Þjóðviljinn - 19.08.1984, Blaðsíða 4

„Sfinxinn á Mars brosir!"
„Fundist hefurfeikileg högg-
mynd á Mars!“ „Sköpunar-
verk Marsbúa eða aðkomu-
manna?“ - þessari mynd
fylgdu þessar fyrirsagnir í hin-
um ýmsu blöðum um heim all-
an.
Á myndinni sáust andlits-
drættir, höggnir út í klettana.
Augun voru galopin og horfðu
út í himingeiminn eins og þau
væru að leita að fjarlægu
föðurlandi. Skammtfrávoru
nokkrir pýramídar með
skörpum brúnum. Sólin var
lágt á lofti og skuggarnir frá
henni voru langir.
Hvenær var þessi mynd
gerð? Af hverjum var hún?
Þetta var erf itt viðfangsefni!
Mars hefur ætíð haft í för með
sér æsifregnir. Á 19. öld fundust
þar skurðir, sem voru svo ná-
kvæmlega gerðir og útmældir, að
það var greinilegt, að þeir höfðu
ekki orðið til í aldanna rás. Á
fyrri hluta tuttugustu aldar fóru
íshettur að bráðna og rauðleitur
gróður fyllti farveg lækjarins. Og
nú á síðari hluta tuttugustu aldar
fannst dularfull upphleypt mynd í
umhverfí pýramídanna og eru
hlutföll hennar þau sömu og í eg-
ypskum og suður-amerískum lág-
myndum...
Mannkynið leitar af krafti að
meðbræðrum sínum um allan
geiminn. Eða ummerkjum eftir
þá á næstu plánetum. En það er
Mars sem hentar best fyrir líf af
öllum plántum sólkerfísins. Það
er ekkert undarlegt þó að margar
vísindastöðvar í heiminum leggi
mikla áherslu á rannsóknir þar.
Þar á meðal eru starfsmenn í sam-
anburðarplánetufræðirannsókn-
um við Jarðeðlisfræðistofnunina í
minningu V.I. Vernadskí við Vís-
indaakademíu Sovétríkjanna.
Þangað fór ég til að fá útskýringar
á þessari óvenjulegu Ijósmynd.
Andlitsmynd í
geislum sólarinnar
- Þetta var allt vegna sólarinn-
ar, sem var lágt yfir sjóndeildar-
hringnum, - sagði R. Kúzmín,
kandídat í landfræðivísindum og
þar með hrundu vonir mínar. -
Geislar hennar slétta ójafnar lín-
ur á „pýramídunum“ og lætur
hlutina líta út sem listaverk. Nátt-
úran býr ekki til rétt hom eða
beinar línur. Þessi blekkingará-
hrif sólar, sem er lágt á lofti, eru
fomleifafræðingum og ljósmynd-
umm löngu kunn. Héma er sfínx-
inn - ljósið er næstum jafnhliða
yfirborði jarðar og varpar
löngum skuggum...
- Sem sagt andlitshlutarnir -
ennið, augun, nefið og hakan...
- ... em ekkert annað en
skuggar, sem hafa fallið svona af
tilviljun. Og það er ekkert undar-
legt. Við á jörðinni undmmst
ekki aðeins yfir höfðum eða
skrokkum dýra, heldur einnig
yfir „miðaldaköstulum", jafnvel
heilum „borgum“, sem náttúran
hefur skapað úr steinum og
hrauni. í eyðimörkum Mið-Asíu
er í slíkum „mannvirkjum“ að
finna allt, sem tilheyrir fornum
borgun - turnar, múrar og bygg-
ingar. Það er jafnvel erfitt að trúa
því þegar maður stendur mjög
nálægt, að þama hafí vindurinn
verið að verki um hundmð ára.
- Eftirþvísem mig minnir hef-
ur eitthvað álíka fundist á tungl-
inu?
- Já, árið 1968 fundust pýra-
mídar á mynd af yfírborði tungls-
ins, sem einnig var tekin þegar
sólin var lágt á lofti. Og auðvitað
fannst maður, sem mældi þá og
skoðaði hornin og tilkynnti, að
þeir væm byggðir samkvæmt
sömu reglu og egypsku pýramíd-
arnir. Það þurfti aðrar myndir,
sem vom teknar þegar sólin var
hátt á lofti til þess að leiðrétta
þessa goðsögn.
- Eru ekki til aðrar myndir af
þessu svœði á Mars?
- Það er ekki þörf á þeim.
Þessi eina mynd sýnir svo óyggj-
andi er, að hér er um að ræða
ójöfnur á yfirborði jarðar. Takið
eftir svörtu deplunum, sem em á
myndinni. Þetta er kallað á máli
sérfræðinganna framköllunar-
villa í einstökum hlutum myndar-
innar. Þegar útvarpsbylgjurnar
fara tugi miljóna kílómetra frá
Mars til jarðar, „tapa“ þær
nokkrum merkjum, sem flytja
upplýsingar einstakra hluta
myndarinnar. Og þess vegna
koma þessir svörtu deplar. Ef
skoðað er vandlega, sést að einn
þeirra er þar sem nösin á að vera
og önnur á hökunni. Enn nokkrir
deplar mynda ennislínuna. Ef
þeir eru teknir burtu hverfur and-
litið.
