Þjóðviljinn - 23.07.1980, Síða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJJNN Miövikudagur 23. júll, 1980
Viö Tröllkonuhlaup.en I þeim leiöangri freddi Þorleifur Einarsson feröafólkiö um
Heklu og Hekluelda.
Griliinu var haganlega fyrir komiö og
kræsingar steiktar I bliðunni.
Siguröur Blöndal flytur herhvöt sina um nýjan
búning handa fjailkonunni.
Mál er að linni þjóðsögunni um óspillta, islenska náttúru:
Tryggvi Sigurbjarnarson aöalfararstjóri
útdeilir vinningurn i happdrættinu.
Andrea Jónsdóttir tekur hér viö sólstól.
55
„Island er íklætt tötrum
Rœða Sigurðar Blöndals skógrœktarstjóra i sumarferð Alþýðubandalagsins i Reykjavík 1980
Fáninn rekinn niöur I islenska jörö.
Góöir félagar!
Viö erum stödd i dag á staö
mikillar sögu bæöi lands og
þjóöar. Óviöa hafa mikil örlög i
þessari tviþættu sögu tvinnast
saman meö eins áhrifarikum
hætti. Óviöa sjást þess önnur eins
merki, hvernig lif landsins stenst
holskeflur eyöingar, en einnig
þess, þegar lifiö veröur aö lúta I
lægra haldi.
örlagavaldurinn i þessum dal
hefur veriö þaö eldspúandi fjall
Hekla, sem gnæfir hér yfir i tign
sinni.
Fjall þetta, sem i fornum ritum
var kallaö Heklufell eöa Heklu-
fjall, bar nafn Islands viöar um
heim en nokkurt annaö fyrirbæri.
Snemma á öldum var fariö aö
skrifa um þaö i bókum á fjarlæg-
um löndum.
Um 1180 samdi munkur aö
nafni Herbert, þá kapelán i
klaustrinu Clairvaux, en siöar
erkibiskup á Sardiniu, rit mikiö
er nefndist: „Bók um undur”.
Þar er kafli „llm hiö islenska hel-
viti”, — eöa „De inferno
Hyslandie” eins og þaö hét á
latinunni. 1 þessum kafla úir og
grúir af gullkornum.
Tröllauknir
eldstólpar
Ég má til meö aö leyfa ykkur aö
heyra nokkur þeirra, af þvl aö viö
erum stödd næstum á barmi
þessa helvitis. — „Noröur I heimi
er vitaö um stóra eyju, sem kölluö
er Island (Hyslandia) og tekiö
hefir kristna trú. A henni er fjall
nokkurt bratt og geysimikiö, sem
tekur yfir mikinn hluta landsins,
en undir þvi telja ibúarnir, aö sé
hiö mesta víti. Fjall þetta er allt
fullt af hellum og holt aö innan
brennur allt og spýr logum, og
stendur I sifelldu eldsbáli, sem
læsir sig inn og eyöir fjalliö aö
utan og innan allt niöur aö rótum
og jafnvel út fyrir fjallsræt-
urnar...
— Innan i þessari hræðilegu
fjallsgjá er þvllikur eldsbruni aö
margfaldir og tröllauknir eld-
stólpar risa hvarvetna upp og ná
allt upp I skýin, og þegar þeir
hniga aftur risa ávallt aörir I
staöinn, eins og þegar ofsi æöandi
báls þeytir upp eimyrju og
gleympir hana á vixl, svo aö
himinninn viröist standa þarna i
björtu báli. Ennfremur sjást
standa út úr eldhnöttum þessum
björg á stærö viö fjöll, sem ofsi
eldsins hefir tætt upp úr innyflum
dikisins og þeytt af miklu afli upp
i loftiö, en af þyngd sinni steypast
þau aftur niöur I undirdjúpin”.
Þetta eru aöeins glefsur úr
hinni ógnvekjandi lýsingu Her
berts munks á hinu Islenska hel-
vlti.
/ Ijósum logum
Saxi hinn fróöi, sagnaritarinn
danski, skráöi i riti sinu „Gesta
Danorum” lýsingu á Islandi. Þar
stendur m.a.:
„A eylandi þessu er einnigfjall,
en litur út eins og glóandi væri
sakir sifelldra eldflóöa og vegna
eldstrókanna úr þvi stendur
hryggur þess stööugt I ljósum log-
ujm.
