i
bómullarklút. Svo grefur maður
grunna holu, litla um sig, og búið
er. Likþvotturinn er litið verk
einnig. Jú mæðurnar gráta, þær
eru nú svona. En i þetta skipti
voru það fullorðnir sem veiktust,
þvi þaö var kólera sem var að
ganga. Sjúklingarnir fengu
krampa I fótleggina og voru
nuddaöir upp úr vinanda en það
gagnaði ekkineitt. Svo komu upp-
köst, niðurgangur, þetta eru al-
þekkt einkenni. Jafnvel bartsker-
inn sem reyndi að stunda þá
sjúku, veiktist lika og dó. Maður
inn sem átti aö sækja lækni til
Zamosc, fékk svæsna krampa á
leiðinni og skildi við um leið og
hann kom inn I krána. Já, engill
dauðans átti þá góðri uppskeru að
fagna.”
„Svo varð ég einn I verki þvl
hinir úr hópnum hræddust veik-
ina og afsögðu að koma aftur til
bæjarins. Ég náði i mállausan
mann og við gengum hús úr húsi i
leit að likum, og hvar sem við
fundum lík tókum við það þegar I
stað, þvi viðast hvar býr fólkið
allt I einu hverbergi og lifandi
menn geta ekki verið innan um
lik. Þetta voru kvalræðistimar.
Ég varð að þvo hvert llk og
sauma utan um þaö svo greftrun-
in varð að bíða næsta dags.
Þvottastofan var að verða troð-
full af líkum.Þegar oröið var álið-
ið kvölds kveikti ég á kertum og
fór að syngja sálma. Eina nóttina
hafði ég niullk,fimm karlmanns-
likog fjögur kvenmannsllk. Það
hékkí þvi að lfkin væru hulin und-
ir lökunum. Þegar farsótt geisar
fer allt úr skorðum.”
„Allir vitaað á þá sem deyja úr
kóleru kemur fáránlegur andlits-
svipur. Ég batt upp kjálkann á
nokkrum sem sýndust vera að
hlæja. Ein af konunum sýndist
vera að hljóöa. Hún hafði reyndar
hljóðar mikið meðan hún lifði.
Þegar maður er skilinn við fer
likið að kólna, en sá sem deyr úr
kóleru kólnar ekki. Ef snert er á
höfðinu finnst það vera heitt.
Flestar nætur festi ég litinn
blund, en þessa nótt kom inér ekki
dúr á auga.”
„Þaö er sagt aö grafari sé með-
aumkunarlaus. Ekki er það satt.
Ég fann mikið til með unglingun-
um. Sárast hélt ég vera fyrir þá
að missa af lifinu. Þaö var helli-
rigning úti. Og þó að þetta væri á
vetrarmánuðinum Cheshvan,
fylgdi hörkuþrumuveður, með
sifelldum leiftrum, eins og um
sumar væi. Himininn grét. Þess-
ar fáu grafir sem mér hafði unn-
ist timi til að grafa stóðu fullar af
vatninu.”
„Eitt at líkunum var af sautján
ára gamalli stúlku, dóttur skó-
smiðs. Og hún hafði verið trúlof-
uð. Faðir hennar, Zellig skósmið-
ur, hafði lengi gert við skó fyrir
mig. Hann átti þrjá sonu en hún
var augasteinninn hans, þvi hún
var einkadóttir. En heima hjá
honum voru allir veikir, svo ekki
var hægt að hafa llkið lengur
heima. Aður en ég fór með hana
kitlaði ég hana á nefinu með f jöð-
ur, en hún bragðaði ekki. Ég
greiddi yfirhana poka tþvottstof-
unni. Hún var rjóð 1 kinnum, en
svo sem ég hef sagt er ekkert að
marka það, þvi að roði hverfur
ekki af vanga þess sem deyr úr
kóleru. Faðir vor á himnum,
hugsaðiég, eiga þau þetta skilið?
Foreldrar eirra fengu að njóta
þeirra I nokkur ár, og áður en
varir er svo öllu lokið.
