Þjóðviljinn - 11.12.1982, Síða 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 11.-12. desember 1982
Frá vinstri: Helgastaðabók, -
Nikulás saga í hversdags- og
spariklæðum, Jón Samsonarson,
Jónas Kristjánsson, Leifur
Þorsteinsson, Ólafur Halldórsson,
SigurgeirSteingrímsson, Kristján
Aðalsteinsson, Sverrir
Kristinsson. Mynd: -eik
Mánudaginn 6. des. s.l., á
Nikulásmessu, kom út
Helgastaðabók, annað bindið í
ritröðinni íslensk
miðaldahandrit, ljósprentun
handrita í réttum litum, sem
gefin er út af Lögbergi,
bókaforlagi Sverris
Kristinssonar, í samvinnu við
Stofnun Árna Magnússonar á
íslandi.
Helgastaðabók er handrit frá
síðari hluta 14. aldar. Geymir hún
sögu Nikulásar erkibiskups, eins
vinsælasta dýrlings kaþólsku kirkj-
unnar, en hann er talinn hafa verið
Mikill dýrgripur ljósprentaður
uppi á fyrri hluta 4. aldar, hálfgerð
þjóðsagnapersóna, sem endaði
raunar með því að verða jóla-
sveinn, að því er Jónas Kristjáns-
son, forstöðumaður Stofnunar
Árna Magnússonar á íslandi, sagði
á fundi, sem hann og aðrir aðstand-
endur útgáfunnar héldu með frétt-
amönnum, daginn sem bókin kom
út.
Þessi Nikulássaga var sett saman
af Bergi ábóta Sokkasyni á Munk-
aþverá, einum fremsta rithöfundi
íslenskum á fyrri hluta 14. aldar.
Um Berg Sokkason er fátt vitað.
Hann var skipaður príor á Þverá
1322 og kjörinn þar ábóti 1325.
Bendir það til þess að hann sé þá
ekki yngri en 25 ára og ætti hann
því að vera fæddur ekki síðar en
aldamótaárið 1300. Síðast er Bergs
getið í annálum 1345, þegar hann
tekur að nýju upp ábótavald á
Munkaþverá, eftir að hafa lagt það
niður 1334. Bergi er í Lárentius
sögu hrósað fyrir menntun og rit-
störf:
„Var hann fornmenntur maður
umfram flesta menn þá á íslandi
um klerkdóm, letur, söng og mál-
snilld. Samansetti hann margar
heilagra manna sögur í norrænu.“
Ekki verða þó aðrar sögur en Niku-
lássaga og Michaelssaga erkiengils
eignaðar honum með vissu.
Helgastaðabók er einn mesti
kjörgripur meðal íslenskra hand-
rita heilagra manna sagna, - tví-
mælalaust sá mesti að því er lýsing-
ar, (myndskreytingar), varðar. Er
hún eina íslenska handritið með
heilsíðuskreytingu. í upphafi
bókarinnar eru þrjár heilar síður
myndskreyttar, en auk þess eru í
upphafsstöfum kafla 15 myndir, er
sýna atburði, sem frá er sagt í text-
anum. Allar eru þessar myndir í
fögrum litum, vel varðveittum.
Áður fyrri hafa lýsingar bókarinn-
ar verið skreyttar blaðgulli, eink-
um bakgrunnur myndanna, en
einnig klæði og hár persónanna,
sem á myndunum eru.
Þetta handrit Nikulás sögu var
frá upphafi og öld fram af öld eign
Helgastaðakirkju í Reykjadal í S-
Þingeyjarsýslu, en árið 1682 keypti
Jón Eggertsson frá Ökrum í Skaga-
firði handritið fyrir Svía, - og gaf
fyrir 3 ríkisdali. Komst það þá í
eigu Sænsku fornfræðastofnunar-
innar og á nú heima í Konungsbók-
hlöðu í Stokkhólmi, þar sem það
ber safnmarkið Perg. 4to nr. 16.
Nokkur undanfarin ár hefur hand-
ritið verið að Iáni hjá Stofnun Árna
Magnússonar á íslandi vegna fyrir-
hugaðrar textaútgáfu Nikulás
Helguð
minningu
dr. Kristjáns
Eldjárns
sagna á vegum stofnunarinnar,
sem Sverrir Tómasson sér um, en
áður hafa Nikulás sögur verið
prentaðar í Heilagra manna sög-
um, sem norski fræðimaðurinn
C.R.Unger gaf út 1977.