Þetta skrifar hann einhvern
tima kringum 1200.
1 rauninni er litt ofsagt i þess-
um hástemmdu lýsingum. Fólkiö,
sem viö rætur fjallsins bjó, fékk
aö kenna á eldinum.
1 gosinu mikla 1104 eyddist
byggö I Þjórsárdal, eins og sjálf-
sagt hefir veriö lýst fyrir ykkur
ýmsum i dag, og sú byggö reis
ekki aftur.
Og skógurinn
náttúrunnar á undraveröan hátt.
En þaö eru fleiri hættur, sem aö
þvi steöja. Skal nú vikiö ofurlitiö
aö þeim þætti.
ísland er land þjóösagna. Ekki
bara þeirra sem sagnaþulir á
borö viö Jón Arnason, Ólaf
Daviösson og Sigfús Sigfússon
skráöu, heldur þeirra þjóösagna,
sem skráöar eru og sagöar enn I
dag.
Ein þessara þjóösagna er um
hina óspilltu islensku náttúru.
Sagan um annaö af hinum
tveimur llfbeltum Islands, þaö
sem er á þurru landi, gróöur-
lendiö, vitnar um annaö.
Hún er fljótsögö:
Þegar norrænir og irskir menn
tóku hér land fyrir margumrædd-
um 1100 árum var gróöurlendiö
50—60 þúsund ferkilómetrar —
þaö er jafnmörg prósent af yfir-
boröi landsins.
Nú er þaö 25 þúsund ferkfló-
metrar.
A sama tima huldi trjágróöur
birki og viöir — um 30 þúsund fer-
kflómetra, aö þvl er nær óyggj-
andi rök má leiöa aö.
Nú hylur þessi gróöur 1.250 fer-
kflómetra, rétt liölega 1% af yfir-
boröi landsins.
Trjágróöurinn var og er lang-
sterkasta vörn jaröveginum —
undirstaöa þessa lifbeltis I bók-
staflegum skilningi. Hann hefir
eyöst aö þvi marki, sem tölurnar
gefa til kynna. Ekki hefir Hekla
eöa stallsystur hennar i eldfjalla-
sveit gert þaö, eins og viö höfum
dæmin um úr þessum dal og ég
var aö rekja ofurlltiö.
Ber nú þessi eyöing gróöur-
lendisins vott um óspillta
náttúru? Svo sannarlega ekki.
Hún hefir spillst svo, úö noröan
Alpafjalla eru engin dæmi hliö-
stæö 1 þessari álfu. Meira en
helmingur gróöurlendisins hefur
hreinlega eyöst og jarövegurinn
skolast burt fyrir veöri og vind-
um. Eftir er landiö allsnakiö, rúiö
og bert I klöpp og mel.
Gæði þess, sem eftir lifir af
gróöurlendinu,er ei nema svipur
hjá sjón þess, sem var. Eyöing
trjágróöursins vegur þar þyngst
og viðast er hann aöeins lágvaxiö
kræklukjarr, þar sem skilyröi
voru fyrir vænan skóg.
En einnig þaö, sem i daglegu
tali er nefnt graslendi, er mjög
viöa aöeins vesælar leifar af
náttúrlegu allsnægtaboröi.
Samt er sögö og skráö á okkar
dögum þjóösaga um óspillta, is-
lenska náttúru.
Mál er aö linni slikri þjóösagna-
smiö. Horfumst heldur I augu viö
veruleikann.
Búsetan
i landinu
Hvaö veldum þá þessum ósköp-
um, sem ég hefi nú lýst? Þar er
skemmst frá aö segja, aö búsetan
I landinu er meginvaldurinn. Þvi
eiga margir íslendingar erfitt
meö aö trúa ennþá. Skuldinni er
skellt á náttúruöflin.
Þessari afstööu má aö vissu
leyti likja viö sjálfsblekkingu
áfengissjúklingsins, sem kennir
einhverju ööru um vandamál sin
— þvi hann er bara aö skemmta
sér, þegar hann liggur i vimunni,
og skemmtunin skapar ekki
vandamál.