„Meðan ég var að syngja sálm,
sýndist mér eitthvað kvika undir
pokanunv, sem huldi líkið. Þetta
endurtók sig meöan ég var að
syngja næsta sálm. Ykkur hérna
mun vera fariö að skiljast að ég
læt mér ekki allt fyrir brjósti
brenna,en nú rann mér kalt vatn
milli skinns og hörunds. Ég
giskaöi á að mús eða skúnkur
hefði komist undir pokann. En þá
datt hann á gólfið. Llkið lyfti
höfði. Ég heyrði hana stynja:
„Vatn, vatn!” Þaö var nákvæm-
lega þetta sem hún sagði.”
,,NU skil ég best hvillkt flón ég
var, hUn var sem sé lifandi.
Dauðan mann þyrstir ekki . HUn
hlýtur að hafa verið i því ástandi
sem kallaö er dauðadá. En ég
varðsvo hræddur að ég þaut Ut úr
þvottastofunni hrópandi á hjálp.
Ég hljóp svo hratt að við sjálft lá
að ég fótbryti mig. Ég kallaði og
kallaði en enginn heyrði til min.
Kirkjugaröurinn var langa leið
frá bænum. og regnið helltist nið-
ur. Éghrópaði „Heyrðu , Israel”
og hvaö annað sem mér datt i
hug. Svona hljóp ég kallandi yfir
að Utjaðri bæjarins, en enginn
þorði að opna þegar ég barði á
gluggahlerana. Ég held að allir
hafi haldið að ég væri geggjaður.
Loksins komu tveir slátrar og fá-
einir vagnstjórar og fylgdu mér
yfir til likhUssins, með skriðljós i
hendi. Þeir voru að skopast að
mér alla leiðina. „Getz” sögðu
þeir, ,,ég heiti Getz,” þU skalt
skammast þin. Þú hefur séð of-
sjónir af hræðslu. „Þeir voru
reyndar hræddir sjálfir þó þeir
töluðusvona. Það rignir svo ákaft
þarna sem ág átti heima, að flóir
út Ur hverju ræsi. Við óðum i
þessuskolpi uppaðhnjám. Þegar
skæö farsótt gengur er betra að
varast vosbúö. Viö urðum gegn-
drepa.”
Þegar við komum inn i
þvottahúsiö sáum viö hvar stúlk-
an lá á börunum, óhulin og rétti
frá sér báöar hendur. Þeir reyndu
að nudda hana, hrista hana, blása
á hana. Ekkert lifsmark. Þá fóru
þeir að snupra mig og skamma.
Slátrari er ævinlega sjálfum sér
likur. Ég sór og sárt við lagði að
ofan á hana hefði verið breiddur
poki, en hann hefði dottið þegar
hún reyndi að standa upp, en þeir
sögðu að þetta heföi veriö mis-
sýning. Einn sagði aö ég hefði séð
ofsjón, annar að ég heföi séð svip,
þriðji að mig hefði dreymt, og
fleira færðu þeir til.Afþessu varð
ég hálfpartinn svona heimóttar-
legur. En það var enginn tlmi til
aö þrefa um þetta lengur, þvi
þeim lá á aö komast heim. Ég
setti fætur og handleggi stúlkunn-
ar i réttar skorður, breiddi ofan á
hana og fór aftur að syngja
sálma. En nú var mér brugöiö.
Hjartaö lamdist i brjóstinu. Ég
svolgraöi svolítið af vodka Ur
flösku sem þarna var, og ekki
batnaði mér neitt að þvl. Ég
horfði á sálmatextana með öðru
auga, meö hinu gat ég gætur að
likinu. Fyrst svona nokkuö gat átt
sér staö, hvað mundi þá ekki geta
komiö fyrir? Ég hafði eldspýtna-
stokk á mér og vissi að mér
mundi ekki vera um að sitja i
myrkrinu þó ekki væri nema ör-
stutta stund. Feginn var ég þegar
fór aö birta.
Ég gleymdi að geta þess að við
vöruöumst að segja foreldrum
stúlkunnar frá þessu, þvl vita
þóttumst við að þeim yrðu um
það. Og hver veit nema hægt hefði
verið að bjarga henni. Nú var það
um seinan. Daginn eftir bjó ég
mig út að fara burt, en ég komst
ekki, þvi olli farsóttin. Mér var
orðið þvert um geö að vaka yfir
likum, og fékk mann til aö gera
það fyrir mig. Það var mállausi
maöurinn. Reyndar svaf hann
allan tlmann sem hann var hjá
mér, en hann var lifandi maður.