- Þýðir þetta að engir menn
hafi komið til Mars?
- Við skulum ekki flýta okkur
að komast að niðurstöðu. Við
skulum segja: Enn hefur ekki
tekist að uppgötva neinar óum-
deilanlegar sannanir fyrir því að
menning frá öðmm plánetum
hafi komið til Mars. Það hefur
heldur ekki tekist að finna nein
merki um líf þar. Jafnvel ekki í
hinu einfaldasta formi.
Þegar tvö geimför af gerðinni
„Viking“ lentu á Mars þegar á
eftir sovéskum sjálfvirkum
geimförum, vonuðust margir til
þess að nú yrði lokahöggið rekið
á smiðsverícið. Tækin fóm með
skálar með girnilegri súpu út á
yfirborð Mars. Sjálfvirk tæki
tóku sýnishorn af möl og
blönduðu saman við súpusk-
ammtinn. Og sérstök mælitæki
biðu eftir myndun lofttegunda.
Þetta var einföld aðgerð. Ef
bakteríur væru fyrir hendi í möl-
inni, þá ættu að myndast
lofttegundir. Og sú varð raunin á
- með hverri nýrri blöndun
mynduðust lofttegundir. En
hurfu síðan mjög fljótt. Það
sýndi, að myndun
lofttegundanna var árangurinn af
venjulegum efnaviðbrögðum
blöndunar malar og súpu. Þessi
tilraun var gerð í tvö ár. En það
var ekki hægt að finna nein merki
um líf með vissu.
Það er greinilegt að það er ekki
hægt að slá því föstu, að ekkert líf
sé á Mars, þó að þetta hafi ekki
tekist, -segir Rúslan Olegovits. -
Margar lífvemr hafa þann sjald-
gæfa eiginleika að „hægja á“ líf-
færastarfseminni við óhagstæðar
aðstæður og koma henni aftur af
stað þegar ástandið breytist til
hins betra. Það þarf að endurtaka
þessar tilraunir á víðara sviði og á
fjölbreyttari hátt. En á meðan
Sfinxinn á Mars.
bíðum við eftir svari frá Mars við
spurningum, sem mannkynið
hefur verið að spyrja sig um ára-
bil. Og þær spurningar varða
jörðina.
Á fjórum og hálfum miljarði
ára, sem jörðin hefur verið til,
hafa vísindamenn rannsakað síð-
asta miljarðinn mest. En það er
samt álit þeirra að þessi miljarður
sé sá, sem minnst áhugaverður
er.
En hvers vegna? Það er einmitt
á þessum síðasta miljarði, sem á
jörðinni hefur átt sér stað sá at-
burður, sem ætti að vera áhuga-
verðastur - lífið hefur þróast og
náð æðra formi. Áður voru að-
eins blágrænþörungar í vötnum,
sem sendu súrefnið út í andrúms-
loftið og undir hið mikla ætlunar-
verk - að fylla blóð lifandi vera
með því. Síðan komu fram fyrstu
lífverurnar, sem gátu hreyft sig.
Og þá byrjaði allt.
Það var eins og verið væri að
sýna stórkostlegt leikrit á feiki-
legu sviði, þar sem leikararnir
voru að sýna kraftaverk mynd-
breytinga - stöðugt fjölgaði ný-
jum tegundum dýra og jurta, sem
breyttust stöðugt samkvæmt þró-
unarkenningunni. En þetta átti
sér allt stað á plánetu, sem þegar
hafði myndast. Áður hafði frum-
lífíð legið í dvala á jörðinni um
þriggja miljarða ára skeið og beið
síns vitjunartíma.
Grundvöllur þessarar staðhæ-
fingar voru nýlegar rannsóknir
sovéskra og erlendra jarðefna-
fræðinga. I fornum botnfails-
steintegundum á Kolaskaga, í
Karelíu og í grænlenskum kvarts-
teinum fannst upprunalegt ko-
lefni og jafnvel merki um ein-
frumunga - forvera verðandi
jurta- og dýraríkis. Aldur
steinanna var 3.8 miljarðar ára.
En örverur eru þegar nokkuð
þróað lífsform. Það þurfti hundr-
uð miljóna ára til þess að þær
gætu myndast. Það kemur út, að
lífið á plánetunni okkar hafi haf-
ist fyrir 4.3 miljörðum ára síðan
eins og vísindamenn hafa talið.
Þetta virðist ótrúlegt: Fyrst
varð þessi ólögulegi steinhnöttur
eins og jörðin var, sem myndaðist
úr sjóðandi heitum lofttegund-
um, að kólna, mynda vatn og
andrúmsloft og verða þannig, að
viðkvæmt líf gæti þróast þar.