A sama hátt er búseta, sem
gengur I berhögg,viö lögmál lif-
andi náttúru, ekki vandamál i
augum fjölmargra landa okkar.
Þaö sem aflaga fer er Heklu
gömlu aö kenna. Þaö er henni aö
kenna aö Island er I dag land 1
tötrum I þeim skilningi, aö
gróöurrlki þess er aöeins aumar
tætlur af þvi, sem gæti verið, ef
náttúran sjálf heföi fengiö aö láta
lögmál sin drottna óáreitt.
lifði.
1 ýmsum gosum siöar, eins og
1693 og stórgosinu 1766 lögöust
margar jaröir I eyöi, t.d. Asólfs-
staöir og Skriöufell, sem stendur i
miöjum mesta skóginum i hllö-
inni hér niöri frá. Þvi var spáö
eftir eitt gosiö, aö Skriöufell
myndialdreibyggjastaftur. Eftir
fjögur ár hófst þar þó búskapur á
ný. Svo var um flestar jaröirnar
eftir þessi gos. Og skógurinn I
hliðunum liföi, þótt fleira dyndi á
honum en Hekluaska. Sú varö
einnig raunin á meö Búrfellsskóg
og skógana i Landssveit, sem
kenndir eru viö ýmsa bæi þar,
eins og Skarfanes — hérna rétt
handan viö Þjórsá, islenskan
stórskóg — Galtalæk o.fl.
Þaö aö þessir skógar eru ekki
viðlendari en nú er raunin á, á sér
aörar orsakir en þann eld og
eimyrju, sem Hekla gamla hefir
ausiö yfir þá.
Þá er komiö aö kaflaskiptum i
þessu tali. Viö höfum rakiö dæmi
þess, hvernig lif landsins hefur
staöist hinar miklu hamfarir
Maturinn bragöaöist vel i útiloftinu.
Lifið er sterkara
en dauðinn
Birkihliðarnar hérna i dainum,
slétturnar yfir I Skarfanesi og
Galtaiæk, eru hins vegar til vitnis
um þaö, aö „lifið þaö er sterkara
en dauöinn”, eins og Káinn sagöi
foröum, þar sem hvorki Hekla
gamla né þrjátiu kynslóöir Is-
lendinga megnuöu aö granda þvi.
Þessar hliöar og sléttur sem
haldiö hafa gróöurhulu sinni, nutu
reyndar þeirrar verndar náttúr-
unnar sem felst I betra veöurfari
en þekkist viðast hvar á Islandi.
Annars staöar nutu hllöar og
sléttur þess ekki. Fyrir þvi eru
þar nú berar skriöur og melar,
eins þótt engin Hekla væri nálæg.
Mér verður hugsaö til margrar
hliöarinnar og margs eins holts-
ins á Vestfjöröum, Noröurlandi
og Austfjöröum.
Fyrst og fremst verður mér
hugsaö til þeirra fáu bletta i þess-
um landshlutum, þar sem ein-
hver hulinn verndarkraftur
hllfði birkinu viö ásókn mann-
skepnunnar og fylgifiska hennar
fjórfættum. Þessara litlu bletta,
sem eru skrúögrænir af laufi og
bjóöa birginn „svalviðrum hörö-
um”, en skarta faldinum græna
meö hógværri reisn.
Að eiga sér draum
Góöir félagar, ég á mér draum
um Islands hliöar og móa þakin
grænni hulu laufs svo hátt til
fjalla sem náttúran leyfir á
hverjum staö, þar sem blóm-
gróður þrifst meö grösum og
mosum i skjóli laufsins. Þaö er
Island meö samfelldri hulu
óspilltrar náttúru, sem veitir ból
auöugra mannlifi en geta þeir
tötrar, sem Island er fært i I dag.
Organistinn hans Kiljans 1
Atómstööinni sagöi viö ófeimnu
lögregluna:
„Ég hefi alltaf heyrt borgir
væru þvi meira veröar sem þar
væru fleiri rústir”.
Hliöstætt þvi segi ég:
„Ég hefi alltaf heyrt lönd væri
þvi byggilegri sem þau væru
grænni”.
Raunar var organistinn lika á
þvi, svo maöur vitni til hans
frekar.