Ljósprenti handritsins fylgja
þrjár ritgerðir, sem birtar eru bæði
á íslensku og ensku; ennfremur
nokkrir valdir kaflar úr Nikulás
sögu Bergs Sokkasonar, færðir til
nútímastafsetningar og er einnig
með þeim útdráttur á ensku. Ljós-
prent handritsins er á 128 síðum en
formálarnir og textasýnishorn
ásamt enskum þýðingum eru á
samtals 232 síðum. Fyrstu rit-
gerðina skrifar Sverrir Tómasson,
cand.mag. og gerir hann þar í upp-
hafi almenna grein fyrir helgisagn-
aritun og aðferðum þeirra manna,
sem við hana fengust. Þá rekur
hann þá vitneskju, sem tiltæk ei
um ævi Nikulásar og dýrkun hansí
Evrópu og á íslandi á miðöldum.
en hér á Iandi við lok miðalda hef-
ur, svo vitað sé, 41 kirkja, 4 bæn-
hús og hálfkirkjur, verið vígð Niku-
lási, í 12 kirkjum var hann vernd-
ardýrlingur og þar að auki voru
tvö ölturu helguð honum. Alls eru
þetta 59 staðir og af dýrlingum kaþ-
ólsku kirkjunnar hérlendis hafa
aðeins María guðsmóðir, Pétur
postuli og Ólafur helgi verið vin-
sælli en Nikulás. Að lokum fjallai
Sverrir um íslenskar Nikulás sögur
og þá einkum Nikulás sögu Bergs
Sokkasonar, sem handritið
geymir.
Stefán Karlsson, mag.art., rekur
í sinni ritgerð þær heimildir, sem
tiitækar eru um uppruna og feril
Helgastaðabókar. Hann gerirýtar-
Iega grein fyrir stafsetningar-
einkennum handritsins og þeim
vísbendinum um aldur, sem
Jóhannesarklæði frá Svalbarði.
Maríuklæði frá Reykjahlíð.
samanburður við stafsetningu
fornbréfa getur gefið.
Selma Jónsdottir, dr. phil., skrif-
ar um lýsingar Helgastaðabókar og
ber þær saman við skylda myndlist í
öðrum handritalýsingum íslensk-
um og myndefni þriggja refil-
saumaðra altarisklæða, sem öll hafa
verið eign þingeyskra kirkna, eins
og Nikulás saga. Getur Selma þess
að hugsanlegt sé að Steinmóður
-íki Þorsteinsson, sem uppi var á
14. öld ogvarm.a. presturáGrenj-
aðarstað í Aðaldal, hafi kostað lýs-
ingu Helgastaðabókar og jafnvel
ráðið einhverju um hve ríkulega
hún var lýst. Grein Selmu fylgja
margar myndir til skýringar.
Aðalritstjóri ritraðarinnar ís-
lensk miðaldahandrit er dr. phil.
Jónas Kristjánsson, forstöðumað-
ur Stofnunar Árna Magnússonar á
íslandi, en útgáfustjórn þessa bind-
is skipuðu: Bjarni Einarsson, dr.
phil., Jón Samsonarson, mag.art.,
Kristján Eldjárn dr. phil., Olafur
Halldórsson dr.phil. og Sigurður
Líndal, prófessor. Umsjón með
verkinu og hönnun umbrots önn-
uðust Guðni Kolbeinsson B.A. og
Sigurgeir Steingrímsson cand.mag.
Ólafur Pálmason mag.art. var
einnig til ráðuneytis við útgáfuna.
Enska þýðingu formála og gerð
textaútdráttar á ensku annaðist
Peter Cahill M.A.
Handritadeild Konungsbók-
hlöðu í Stokkhólmi veitti góðfús-
lega leyfi til að ljósprenta eftir
handritinu og er bókin unnin hér-
lendis að öllu leyti eins og Skarðs-
bók, fyrsta bindið í ritröðinni.
Leifur Þorsteinsson, Myndiðn,
annaðist ljósmyndun handritsins,
litgreining var unnin hjá Prent-
myndastofunni h.f. en litprentun
sem og önnur prentvinna ásamt
umbroti var unnin af starfsmönn-
um Kasagerðar Reykjavíkur. For-
málar voru settir hjá Prentstofu G.
Benediktssonar. Ráðunautur um
bókband og ytra útlit var Hilmar
Einarsson.
Jónas Kristjánsson lýsti ánægju
sinni með samstarf Árnastofnunar
við Sverri Kristinsson. „Við fáum
að hafa bækurnar og skrifa eins og
okkur sýnist en Sverrir kostar.“
Bókin er gefin út í 1000 eintökum
og verðið er kr. 5900.
Einn af ritstjórum bókarinnar,
Kristján Eldjárn dr.phil. lést áður
en verkinu var að fullu lokið. Hann
var fæddur 6. des. árið 1916 og
hefði því orðið 66 ára daginn sem
bókin kom út. Útgáfa Helgastaða-
bókar er helguð minningu hans.
- mhg