Niðurstöður síðustu rann-
sókna hafa leitt í ljós, að í raun
má gera ráð fyrir að lífið hafi orð-
ið til á plánetunni næstum því um
leið og hún varð til. Auk þess
hafa nokkrir vísindamenn ekki
útlokað að lifandi efni hafí verið
beinn þátttakandi í þeim jarð-
fræðilegu breytingum, sem hafa
átt sér stað á plánetunni. En þetta
breytir í raun þeim hugmyndum,
sem hafa skapast um þróunar-
lögmál lífsins. Jafnvel hugmynd-
um um þróun alheimsins. A.m.k.
fær kenningin um að líf sé mögu-
legt á mörgum plánetum miklu
meiri hljómgrunn.
En það er afar erfítt að sanna
þessar tilgátur á jörðinni - hinar
fomu botnfallssteintegundir
liggja of djúpt til þess að hægt sé
að komast að þeim með hjálp nú-
tíma tækni. Þær koma of sjaldan
upp á yfírborðið, þar sem auðvelt
er að komast að þeim til að rann-
saka þær. Það er miklu auðveld-
ara að kanna þróun, sem hefur
átt sér stað á jörðinni, með því að
nota Mars.
- Þegar sólkerfið myndaðist,
„fóru“ allar pláneturnar jafn-
snemma „af stað“, - segir R.
Kúzmín. - Og þróun plánetanna í
jarðhópnum - Merkúrs, Venus-
ar, Jarðarinnar og Mars - var
eftir sömu lögmálum. En mis-
munandi hraða. Það var mismun-
ur á þyngdarorkunni, sem safn-
aðist saman vegna þrýstings
lofttegunda á mótunartímanum,
á sólargeislum á yfírborð, á upp-
lausn geislavirkra efna og efna,
sem gufa hratt up, - vatni, kols-
ýru og annarra lofttegunda. Það
virðist sem Mars sé eiginlega tví-
buri jarðarinnar okkar, en hafi
aðeins orðið mjög á etir í þroska
sínum. Þegar við skoðum Mars
núna erum við að rannsaka sömu
;arðfræðilegu breytingarnar og
áttu sér stað á jörðinni fyrir 1-3
miljörðum ára.
- Hvað segja niðurstöður þess-
ara rannsókna okkur?
- Það er enn of snemmt að tala
um niðurstöður. Það verður að
skoða þúsundir mynda áður en
hægt verður að „grípa“ einhverja
lögmálsbundna þróun. En þó
nokkuð er þegar orðið ljóst.
T.d. leiðir samanburðarrann-
sókn á Mars og Tunglinu í ljós, að
þau hafa orðið fyrir mjög miklu
falli loftsteina snemma á þróunar-
stigum sínum. Þau drógu að sér
öll brot- „framleiðsluúrganginn“
eftir myndun sólkerfisins og það
má segja, að þau hafi „sópað“
fyrir okkur. Þetta stig hafði mikil
áhrif á alla frekari þróun þeirra:
Loftsteinarnir mótuðu ekki að-
eins yfirborð þeirra - hitinn, sem
leystist úr læðingi við fall þeirra,
leiðrétti einnig hina áköfu þróun,
sem átti sér stað í iðrum þeirra.
- En það eru ekki aðeins loft-
steinarnir, sem hafa tekið þátt í að
móta yfirborðið...
- Auðvitað. Okkur tókst að
fylgjast vel með starfi uppblást-
ursins á Mars, sem hefur að
mestu mótað útlit jarðarinnar í
dag. Vatn og vindur eyðileggja
smátt og smátt slétturnar á Mars,
feykja burtu mjúkum steinteg-
undum og flytja til feikilegt
malarmagn. Þannig verða til
hæðir, dalir og fjöll. Á eyðimörk-
unum á Mars mótar vindurinn
kletta og sandfokskletta eins og á
jörðinni. Auðvitað verður að
taka tillit til mismunar á fjarlægð
Mars og jarðarinnar frá sólinni,
til ólíks massa þeirra og til ann-
arra þátta. En þrátt fyrir þetta
vitum við núna miklu meira um
það, hvernig plánetan okkar
myndaðist.
Að lokum hefur orðið ljóst
hvernig stendur á eðli hinna
rauðu lita á Mars. Það er vegna
sýringar í steintegundum á Mars.
Andrúmsloftið á Mars ver plán-
etuna ekki gegn útfjólubláum
geislum sólarinnar eins og jörð-
ina. Hin mikla sólargeislun leysir
sýrur og vatnsgufur úr læðingi. Þá
verður til súrefni, sem hefur mikil
áhrif á járn og önnur frumefni,
þannig að þau fá á sig rauðan blæ.
Og þegar við horfum á Mars, get-
um við gert okkur í hugarlund
hvernig jörðin hefði orðið hefði
hún ekki verið vandlega sveipuð
ozon-laginu.
4 SIÐA - ÞJÓEÍVILJINN Sunnudagur 19. ágúst 1984