Þegar ófeimna lögreglan
svaraöi þessari þverstæöu hans:
„Já, og villt kannski láta vaxa
arfa á hrúgunni, þar sem
Lundúnir hrundu og slý i pyttin-
um þar sem París sökk”.
Þá sagöi organistinn:
„Þvi ekki rósatré og álft á
vatni. Menn telja borgir þvi feg-
urri sem i þeim eru stærri garöar,
svo mannabústaöir hverfi milli
apaldra og rósarunna og spegli
sig I kyrrum vötnum. Fegurstur
garða er þó sveitin, hún er garöur
garöa. Þegar kjarnorkusprengjan
hefir jafnaö borgirnar viö jöröu I
þessari heimsbyltingu, sem nú
stendur, af þvl þær eru orðnar á
eftir þróuninni, þá hefst menning
sveitanna, jöröin veröur sá
garöur garöa, sem hún aldrei var
fyrir nema i draumum og ljóö-
um”.
I þann búning
sem hæfir
Draumur organistans er þannig
hinn sami, sem mig dreymir:
Um tréð sem æösta tákn lifsins,
tréö, sem myndar skóginn, þegar
þau vaxa þúsundum og milljón-
um saman i breiöum og standa
sem veggur gegn slikum reginöfl-
um eyöingar, sem Heklueldur er
stærst dæmi um i náttúrunni.
Þaö er vond saga, aö mann-
legar athafnir skuli reynast sliku
heljarafli náttúrunnar sterkari
kraftur til þess aö eyöa lifandi
náttúru. Þaö minnir okkur, sem
nú byggjum Island, rækilega á
það, aö aögát skal höfð i nærveru
gróöursins. Jafnsjálfsagt og þaö
er, aö tréö, sem þó verður elst og
stærst lifvera, deyi fyrir elli eöa
öxi, þá veröur nýr sproti, sem vex
af rótum þess,aö fá sina vernd á
viökvæmasta skeiöi ævinnar.
Saga Islands er saga um þaö,
aö trjágróöur landsins fékk ekki
þessa vernd. Fyrir þvi sjáum viö
nú tsland i tötrum.
Strengjum þess heit aö færa
þaö aftur I þann búning er þaö vill
klæöast og hún veröskuldar, þessi
móöir vor kær.
Miövikudagur 23. júli, 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
á dagshrá
>Vegna trassaskapar,
eigingirni hinna yngri og
endalausrar þjónustu við þá sem
kröfuharðastir eru
hafa þessi mál setið á hakanum.
Einfalt dæmi úr
Reykjavík sannar þetta
I um þaö bil ár hef ég reynt aö
vekja athygli manna á málefnum
aldraös fólks i landinu. Þetta hef
ég gert meö þvi aö skrifa fjöl-
margar greinar i dagblööin og
landsmáiablööin. Ég hef meöal
annars skrifaö nokkrar greinar
um þetta málefni hérna I Þjóö-
viljann.
Þaö viröist augljóst, aö þessi
tilraun hefur vakiö athygli
margra. Þaö marka ég á þvi aö
fjölmargir aöiiar hafa meö ein-
hverjum hætti látið til sin heyra
og þar á meöal fólk af hinum ólik-
ustu sviöum þjóölifsins. Ein er þó
sú manntegund sem þessi skrif
virðast hafa látiö ótruflaöa. Þaö
eru þeir sem eru i stjórnmálunum,
og ekki hafa blööin taliö ástæöu til
aö spinna mikinn lopa úr þessu
efni, jafnvel ekki I agúrkutiöinni.
— 0 —
Þetta áhugaleysi þeirra sem
stjórna skoöunum fóksins, skil ég
einkar vel. Þaö mál sem ég hef
reifaö er nefnilega feimnismál.
Auk þess hef ég ekki notaö
vilmundarstilinn 1 skrifunum og
hef enda andstyggö á texta sem
byggist á órökstuddum fullyrö-
ingum sem þjóna þeim tilgangi
einum aö fá menn til aö hnota-
bitast eins og óstýrilátir gagn-
fræðaskólakrakkar i frlminútum.