Hver gröf sem ég gróf, hvert llk
sem ég þvoði var mér til ama.
Aldrei hvarf mér úr minni llkiö
sem réttist upp og hvislaöi:
„Vatn, vatn!” Hún kom I hvern
minn draum. Mér datt margt i
hug. Margt er manni hulið. Gæti
ekki skeö að annað eins hefði
komið fyrir áður? Gæti ekki skeð
að einhver af líkunum sem ég
gróf heföi vaknað til llfs i kist-
unni? Ég sá eftir aö hafa jarðað
konuna mlna daginn sem hún dó.
Aldrei fyrr hafði ég hræðst að llta
framan i lik. Það er sagt að sá
sem horfir á dauðan mann gleymi
öllu ööru. En hvað vissi ég? Ekk-
ert. En eftir þetta leit ég aldrei
framan I lik sem komið var með.
Mér fannst hver dauöur maður
vera aö reyna að gefa mér merki,
reyna að segja eitthvaö, en geta
ekkert sagt. Það hvein og ýldi i
vetrarvindinum fyrir utan eins og
i sjö galdrakonum sem hafa hengt
sig sjálfar. Ég var orðinn einsam-
all þvi mállausi maðurinn vildi
ekki vera lengur. En ekki er hægt
að hlaupast af þeim verði sem
manni hefur verið trúað fyrir.
Þegar ég var háttaður, lá ég vak-
andi og bylti mér en gat ekki sofn-
að.
Eina nóttina þótti mér llkt sem
klórað væri viö eyrað á mér, ekki
að utan, heldur að innan. Ég
vaknaði og heyrði málróm konu
minnar. Hún hvislaöi: „Getz!”
Mig hlýtur að hafa dreymt þetta
þvi framliönir menn segja ekki
neitt. En eyra manns nemur
fleira en ætla mætti. Ég get þolað
hverja þjáningu, en ekki kitlur I
eyra. Náið er eyra heilanum, það
vitið þig. Það var komið lógn. Og
nú skal ég segja ykkur nokkuð.
Ég kveikti á kerti og klæddi mig.
Ég fyllti poka af nærfötum, yfir-
höfn og brauöhleif, og fór á burt
einsamall út i náttmyrkrið, án
þess að gera viðvart. Bærinn
skuldaði mér mánaðarkaup, en
það skipti mig engu. Ég kvaddi
ekki einusinni gröf konunnar
minnar, sem sem ætla hefði þó
mátt. Ég hvarf frá þessu öllu og
fór.”
„Peningalaus?”
„Ég átti fáeinar rúblur I poka.”
„Varstu hræddur?”
„Ekki hræddur, heldur eirðar-
laus. Ég var að hugsa um að
verða kaupmaður, en einjivern-
veginn var það svo aö ég gát ekki
fest hugann viö það. Hve mikils
þarfnast maður til að draga fram
lifið? Brauðsneiö og glas af vatni,
það nægir. Fólkið er gott við
mig.”
„En þá eyrað? Er konan þfn
enn að kalla á þig?”
„Það kallar enginn á mig. Ég
er með bómull I eyrunum.”
„Þvi þá það?”
„Svo ekki komist kuldi inn i
þau. Ekkert annað.”
Betlararnir þögðu. Ekkert
heyrðist nema snarkiö i eldinum.
Sá sem fyrstu rauf þögnina, var
höfuöstóri maðurinn.
„Ef þetta heföi komið fyrir mig
hefði ég dottið niöur dauður.”
„Ekki veröur ófeigum I hel
komið.”
„Ætli þetta hafi annars ekki
verið konan þin?”
„Þaö skyldi nú vera að þú værir
sjálfur rabbiinn frá Ljúblln,”
svaraði grafarinn.
„Liklega hefur hún viljaö segja
þér eitthvaö,” sagði sá rauð-
hærði.
„Hvað ætli hún hafi svo sem
viljaö segja mér? Ég fékk mér
aldrei aöra i staðinn fyrir hana.”
Litla kertið fór aö blakta og svo
dó á þvi. Þaö dimmdi um leið I
lestrarstofunni. Lykt af tólg og
brunnum kveik barst um loftiö
frá austurveggnum. Þaö voru
hljóðir og hæglátir menn sem
lögðust. til svefns á bekkjunum.