Margt aldraö fólk sem talaö
hefur viö mig, hefur spurt hvort
ég ætlaði aö reyna aö gera eitt-
hvaö I málinu. Ég hef auðvitað
sagt eins og er aö ritvélargarm-
urinn sé eina tækiö sem ég hef
yfir aö ráöa. Ég hef ekki trú á þvl
aö þeir sem ráöa i pólitikinni hafi
áhuga á hugmyndum mlnum.
— 0 —
I skrifum minum um málefni
aldraöra hef ég reynt aö draga
fram forsögu málsins. Ég hef
bent á þá þróun sem oröið hefur I
þjóöfélaginu, sérstaklega um og
eftir striðiö, og þá röskun sem sú
þróun hefur haft á lif aldraös
fólks. Ég hef bent á þá staðreynd,
aö þegar neysluþjóðfélagiö tók til
starfa, þó dróst gamla fólkiö aftur
úr og margt af þvi hefur mátt
þakka fyrir aö svelta ekki bein-
linis inni i miöju neysluæöinu. Ég
hef bent á aö sú byggöaröskun
sem varö eftir striöiö skapaöi ó-
teljandi félagsleg vandamál, sem
endurspeglast einkar vel I þeirri
staðreynd aö 10% allra Ibúa
Reykjavikur eru ellilifeyris-
þegar. Ég hef bent á aö sú
breyting á atvinnuháttum lands-
manna sem oröið hefur á siöustu
áratugum, þar sem stööugt hefur
reynst erfiöara fyrir kynslóöirnar
aö vinna saman, hefur kippt
grundvellinum undan eölilegri
þátttöku gamla fólksins i daglegu
atvinnullfi og heimilisrekstri eins
og barnauppeldi til aö mynda. Og
aö lokum hef ég bent á þá staö-
reynd aö þó aö vilji væri fyrir þvi
aö leysa, þó ekki væri nema ytri
vanda hinna öldruðu, þá veröur
þaö ekki gert nema til komi ný
skattlagning á þjóöina alla. Ég
gæti trúaö aö þetta siöasta stæöi
einna þyngst i hálsinum á stjórn-
málamönnunum.
— 0 —
Þeir sem standa i þvi aö stjórna
sveitarfélögum, eins og til aö
mynda Reykjavik, vita þaö mæta
vel, aö þaö sem ég hef haldiö
fram um fjármögnun þessa
málaflokks, eru beinharöar staö-
reyndir, Fjármagn til aö leysa
þaö verkefni aö búa sómasam-
lega aö öldruöu fólki, veröur aö
koma gegnum sérstaka skatt-
lagningu á alla þjóöina.
Einfalt dæmi úr Reykjavik
sannar þetta. Ariö 1978 voru
byggöar 30 leiguibúöir viö Löngu-
hliö fyrir aidraöa. Um þessar 30 I-
búöir sóttu 206. Viö Dalbraut sóttu
253 um 46 einstaklingsibúöir og 50
um 18 hjónalbúðir. Þetta er máliö
I hnotskurn.
Ef stjórnmálamenn vilja ekki
viöurkenna þessar staöreyndir,
veröa málefni aldraöra aldrei
leyst. Vegna trassaskapar, eigin-
girni hinna yngri og endalausrar
þjónustu viö þá sem kröfuharö-
astir eru, hafa þessi mál setið á
hakanum. Aidraö fólk, allavega
sú kynslóö sem nú er á efri árum,
verður aldrei kröfugeröarfólk.
Eina vonin til aö leysa þetta mál
er aö hinir yngri viðurkenni mis-
tökin og hafi siðferöisþrek til aö
borga þá skuld sem viö stöndum 1
viö þessa eldri kynslóö.
A History of Greek
Philosophy by W.K.C.
Guthrie.
Volume I: The Earlier Preso-
cratics and the Pythagoreans.
Volume II: The Presoératic
Tradition from Parmenides to
Demorcritus. Cambridge Univer-
sity Press 1979.
Hin griska heimspekisaga
Guthries er nýjasta og vandaö-
asta saga griskrar heimspeki
sem nú er fáanleg á ensku. Siö-
asta almenna heimspekisagan
var Greek Thinkers eftir Theodor
Gomperz, en lokabindi þeirrar
sögu kom út á ensku 1909, þýtt úr
þýsku.
Höfundurinn segir i formála, aö
„til þess aö tjá hina grisku sál,
þurfi imyndunarafl,samkenndog
virðingu og innsæi. Þaö þarf aö
tileinka sér hugsanir manna, sem
voru mótaöir af menningu sem er
fjarlæg bæöi i rúmi og tima og
sem mæltu og rituöu á annarlegri
tungu. Mörgum þeirra, sem viö
nefnum heimspekinga, var ekki
aöeins rökhyggja og skynsemi
heldur einnig mýtan og goö-
kynjuö opinberun, leiðin til sann-
leikans, ásamt i skáldskapnum”.
Þaö nægir ekki aö skilja þá aöeins
frá heimspekifræðilegum for^
sendum þaö þarf næman skilning
á griskri tungu og næmi fyrir blæ-
brigöum tungunnar á mismun-
andi timaskeiöum, til þess aö
nálgast þaö, sem mætti nefna
réttan skilning. Höfundur segir aö
slikum kröfum veröi aldrei full-
nægt, en meö þvi aö gera sér þær
meövitaðar, þá ætti sá sem tekur
aö sér sllkt verk aö geta tileinkaö
sér þá auömýkt og viröingu gagn-
vart hinu yfirþyrmandi verkefni,
aö hann nálgist þaö og vinni þaö
meö hinu rétta hugarfari, þess
sem gerir sitt besta.
1 fyrsta bindi verksins eru
engin skil dregin milli heimspeki
og guðfræði, greinarnar eru ein
grein, og er tómt mál aö reyna
nokkra sundurgreiningu, meö
guöfræðinni fylgja greinar eins og
stjörnufræöi, stæröfræöi, llf-
fræöi ofl.ofl. Þetta tímabil mark-
ast af upphafi sjöttu aldar til
miörar fimmtu aldar f. Kr.
Saga griskrar heimspeki er
jafnframt myndunarsaga
evrópskrar heimspeki, svo mjög
voru evrópskir heimspekingar
mótaöir af griskri heimspeki, allt
fram á siöari hluta 19. aldar.
Raunvlsindi siöustu hundrað ára
hafa gjörbylt og ummyndaö þá
heimsmynd, sem byggt var á
allar aldir meira og minna fram
aö þeim tima. Engu aö siöur fer
þvl fjarri aö sigild undirstööu-
atriöi grlskrar hugsunar séu ekki
jafn timabær eins og fyrrum og
þaö er þessvegna sem þetta rit er
sett saman.
Upphaf grlskrar heimspeki má
rekja til þess tima, þegar menn
tóku aö gera sér grein fyrir þvi,
aö sundurlausir fyrirburöir og aö
þvi er virtist viö fyrstu sýn,
óskiljanleg atburöarás, hlutu aö
orsakast af ópersónulegum öfl-
um. örlög mannanna voru litt öf-
undsverö, menn virtust leik-
soppar oft litt siöaöra guöa, þvi
var ekki aö undra svartsýni
Hómers, en jafnframt var sú trú
áleitnari eftir þvi sem leiö á, aö
guöirnir heföu bein afskipti af
dauölegum mönnum, einstakling-
um.
Annaö timabil griskrar heim-
speki hefst á timum Anaxagor-
asar og Demokritusar, sem var
til forna kennt við Sókrates, frá
miörifimmtuiöldogtil loka fjóröu
aldar. Þáer hádegi griskrar
heimspeki, Sokrates, Platon og
Aristóteles. Efnissviöið breytist,
áöur var þaö alheimurinn, nú
varö þaö maöurinn sjálfur.
Cicero sagöi þremur öldum
seinna, „aö Sókrates hafi kallaö
heimspekina af himni og komiö
henni niöur i borgirnar og inn á
heimili mannanna”. 1 þessu sam-
bandi talar Ciceró um þaö sem
mætti nefna „fagurlifi”, lifsmáta
markaöan skyldunni viö sam-
félagiö, einkennt hógværö og hóf-
semi.
Rit Guthries er auk þess aö
vera lykilrit I þessum fræöum,
mjög vel og llflega skrifaö, höf-
undurinn er sjálfur altekinn
áhuga á viðfangsefninu og þvi er
ritiö skemmtilegt aflestrar.